Syerra-Leone tarixi
Serra-Leonening mustamlaka mulki sifatida tarixi XV asrga toʻgʻri keladi; mustaqil davlat sifatida — 1961-yildan oʻzining yangi tarixiga ega hisoblanadi.
Mustamlakachilikdan oldingi davr[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arxeologik topilmalar shuni koʻrsatadiki, Serra-Leone hududida odamlar kamida 2500-yil davomida yashab kelgan. Taxminan IX asrdan boshlab bu hudud aholisi temirdan foydalanishni boshladilar va ming yil oldin okean qirgʻoqlari yaqinida yashovchi qabilalar dehqonchilikni rivojlantirishni boshlagan edilar. Qalin oʻrmonlarda bu yerlarni mustamlakachilikdan oldingi Afrika madaniyatlari va islomning tarqalishidan ajratib qoʻygan.
Serra Leone tarixiga oid birinchi hujjatli manbalar XVI asrga toʻgʻri keladi. Ulardagi maʼlumotlarga koʻra, oʻrta asrlarda Serra-Leone hududida bir-biri bilan raqobatlashgan turli Afrika qabilalari yashagan. Xususan, bugungi kunda Fritaun shimoli-gʻarbida joylashgan katta yarim orolda dastlab Sherbro va Kran qabilalari yashagan. XV asrga kelib, zamonaviy Serra-Leone aholisi oʻrtasida feodal munosabatlari rivojlana boshladi, ammo quldorlik anʼanalari saqlanib qoldi. Hozirda shtat aholisining aksariyat qismini tashkil etuvchi bullom xalqi dengiz orqali Serra-Leone sohillariga yetib kelgan degan taxmin bor, ammo bunday gfaraziy qarashlar haligacha oʻz tasdigʻini topmagan.
Afrika xalqlarining materik boʻylab ommaviy koʻchishlari davrida yarim orolning koʻp qismini asta-sekin Temne xalqi vakillari egallab olgan. Bundan oldin Temnening yashash joyi Futa-Jalon platosi boʻlib, u yerdan Susu va Dyalonke qabilalari tomonidan quvib chiqarilgan. Eng rivojlangan Fulbe (Fula) xalqi edi. Fulalar oʻzaro va boshqa qabilalar bilan savdo-sotiq qilishgan, asosan nozik ishlangan temir, tuz, kiyim -kechak va oltin bilan savdo aloqalarini o;rnatgan edilar.
Portugaliya mustamlakasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yevropaliklarning kelishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zamonaviy Serra-Leone hududi Gʻarbiy Afrikada birinchilardan biri boʻlib, yevropaliklar tomonidan bosib olingan. Bu yerga qadam qoʻygan Yevropaning birinchi aholisi portugallar hisoblanadi. Ular yarim orolga qoʻnganlarida, unda ham, unga tutash materikda ham davlatlar yoʻq edi, faqat alohida siyosiy mustaqil qabila birlashmalari mavjud edi. Ularning vakillari oʻxshash, ammo turli tillarda gaplashishgan va umumiy dinga ega emas, dinsiz edilar.
1462—yilda portugaliyaliklar rivojlangan yerlarda bir qancha kichik savdo shoxobchalariga asos soldilar, shuningdek, oʻzlari kashf etgan yarim orol nomini ham oʻylab topdilar — "Serra-Leone", bu portugal tilida "Arslon togʻlari" degan maʼnoni anglatadi. Mustamlakachilar qitʼaga chuqurroq kirib borishi bilan bu nom bugungi kunda mamlakat egallab turgan butun hududga tarqaldi. XVI asrda portugaliyalik savdogarlar buyurtmasi bilan yasalgan „nomoli“ nomi bilan mashhur boʻlgan steatit haykalchalar ham shu davrga tegishli hisoblanadi.
Shimoliy-Gʻarbiy Afrikadagi eng qulay portlardan biri boʻlgan Serra-Leone porti tez orada uni yevropalik dengizchilar uchun sevimli manzilga aylantirdi.
