Temur—Toʻxtamish urushi

Amir Temurning Toʻxtamish bilan urushi

Miniyaturada Amir Temur va To'xtamishxon jang tasviri berilgan

Sana 1390-yillar

Joy Volga, Kavkaz, Markaziy Osiyo

Temurning Oltin Oʻrdani oʻz vassaliga aylantirish istagi Toʻxtamishning qarshilik koʻrsatishiga sabab.

Natija Oltin Oʻrdaning magʻlubiyati: eng yirik shaharlarning vayron boʻlishi, aholining bir qismini yoʻq qilish

Raqiblar

  Oltin Oʻrda

  Temuriylar imperiyasi

Qoʻmondonlar

Toʻxtamish

Amir Temur

Jami kuchlar

Toʻxtamish~ 300-350 ming

Amir Temur~ 300 ming

1359-1380 yillarda Oltin Oʻrda rus yilnomalari soʻzlari bilan aytganda „buyuk murabbo“ edi: oltin Oʻrda taxtida 25 dan ortiq xon almashtirildi va koʻplab uluslar mustaqil boʻlishga harakat qilishdi. 1370-yillarda Sirdaryo ulusi urus xonning xoni koʻtarildi. Bu vaqtda Chagatay ulusida hokimiyatga kelgan Amir Temur Urusxonning kuchayishidan qoʻrqib, uni boshqa daʼvogar — Toʻxtamish tomonidan qoʻllab-quvvatlandi.

Birinchi yordam 1376-yil boshida, Temur qoʻshinlari va uning mablagʻlari yordamida Toʻxtamish Sabran va Sygnakni egallab olgan, ammo Urusxonning oʻgʻli tomonidan magʻlubiyatga uchragan.

Ikkinchi yordam 1377-yilda Temur qoʻshinlari va uning mablagʻlari yordamida Toʻxtamish Sirdaryoda oʻzini qayta tiklaganida, ammo Urusxonning boshqa oʻgʻli tomonidan magʻlubiyatga uchragan, yaralangan va Temurning qarindoshi Idiku Barlas tomonidan qutqarilgan, u uni Buxoroga Temurni olib borgan va uni davolashni buyurgan. Urusxon Toʻxtamishni topshirishni talab qildi, ammo Temur doʻst bermadi.

Urus Toʻxtamishni bir necha bor butunlay magʻlubiyatga uchratdi, ammo har safar unga yana qoʻshin bergan Temur tomon qochishga muvaffaq boʻldi. Biroq, urus kutilmaganda vafot etdi. 1379-yilda Toʻxtamish prisyrdaryo erlarida xon deb eʼlon qilindi va Kulikovo jangidan soʻng Toʻxtamish Temur yordamida nihoyat Birlashgan Oltin Oʻrda taxtini egalladi. 1382-yilda Toʻxtamish Rossiyani vayron qildi, shundan soʻng u oʻzining sobiq homiysiga qarshi chiqish uchun oʻzini yetarlicha kuchli deb bildi.

Temurning To'xtamish bilan kurashi. Yuz xronikasi to'plamining miniatyurasi

Toʻxtamishning birinchi reydlari

1385 yil oxirida Toʻxtamish 9 tuman (90 ming) boshida) Derbent va Shirvan orqali oʻtib, Tabrizni egallab oldi va uni talon-taroj qildi. Garchi bu yerlar Temuriylar imperiyasi yoki Chigʻatoy ulusining bir qismi boʻlmagan boʻlsa-da, Temur bu kampaniyani qiyinchilik sifatida qabul qildi. Bunga javoban Temur Zaqafqaziyani zabt etdi va uni oʻz imperiyasining tarkibiga kiritdi.

