Tashkiliy diagramma
Tashkiliy diagramma, shuningdek organigramma, organogramma yoki tashkiliy parchalanish tuzilmasi (OBS) deb ataladigan diagramma tashkilotning tuzilishini, uning qismlari va lavozimlari/ish joylarining munosabatlari va nisbiy darajalarini koʻrsatadigan diagrammadir. Bu atama oʻxshash diagrammalar uchun ham qoʻllaniladi, masalan, bilim sohasi yoki tillar guruhining turli elementlarini koʻrsatadigan diagrammalar.
Umumiy koʻrinish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tashkilot sxemasi — bu bir mansabdor shaxsning boshqasiga yoki kompaniyaning boshqalarga munosabatini grafik tarzda koʻrsatadigan diagramma. Bundan tashqari, u bir boʻlimning boshqasiga yoki boshqalarga yoki tashkilotning bir funksiyasining boshqasiga yoki boshqalarga munosabatini koʻrsatish uchun ishlatiladi. Ushbu diagramma taqdim etayotgan rasm orqali toʻliq tashkilotni tasavvur qilish imkonini berishi bilan qimmatlidir.[1]
Kompaniyaning tashkiliy sxemasi odatda tashkilot ichidagi odamlar oʻrtasidagi munosabatlarni tasvirlaydi. Bunday munosabatlarga menejerlardan yordamchi xodimlarga, direktorlardan boshqaruvchi direktorlarga, turli boʻlimlar bosh direktori va boshqalar kiradi. Tashkilot diagrammasi juda katta boʻlsa, uni tashkilot ichidagi alohida boʻlimlar uchun kichikroq diagrammalarga boʻlish mumkin. Tashkilot sxemalarining har xil turlari quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
- Iyerarxik
- Matritsa
- Yassi (gorizontal deb ham ataladi)
Tashkilot sxemalarini tuzish uchun asosiy mansabdor shaxsni, boʻlimni yoki funksiyani birinchi boʻlib yoki varaqning boshiga va boshqalarni ularning darajalari tartibida qoʻyishdan tashqari qabul qilingan shakl yoʻq. Mansabdor shaxslarning unvonlari va baʼzan ularning ismlari qutilarga yoki doiralarga oʻraladi. Chiziqlar odatda bir amaldor yoki boʻlimning boshqalarga munosabatini koʻrsatish uchun bir quti yoki doiradan ikkinchisiga chiziladi.[2]
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shotlandiyada amerikalik muhandis Daniel McCallum (1815-1878) 1854-yilda Amerika biznesining birinchi tashkiliy sxemalarini yaratgan.[3] Bu diagramma George Holt Henshaw tomonidan tuzilgan.[4]
„Tashkilot jadvali“ atamasi XX asr boshlarida qoʻllanila boshlandi. 1914-yilda Brinton "Tashkilot sxemalari deyarli kerakli darajada keng qoʻllanilmaydi. Tashkilot sxemalari jami uning tarkibiy qismlariga boʻlinishining ajoyib namunasi boʻlganligi sababli, tashkilot jadvallarini qulay shaklda taqdim etish ulardan kengroq foydalanishga olib keladi degan umidda bir qator misollar keltirilgan". Oʻsha yillarda sanoat muhandislari tashkilot sxemalaridan foydalanishni targʻib qilishdi.
1920-yillarda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, tashkiliy sxemalar hali ham oddiy biznes tashvishlari orasida keng tarqalgan emas, lekin ular maʼmuriy va biznes korxonalarida oʻz yoʻlini topa boshlagan. „Organigramma“ atamasi 1960-yillarda paydo boʻlgan.[5]
Cheklovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tashkiliy sxemalarda bir nechta cheklovlar mavjud:
- Agar qoʻlda yangilansa, tashkiliy jadvallar juda tez eskirib ketishi mumkin, ayniqsa oʻz xodimlarini muntazam ravishda oʻzgartiradigan yirik tashkilotlarda.
- Ular faqat „rasmiy munosabatlar“ ni koʻrsatadi va rivojlanayotgan insoniy (ijtimoiy) munosabatlarning namunasi haqida hech narsa aytmaydi. Shuningdek, ular koʻpincha gorizontal munosabatlarni koʻrsatmaydi.
- Ular qabul qilingan boshqaruv uslubi haqida kam maʼlumot beradi (masalan, "avtokratik", „demokratik“ yoki oraliq uslub).
- Baʼzi hollarda organigraf koʻproq mos kelishi mumkin, ayniqsa tashkilotda chiziqli boʻlmagan, iyerarxik boʻlmagan munosabatlarni koʻrsatishni xohlasa.
- Ular koʻpincha mijozlarni oʻz ichiga olmaydi.
Misollar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻngdagi misol oddiy iyerarxik tashkiliy sxemani koʻrsatadi. Ushbu jadvaldagi „chiziq munosabatlari“ (yoki harbiy munosabatlardagi buyruqlar zanjiri) misoli general va ikki polkovnik oʻrtasida boʻlishi mumkin — polkovniklar general oldida bevosita javobgardir.
Ushbu diagrammadagi „lateral munosabatlar“ ga misol sifatida ikkalasi ham darajada ishlaydigan va ikkalasi ham „polkovnik B“ ga boʻysunadigan „Kapitan A“ va „Kapitan B“ oʻrtasida boʻlishi mumkin. Turli xil rollarni koʻrsatish uchun toʻrtburchaklar, kvadratlar, uchburchaklar, doiralar kabi turli shakllardan foydalanish mumkin. Rang vakolat va mas’uliyatdagi farqlarni, ehtimol odamlar oʻrtasidagi rasmiy, maslahat va norasmiy aloqalarni koʻrsatish uchun shakl chegaralari va ulanish chiziqlari uchun ishlatilishi mumkin. Hali yaratilmagan yoki hozirda boʻsh turgan boʻlim yoki lavozim nuqtali konturli shakl sifatida koʻrsatilishi mumkin. Joyning ahamiyati uning diagrammada vertikal joylashishiga qoʻshimcha ravishda shakl oʻlchamini oʻzgartirish bilan ham koʻrsatilishi mumkin.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ https://archive.org/details/graphicchartsin00breagoog?view=theater#page/n90
- ↑ https://archive.org/details/graphicchartsin00breagoog?view=theater#page/n90
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_D._Chandler_Jr.
- ↑ https://www.mckinsey.com/NotFound.aspx?item=%2finsights%2forganization%2fbig_data_in_the_age_of_the_telegraph&user=extranet%5cAnonymous&site=website[sayt ishlamaydi]
- ↑ Angus Stevenson (2010) Oxford Dictionary of English. p. 1252
- ↑ Crowther, Samuel (undated). John H. Paterson — The Romance of Business, Geoffrey Bliss