Qul savdosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yevropaliklar Serra-Leonega kelishidan oldin qul savdosi deyarli yoʻq edi. Gayanlik tarixchi Valter Rodni Serra-Leoneda birinchi portugaliyalik sayohatchilarning yozuvlarini topdi, unda mahalliy aholi orasida qullikning faqat bitta turi qayd etilgan. Rodnining soʻzlariga koʻra, portugaliyaliklar, ayniqsa savdo bilan bogʻliq holda, batafsil va sinchkovlik bilan yozuvlarni yuritishga moyil edilar, shuning uchun ular jim turishlari yoki qul savdosi bilan bogʻliq biron bir muhim voqeani eʼtiborsiz qoldirishlari dargumon edi. Portugal yozuvlarida eslatib oʻtilgan qullikning oʻziga xos turi quyidagicha edi: u yoki bu sabablarga koʻra oʻz hukmdori hokimiyatidan qochishga majbur boʻlgan kishi, uning „quli“ boʻlib, boshqa hukmdordan himoya soʻrashi mumkin. Biroq, bunday odam erkin mehnat qilish huquqiga ega edi va vaqt oʻtishi bilan mavqei koʻtarilishiga ham yoʻl ochib berilgan edi.
Agar afrikaliklarning oʻzlari qul olishdan manfaatdor boʻlmasalar, yevropaliklar bilan hamma narsa butunlay boshqacha edi. XVII asr boshidan buyon portugal, ingliz, golland va fransuz kemalari Serra-Leonega bir necha bor kelgan. Ular mahalliy aholini eksport qildilar va keyin ularni Gʻarbiy Hindiston, Shimoliy va Janubiy Amerikada qul sifatida sotib yubordilar. Dastlab, ular buni oʻgʻirlash, Gʻarbiy Afrika yerlariga bostirib kirish orqali amalga oshirdilar, ammo vaqt oʻtishi bilan ular mahalliy qabilalar rahbarlari ular bilan hamkorlik qilishga tayyor ekanliklarini aniqladilar. Qul savdosi, qabila boshliqlari koʻpincha nafaqat moddiy manfaatlarga ega boʻlishdi. Qoida tariqasida, qullar yevropaliklar tomonidan olib kelingan rom, mato, boncuklar, oʻqotar qurollar va boshqa mahsulotlarga almashtirilar edi.
Shunday qilib, XVIII asrga qadar Gʻarbiy Afrikada, jumladan Serra-Leoneda qul savdosi faqat eksport xarakteriga ega edi. Qabila boshliqlari oʻzaro qul savdosini yevropaliklarga qaraganda biroz kechroq olib borishni boshladilar. Ulardan tashqari chet elliklar ham ishchi kuchi bilan savdo qilganlar. Faqat asrning oxiriga qadar Afrika rahbarlari tashabbusni qoʻlga olishga muvaffaq boʻlishdi: koʻplarida „uy“ qullarning butun davlatlari mavjud edi. Amerikalik antropolog M.Makkallokning fikricha, Serra-Leonedagi eng yirik Mende qabila guruhi vakillarining qariyb 15%, yaʼni oʻsha paytda 560 mingga yaqin kishi „uy“ qullari hisoblangan.
Britaniya mustamlakasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XVI asr oʻrtalarida inglizlar portugallar ortidan Afrika tamon yoʻl oldilar.
Koʻchmanchilarning kelishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XVIII asr oxirida Britaniya orollari yaqinida Amerikaga ketayotgan qul kemasi halokatga uchradi. Bir necha yuz afrikaliklar Liverpulga kelishdi. Buyuk Britaniya qonunlariga koʻra, ularni Britaniya tuprogʻida qul sifatida tan olish mumkin emas edi, buning natijasida ular ozod deb eʼlon qilindi. Bu odamlarni ochlikdan qutqarish uchun bir nechta ingliz xayriyachilari ularga va qul savdosining boshqa qurbonlariga yordam berish uchun „Baxtsiz qora tanlilarni ozod qilish qoʻmitasi“ ni tuzdilar. Ular Afrikada ozod qilingan barcha qullar joylashishi mumkin boʻlgan Ozodlik viloyatini yaratishni taklif qilishdi. Qoʻmita asoschisi Sharp Liverpulda 351 nafar afrikalikni toʻpladi va tanishlari yordamida ularni Gʻarbiy Afrikaga qaytarib olib ketildi.
1787—yil may oyida ingliz kemalari Serra-Leone yarim orolining qirgʻoqlarida toʻxtashdi. Bu yerda, uning shimoliy qismida, Sharp Temne Naim Bana rahbaridan yer uchastkasini sotib oldi, u yerda sobiq qullar joylashdilar. Bir necha yil oʻtgach, yarim orolga Kanadadan afrikaliklarning yana bir katta guruhi (1131 kishi) olib kelindi, ular ilgari AQShga qarshi urushda Buyuk Britaniya tomonida jang qilgan va buning uchun erkinlik olgan edilar. Dastlab, ularga Yangi Shotlandiyadan yer berildi, ammo afrikaliklarning oʻzlari Afrikaga koʻchib oʻtishni afzal koʻrishdi. Serra-Leonega koʻchmanchilarning ikkinchi guruhi kelganidan soʻng, Fritaun aholi punkti ozod qilingan qullarning umumiy kuchlari tomonidan tashkil etilgan. "Ozod shahar" —Syerra-Leonening kelajakdagi poytaxti boʻlib qoldi. Aholi punktini boshqarish ingliz mustamlakachi Serra-Leone birlashmasi qoʻliga oʻtdi.