1388-yilda Toʻxtamish toʻsatdan oʻz mol-mulkining yuragiga zarba berdi: Oltin Oʻrda qoʻshinlari Sigʻno qdan oʻtib, Movarounnahrga kirib, Buxoroni qamal qildilar. Vaziyatdan foydalanib, Temurning Moguliston va Xorazmdagi eski raqiblari isyon koʻtarishdi. 1388-yilning kuzida Samarqandga qaytib kelgan Temur birinchi navbatda isyonchilar bilan muomala qildi. Urganch yer yuzidan yoʻq qilindi va xarobalar arpa bilan sepildi.Biroq, qoʻshinlar qish uchun uylariga tarqatib yuborilganda, Toʻxtamish yana Movarounnahrga bostirib kirdi. Bunga javoban Temur maslahatchilarning janubga chekinish va yozni kutish haqidagi takliflarini rad etib, Samarqand va Shahrisabzda qoʻshin yigʻdi va shimolga koʻchib oʻtdi. Temur qoʻshini Toʻxtamishning avangardini kutib oldi va uni Sirdaryo ortiga tashladi, ammo qor boʻroni keyingi janglarni imkonsiz qildi.

1389-yil bahorida Temur avval Xurosondagi qoʻzgʻolonni bostirishga, soʻngra Sharqiy jatlarni orqaga qaytarishga majbur boʻldi, ular Hizr-Xoja boshchiligida Toʻxtamishga yordam berishga harakat qildilar. Keyin Shahrisabz yaqinidagi vodiyda Temurning tugʻilgan joyida qurultoy yigʻildi; mavjud boʻlgan barcha qoʻshinlarni yigʻish toʻgʻrisida buyruq berildi. Toʻxtamishning harbiy isteʼdodlarini hurmat qilgan Temur aniq harakat qilishga qaror qildi va ikki yuz ming kishilik qoʻshinni jalb qilishni xohladi. 1390-yil oxiriga kelib armiya yigʻilib, shimolga koʻchirildi va Toshkentda qishlashdi.

Temurning birinchi yurishi

1391-yilgi yurish

Vaziyatni tahlil qilgandan soʻng, Temur profilaktik zarba berishga qaror qildi. Temur armiyasi 1391 yil yanvar oyida, eng sovuq vaqtda yurish qildi. Vaqtni tejash uchun Toʻxtamish elchilarni yubordi, ammo Temur muzokaralardan bosh tortdi. Uning qoʻshini yasa va Tabrandan oʻtib, och dashtdan oʻtib, aprel oyiga qadar Sarisu daryosidan oʻtib, ulytau togʻlariga etib bordi, u yerda Temur обелиск «в назидание потомкам». Biroq Toʻxtamish armiyasi jangdan qochib qutuldi va Temurda oziq-ovqat tugadi. Keyin 3-may kuni Temur butun armiyasi ishtirokida katta ovni uyushtirdi. Bu yerda Temur askarlari moʻgʻullar [oydinlashtirish] deb atagan elkalarni topdilar Xandgayva dasht aholisi bulan. Keyin fathchi oʻz tumenlarini koʻrib chiqishni tashkil qildi: Xudaydad, Shayx Temur, Umarshayx, Mahmudxon sultoni, Sulaymonshoh beka, Mirzo Muhammad Sulton Bahodir, Miran shoh Bahodir, Muhammad Sulton shoh, Amir Hoji Sayf ad-din, Amir Jahon Shoh Jaku va boshqa beklar.

12-may kuni Temur armiyasi Tobolga yetib bordi va iyun oyiga qadar Yaik daryosini koʻrdi. Yoʻlboshchilar uning odamlarini pistirmaga olib kelishidan qoʻrqib, Temur oddiy fordlardan foydalanmaslikka qaror qildi, lekin unchalik qulay boʻlmagan joylarda suzib oʻtishni buyurdi. Bir hafta oʻtgach, uning qoʻshini samara daryosining qirgʻoqlariga etib keldi, u yerda skautlar dushman yaqin atrofda ekanligi haqida xabar berishdi. Biroq, oltin Oʻrda „kuygan er“ taktikasini qoʻllagan holda shimolga chekindi; armiyani boqish uchun Temur yana ovni uyushtirishi kerak edi. Natijada Toʻxtamish jangni qabul qildi va 18-iyun kuni Itil yaqinidagi Kondurche daryosida jang boʻlib oʻtdi. Ushbu jangda oltin Oʻrda butunlay magʻlubiyatga uchradi, ammo Toʻxtamish qochishga muvaffaq boʻldi. Tamerlan armiyasi Volgani majburlamadi va Yaik orqali qaytish safariga koʻchib oʻtdi va ikki oydan keyin Otrarga etib keldi.

