Taylak - qahramon

Taylak qahramoni Yrisqul uulu —taxminan 1796 y.,Norin daryosi boʻyidagi Qargʻaliq degan joy,hozirgi Oq-Tala va Toʻgʻuz-Toro tumanlari chegarasi—1838,Kurtka ) —qirgʻiz xalqi mustaqillik harakatining yirik vakili va notiq. 19-asrning birinchi yarmida Janbolot qahramonning nabirasi .

Yoshlar

Yrisqulning oʻgʻli Taylak 18-asr oxirida Norin viloyatida tugʻilgan.Aka-uka Otantoy va Taylak otalaridek adolatli raqsga,bobolari Janbolot,bobolari Pishbek kabi qahramon bo‘lish uchun yoshliklaridan o‘zlarini kamol topdilar.Erkak bo‘lgach,Taylak Edige bilan Suusamir jangida jang qilib, qahramon sifatida tanilgan.Ayni paytda Taylak qahramon Kanai biyning yordamiga borib,qo‘qonliklarning tazyiqi tufayli Ilega qochishga majbur bo‘lganligi aytiladi.

Taxminan 19-asrning 10-20-yillarida Qoʻqon xonligiga qarashli Oluya-ota atrofidagi qozoqlar qirgʻiz yerlari haqida bahslasha boshladilar.Ulardan biri Edige Talasni urib,chegaradan o‘tib,Susamirga keladi.Taylak botir Oqtalaning boshsiz va choro qabilalaridan qurol yig‘ib, Dubankechuda Edige va Suusamir bilan yuzma-yuz keladi. Boshqa bir versiyaga koʻra,bu yurishni Chekirsayak qabilasidan boʻlgan Qachike oʻgʻli Eraali qahramon uyushtirgan va unga Taylak qahramon yordam bergan. Bu jangda Taylak qahramon shahzoda Ediga qarshi shaxsan chiqib,an’anaga ko‘ra jangni tugatdi.Aytishlaricha,tarixiy joy “Eraalini otgan yer,Edige yotgan yer” deb atalganchunki Eraali qahramon Edini Eroulda tartibni buzgani uchun otgan.

Ustani qo'llab-quvvatlashning o'n yili (1820-1830)

Risqul biydan soʻng Choro qabilasida hokimiyat tepasiga kelgan Baybagʻish biy 1820-yilda chin-manjurlarga qarshi Jahongir Kojoni qoʻllab-quvvatlab,jiddiy siyosiy qaror qabul qildi.Ko‘pchilik uning xavfli siyosatidan qo‘rqsa-da,yosh qahramon Taylak uning eng ishonchli yordamchisi bo‘lgani uchun qo‘mondon etib tayinlangan.

Birinchi mart (1820)

19-asrning 20-yillarida Taylak qahramon boshchiligidagi qirgʻiz qabilalari Sharqiy Turkiston ishlariga aralasha boshladi.Bu davrlarda Qashqarni boshqargan boshliqlar avlodlaridan bo‘lgan jangchi boshliq xitoy bosqinchilariga qarshi qat’iy harakatlar boshladi.Biroq uning birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz tugadi va qirg‘izlar orasidan panoh topishga majbur bo‘ladi.1820-yilda Qashqardan qirgʻizlar va uygʻurlar qoʻzgʻolon koʻtarib,Jahongir Kojoni tashqaridan qoʻllab-quvvatlagan qirgʻiz qabilalari Qin qoʻshiniga hujum qiladi.Bu yurish muvaffaqiyatsiz tugadi va qirg'izlar Mandalak qahramoni Suranchi biy va boshqalarni yo'qotdilar.shahid bo'lgan.

Ikkinchi marsh

1821—22 yillarda Jaangir Kojoning ikkinchi yurishida qirgʻizlar qatnashmagan. Qirgʻizlar bu yurishda qatnashib, Oloy togʻlaridan Qashqarga hujum qildilar,ammo muvaffaqiyatga erisha olmadilar.Tarixchi J.Alimboev tadqiqotiga koʻra,qirgʻiz Nusup pansat (taxminiy Nuzup biy) xitoylar tomonidan qoʻlga olingan kojoni Qoʻqon xonligi qoʻshinlaridan qutqarib qolgan.

Xitoy jangi o'ldirilgan (1825)

1825 yilda qirg'izlar Norin daryosi bo'yida Qashqar qochqinlari va Jahongir Kojoga bag'ishlangan Kurtka qal'asini qurishga ruxsat berdilar.O'sha yilning kuzida Bayan-Batu boshchiligidagi 200-500 ga yaqin qin askari tunda Norin viloyatiga kirib,Taylak qahramon yashaydigan qishloqqa hujum qiladi.Vaziyatni zudlik bilan o‘z qo‘liga olgan Taylak boshchiligidagi qirg‘iz askarlari qishloqqa otlarini haydab,boshboshdoqlikda xitoy askarlarini haydab chiqarishga muvaffaq bo‘ldilar.Norin vodiysidan Taylak va Chibil qahramonlari va Jahongir Kojo yigitlari boshchiligidagi qirg‘iz askarlari qochgan qin askarlariga ergashib,dushmanni 3 kun qamalda ushlab,nihoyat ularni o‘ldiradilar.Bu jangda Taylak botir shosha-pisha qo‘shni qishloqlardan qo‘shin tuzib, dushmanni quvib,Arpa bilan Norin oralig‘idagi Oynoqjar darasida asirga olib,hammasini o‘ldiradi.