Afrikaliklarning aksariyati oʻzlarining qabilaviy mansubligini va ona tilini eslamaganligi sababli, ularning tili Krioga aylandi — afrikalik soʻzlarning sezilarli aralashmasi bilan ingliz tilining oʻzgartirilgan versiyasi hisoblanar edi. Bugungi kunda Krio Syerra-Leonening rasmiy tili hisoblanadi.
XIX asr Syerra-Leoneda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kreollar asta-sekin Syerra-Leoneda ustun mavqega ega boʻldilar. 1796—yilda Fritaunda istiqomat qilgan kreollar birinchi marta Fritaun kengashiga oq tanlilarning saylanishiga qarshi chiqdilar. 1800—yilda kreol gʻalayonlari inglizlarni Fritaunda saylangan munitsipalitet va kreol hakamlar hay’atini saylov tarkibida tuzish uchun majbur boʻldillar.
1808—yilda Fritaun va uning atrofi rasman Britaniya tojining hokimiyatiga oʻtdi. XIX asrda inglizlar fransuzlarning qarshiligini yengib, zamonaviy Serra-Leone davlatining butun hududini asta-sekin egallab oldilar. Inglizlar tufayli Serra-Leone rivojlanishida sakrash yuz berdi. Jumladan, 1827—yilda Fritaun shahrida Gʻarbiy Afrikadagi eng qadimgi universitet Fura Bay universiteti tashkil etilgan[1].
Aholi qul kemalaridan ozod qilingan qullar bilan toʻldirildi. 1819-yildan 1866-yilgacha Fritaun shahrida Amerika-Britaniya komissiyasi ishladi, u qul savdosida gumon qilingan Amerika va Britaniya bayroqlari ostida tutib olingan kemalar hollarini koʻrib chiqdi[2]. Komissiya 535 ishni koʻrib chiqdi, 55 mingdan ortiq odamni ozod qildi[2].
XX asr davomida mahalliy aholi inglizlarga qarshi bir necha bor isyon koʻtargan. Shunday qilib, 1898-yil fevral oyida Port-Loko shahri yaqinidagi afrikaliklar soliq toʻlashdan bosh tortdilar, Loko qabilasining rahbari Bay-Bure uch ming jangchini toʻpladi va inglizlarga qarshi urush boshladi. Natijada, yil oxiriga kelib, ikki mingdan ortiq isyonchi oʻldirildi, ularning 96 nafar rahbarlari qatl etildi. inglizlar tarkibida esa 160 kishi halok boʻldi va 260 dan ortiq kishi yaralandi.
1896-yilda Serra-Leone ustidan Britaniya protektorati tashkil etildi. Natijada mahalliy qabila boshliqlari Britaniya mustamlaka maʼmuriyatining amaldorlariga aylandilar. Afrika qitʼasini mustamlaka qilishda Angliyaning asosiy raqibi boʻlgan Fransiyaning mustamlaka mulklari bilan yakuniy chegaralar 1904-yilda, Liberiya bilan 1911-yilda oʻrnatilgan.
Jahon urushlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
XX asr boshidan Serra-Leoneda togʻ-kon sanoatining rivojlanishi boshlandi, avtomobil yoʻllari, shu jumladan temir yoʻllar, shahar posyolkalari qurilish shlari boshlanib ketdi. 1928-yilda inglizlar „uy“ qulligini rasman taqiqladilar, lekin aslida bu taqiq deyarli hech narsani anglatmaydi.
Birinchi jahon urushi paytida ham, Ikkinchi jahon urushi paytida ham Serra-Leone hududida harbiy amaliyotlar oʻtkazilmagan. Birinchi jahon urushi davrida, Afrika asosan Antanta kuchlari tomonidan mustamlaka qilinganligi sababli, Serra-Leonega nisbatan nemis koloniyalari tomonidan hujum xavfi yoʻq edi. Serra-Leonega eng yaqin nemis mustamlakasi Togoland edi, lekin urush eʼlon qilingandan soʻng darhol ingliz qoʻshinlari tomonidan ishgʻol qilindi. Ikkinchi Jahon urushi paytida, eng yaqin harbiy toʻqnashuv 1940-yilda Senegalda boʻlib oʻtdi, oʻshanda Fransiya Vichi qoʻshinlari Gitlerga qarshi koalitsiya kuchlarining hujumini qaytarishga muvaffaq boʻlishgan edi.