Xon Toʻxtamishning Qirol Yagayloga yorligʻi shu davrga tegishli boʻlib, u Temurga qarshi kurash tafsilotlarini aytib berdi.

Temurning ikkinchi yurishi

Temurning 1395 yilgi yurishi

1394-yilda Temur Toʻxtamish yana qoʻshin toʻplaganini va Misr sultoni Barquq bilan unga qarshi ittifoq tuzganini bildi. Oltin Oʻrda qipchoqlari Gruziya orqali janubga quyildi va yana Temur imperiyasining chegaralarini vayron qila boshladi. Ularga qarshi qoʻshin yuborildi, ammo Oʻrda shimolga chekinib, dashtlarga tarqaldi. Temur Toʻxtamishni bir marta va umuman yoʻq qilish kerak deb qaror qildi.

1395-yil bahorida Temur Kaspiy dengizi yaqinida oʻz qoʻshinini koʻzdan kechirdi. Yazdi xabar berishicha, Temurning chap qanotining avangardi Elburs togʻlari etagida, oʻng qanoti esa Kaspiy dengizi boʻyida turgan. Kaspiyni aylanib chiqib, Temur avval gʻarbga, soʻngra keng yoyda shimolga burildi. Armiya Derbent dovonidan oʻtib, Gruziyani kesib oʻtdi va Toʻxtamishning ittifoqchisi simsim davlati boʻlgan Buyuk Checheniston hududiga kirdi. Bu yerda togʻli hududda Toʻxtamish Temurni koʻp oylik zerikarli taʼqibga majburlay olmadi va 1395 yil 15-aprelda Terek daryosi boʻyida ikki qoʻshin birlashdi. Keyingi jangda Oltin Oʻrda armiyasi yoʻq qilindi va mamlakat himoyasiz boʻlib chiqdi. Toʻxtamish yana tiklanmasligi uchun Temur qoʻshini shimolga Itil qirgʻoqlariga bordi va Toʻxtamishni bulgar oʻrmonlariga haydab yubordi. Keyin Tamerlan armiyasi gʻarbga Dneprga koʻchib oʻtdi, keyin shimolga koʻtarilib, Yeletsni vayron qildi va keyin donga tushdi, u yerdan Kavkaz orqali oʻz vataniga qaytdi.

Natijalar va oqibatlar

Amir Temur To'xtamish boshchiligidagi Oltin Oʻrda va uning jangchilarini mag'lub etdi.

Ombor va tana vayron qilinganidan soʻng, Ipak yoʻlining Shimoliy filiali Toʻxtamishga daromad keltirishni toʻxtatib, oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Karvonlar Temur hududi orqali Janubiy yoʻnalishda harakat qilishdi va ilgari Toʻxtamishga kelgan boylik endi Temur xazinasiga joylashdi. Toʻxtamish vayron boʻlgan va qashshoq mamlakatda qoldi va tez orada taxtini yoʻqotdi. 1405-yil yanvarda Temur Toʻxtamishning Otraradagi elchisini qabul qildi va unga Oltin Oʻrda taxtini qaytarib berishga vaʼda berdi, ammo oʻsha yilning fevral oyida Temur vafot etdi.

Foydalanilgan adabiyot

• „Manbalarda oltin Oʻrda“ p / Ed. R. P. Xrapachevskiy. T.I „Arab va fors yozuvlari“ - M.: harbiy va umumiy tarixni oʻrganish markazi, 2003.Jastin Marozzi Tomonidan.
• Tamerlan: dunyoni zabt etuvchi. - M.: „ast“ MCHJ, 2010 yil. — ISBN 978-5-17-0645046.Zafar-name (yazdi)
• Tatarlar tarixi.
• - III jild. Ulus Jochi (Oltin Oʻrda). - Qozon: Tatariston Respublikasi fanlar akademiyasi tarix instituti, 2009 yil. — 1056 p.