Yosh bo‘lsada katta jasorat ko‘rsatgan Taylak botirning g‘alabasi o‘rta osiyoliklarni qattiq ruhlantirdi va bundan buyon Qo‘qon xonligi ham chin-manjurlar bilan ochiq to‘qnashuvga kirishdi.

Uchinchi mart (1826-27). )

Keyingi yili Jahongir Kojo yurishida asosiy kuch rolini o‘ynagan Taylak qahramon va Iso raqs boshchiligidagi qirg‘izlar Sharqiy Turkistondagi Qin hukumati hokimiyatini bekor qilib qashqar xalqiga mustaqillik berdilar.Biroq Jahongir Kojoning saltanati qisqa muddatli bo‘lib 2 yildan so‘ng xitoylar tomonidan asirga olinadi va Pekinda o‘ldiriladi.

Yusuf Kojoning yurishi (1830)

1830-yilda qirgʻizlar va qoʻqonliklar Yusuf Kojoning yurishini birgalikda qoʻllab-quvvatladilar.Biroq, egalari uchun hech qanday muvaffaqiyat bo'lmaganidan so'ng,qahramon Taylak qirg'iz xalqi davlatining poydevoriga e'tibor qarata boshladi.

Qirgʻiz qabilalari konfederatsiyasiga rahbarlik qilgan

1830-yilda Qing imperiyasining Oʻrta Osiyoga ekspeditsiya uyushtirishi maʼlum boʻldi, shuning uchun Taylak qahramon deyarli barcha qirgʻiz rahbarlarini qurultoyga taklif qildi va “Ikki jilov,bir zanjir”deb nomlangan umumxalq qoʻshiniga rahbarlik qilish huquqini oʻz zimmasiga oldi.Shundan so'ng, Qin imperatori Taylak qahramonga "Chegara chaqmoqlari" unvonini berdi va yurishdan bosh tortdi.Taylak qirg‘iz qabilalarini birlashtirib,kuchli qirg‘iz davlatini barpo qilmoqchi edi.Qabilachilikdan voz kechib,millatchilikka yuz tutish uchun Er Taylak hukmronligini tan olgan qabila boshliqlari orasida chekirsayak qabilasidan Nusup biy,bosiz qabilasidan Chibildiy biy,nayman qabilasidan Iso biy,kaba qabilasidan Bokbasar biy,Asan biylar bor edi.adigin qabilasidan va boshqalar edi.Taylak truppalari qahramonlari: Böbetoy, Akbalbon, Tokochor, Derbish, Kulchun, Chomoy, Kampir, Odil, Berdibek,Teke,Konoy, Nooruzboy, Aldayar, Abaskan, Kerbenbay,Baykalmoq,Chomon,Jabyke va boshqalar kirgan.

Pilla qirolligiga qarshi kurash

1832-yildan so‘ng qirg‘iz qabilalarining aksariyati Qo‘qon xonligiga qo‘shilishga moyil bo‘lganida,Er Taylak birinchi to‘siq bo‘lib,o‘rtada muvozanatli kelishuvni talab qiladi. Shartnoma buzilganda Tayloq Qo‘qon qal’alariga hujum qilib,ularni bezovta qilishdan tortinmadi.Shuning uchun qo‘qonliklar jazo qo‘shinlarini arab qahramoni oldiga boshlab,Er Tayloqqa qarshi jo‘natadi.Ogʻzaki tarixiy manbalarda maʼlum boʻlishicha,Madalixon Taylak qahramonni qoʻlga olish uchun arab boshchiligidagi qoʻshinni(500 nafar askar) yuborgan.Tayloq Tog‘uzto‘rodagi Bychan yaylovida qahramon askarlarni uchratib,jangda g‘alaba qozonadi.Biroq ular o‘rniga Taylak askarlari tomonidan jazolangandan so‘ng,qo‘qonliklar boshqa reja tuzadilar.

Bir necha yillardan so‘ng tabib bo‘lib,odamlarni davolagan qo‘qonlik ayg‘oqchi Er Taylakning ishonchiga kirib,nihoyat bir kuni uni zaharlab o‘ldiradi.Taylak qahramon 1838-yilda Qo‘qon josusi tomonidan zaharlanib o‘ldirilgan.Shundan so‘ng Qo‘qon xoni yurishga otlanib,norin qirg‘izlarini ortga qaytaradi,Taylak qahramon tomonidan vayron qilingan Qo‘qonning Qurtka qal’asini tiklaydi va kuchini mustahkamlaydi.

Internetdagi havolalar

• T. Kenensariev. Tayloq qahramonning tarixiy siymosiga ba’zilar to‘xtalib o‘tadi
• "Sputnik": tutib bo'lmaydigan qahramon haqida 10 ta fakt
• Q. Moldojunusov: 1825 yil Taylak va Bayanbatu jangi: voqealar rivoji
• "Ozodlik": Taleak qahramonining hikoyasi
• D. Saparaliev: Taylak Baatir Qashg'ar va Qirg'iziston uchun ozodlik kurashchisi