Mustaqil davlat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mustaqillik deklaratsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1951—yilda Protektoratdagi birinchi mahalliy shifokor Milton Margai Serra-Leone Xalq partiyasini asos solgan. U Mende xalqi, konservativ qabila boshliqlari va gullab-yashnagan savdogarlar manfaatlarini himoya qilgan. Serra-Leone Xalq partiyasiga nisbatan muxolifat Siaka Stivens boshchiligidagi Butun Xalqlar Kongressi boʻlib, dastlab Serra-Leone Xalq partiyasidan shizmatlar tomonidan tuzilgan va uning Britaniyaga moyilligidan norozi edi. Serra-Leonening shimoliy hududlari aholisi, birinchi navbatda, Temne va Limba xalqlari, shuningdek, protektoratning turli qismlaridan kelgan mayda savdogarlar va yollanma ishchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi.
Afrika koloniyalarining aksariyati mustaqillik uchun kurashni tashkil qilgan boʻlsa-da, Syerra-Leone aholisi metropoldan ajralish niyatida emas edi[3], lekin oxir-oqibat mustamlaka shunga qaramay suverenitetni oldi: 1961—yilda Serra-Leone Hamdoʻstlik doirasida hukmronlikka aylandi. Millatlar[4] va bir yil oʻtgach, Milton Margai boshchiligidagi Serra-Leone Xalq Partiyasi mustaqil Serra-Leonedagi birinchi saylovlarda gʻalaba qozondi. Margai 1964—yil 28—aprelda samolyot halokatida vafot etdi, oʻsha paytda uning ukasi Albert Margai bosh vazir va partiya rahbari boʻldi.
Toʻntarishlar davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
1967-yilgi saylovlar natijasida Butun xalq kongressi Vakillar palatasida (bir palatali parlament) koʻpchilik oʻrinlarni egalladi. Siaka Stivensga hukumat tuzish taklif qilingan, ammo bu amalga oshmadi: 1967-yilning 21-martida mamlakatda general Lansana boshchiligida harbiy toʻntarish sodir boʻldi, 23—martda esa navbatdagi harbiy toʻntarish sodir boʻldi. Natijada, general E. Jekson-Smit boshchiligidagi „Milliy Transformatsiya Kengashi“ hokimiyatga keldi. Margay hibsga olindi. 26-aprel kuni Stivens 15 aʼzodan iborat koalitsion hukumat tuzdi. Uning tarkibiga Butun Xalqlar Kongressining 6 vakili, Milliy Transformatsiya Kengashning 4 vakili va 5 nafar mustaqil deputat kirdi.
1969—yil mart oyida Serra-Leoneda parlamentga qoʻshimcha saylovlar boʻlib oʻtdi. Ularning natijalari Siaka Stivensga bir partiyali hukumat tuzishga imkon berdi, ammo u siyosiy barqarorlikka erisha olmadi. 1970-yilda Serra-Leoneda favqulodda holat joriy etildi va 1971-yil 23-martda armiya qoʻmondoni general Bangura boshchiligida mamlakatda navbatdagi harbiy toʻntarishga urinish boʻlgach, Stivens Gvineya hukumatidan yordam soʻrashga majbur boʻldi. Gvineya armiyasining bir qismi ikki yil davomida Serra-Leoneda boʻldi..
1971-yil 19-aprelda Serra-Leone respublika deb eʼlon qilindi, Stivens prezident boʻldi[5].
Fuqarolar urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1990-yillarning boshlarida Liviyada oʻqitilgan radikallar guruhi Liberiyalik isyonchilar yetakchisi Charlz Teylor koʻmagida Inqilobiy Birlashgan Jabhani tuzdilar, u keyingi oʻn yil ichida mamlakatdagi ketma-ket hukumatlarga qarshi harbiy amaliyotlar olib bordi. Mohiyatan Inqilobiy Birlashgan Jabha harakatlari va hukumatlarning javob choralari kombinatsiyasi boʻlgan fuqarolar urushi tinch aholiga nisbatan oʻta shafqatsizlik va ommaviy vahshiylik bilan ajralib turardi edi. Inqilobiy Birlashgan Jabha tomonidan muxoliflikda gumon qilingan shaxslarning oʻta ogʻir darajadagi jazo va qiynoqlar oyoq-qoʻllarini kesish amaliyoti keng tarqala boshlangan edi.
1992-yildagi harbiy toʻntarish natijasida mamlakatga Milliy muvaqqat boshqaruv kengashi (1992-yil iyulidan — Oliy Davlat kengashi) rahbarlik qildi. Uning rahbari etib oʻsha paytda dunyodagi eng yosh davlat rahbariga aylangan 27 yoshli kapitan Valentin Melvin Shtrasser tayinlandi.
Fuqarolar urushi davom etayotganiga qaramay, 1996-yilda mamlakatda koʻp partiyaviy parlament saylovlari oʻtkazildi. Birinchi turda Ahmad Tijan Kabbah boshchiligidagi Syerra-Leone Xalq partiyasi saylovchilarning 36 % qoʻllab-quvvatladi. Ikkinchi oʻrinda Jon Keref-Smartning Birlashgan milliy xalq partiyasi (23 %) qayd etildi. 1967-yildan beri oʻtkazilgan birinchi erkin koʻppartiyaviy saylovlarda yana 11 ta siyosiy tashkilot ham ishtirok etdi.
1997-yilda qishloqda isyonchilar bilan davom etayotgan janglar fonida Syerra-Leoneda harbiy toʻntarish amalga oshirildi, natijada mayor Jonni Pol Koroma boshchiligidagi xunta hokimiyat tepasiga kelgan edi. Nigeriya boshchiligidagi mintaqa mamlakatlari tinchlikparvar kontingentining harbiy kuchlari koʻchirilgan prezident Kabbahni himoya qilishdi. 1999—2000 yillarda Birlashgan Inqilobiy frontning isyonchilari Fritaunga bostirib kirishga harakat qilishdi, lekin ikkala holatda ham Kabbaga sodiqlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan tinchlikparvar kuchlar poytaxtga hujumlarni qaytarishga muvaffaq boʻlishgan edi.
Hozirgi vaqtda[tahrir | manbasini tahrirlash]
1999—yilda BMT va mintaqa davlatlarining faol vositachiligida isyonchilar va qonuniy hukumat oʻrtasida tinchlik shartnomasi tuzildi. Prezident Kabbah qayta tiklandi, Inqilobiy Birlashgan Jabha vakillari hukumatga kirishdi va uning rahbari Fodey Sankoh mamlakat vitse-prezidenti boʻldi. Biroq, koʻplab isyonchilar jangni davom ettirdilar, shundan soʻng Buyuk Britaniya va Gvineya Serra-Leonega qoʻshin yubordi. Inqilobiy Birlashgan Jabha qoldiqlari ketma-ket magʻlubiyatga uchradi va tez orada harbiy harakatlarni toʻxtatishga majbur boʻldi.
2002-yilda Kabbah yana prezidentlik saylovlarida gʻalaba qozondi, ammo 2007-yilda saylovda Butun xalq kongressi vakili Ernest Bay Koroma gʻalaba qozondi, u 2012-yil noyabr oyida ikkinchi muddatga qayta saylandi. 2018-yilda navbatdagi prezidentlik saylovlari natijalariga koʻra, muxolifatdagi Serra-Leone Xalq partiyasi yetakchisi Julius Maada Bio mamlakat prezidenti boʻldi[6].
2017-yilda Serra-Leonening Gʻarbiy mintaqasi, jumladan, Fritaun, koʻchki va toshqinlardan qattiq zarar koʻrdi, mingdan ortiq odam halok boʻldi yoki bedarak yoʻqoldi. Infratuzilmani tiklash va odamlarni qidirishda baʼzi xalqaro tashkilotlar va mamlakatlardan koʻngillilar ishtirok etdi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Информация о Фритауне“. 2013-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-mart.
- ↑ 2,0 2,1 Marusin I.S. Spesialniy sud po Serra-Leone — noviy organ mejdunarodnoy ugolovnoy yustitsii // Izvestiya visshix uchebnix zavedeniy. Pravovedenie. — 2003. — № 2 (247). — S. 145
- ↑ „Сьерра-Леоне: Львиная гора неохотно расстается с алмазами“. 2006-yil 27-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-mart.
- ↑ „Sierra Leone: Heads of State: 1961–1971“. archontology.org. 2017-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-noyabr.
- ↑ „Policy & History“. 2020-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 8-avgust.
- ↑ „Джулиус Маада Био победил на президентских выборах в Сьерра-Леоне | Novosti Belarusi|BelTA“ (ru). www.belta.by (2018-yil 5-aprel). 2020-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-avgust.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- История Сьерра-Леоне в новое и новейшее время, История стран Африки. М.: Восточная литература, 1994. ISBN 5-02-017778-4.