Suriya-Turkiya munosabatlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Suriya–Turkiya munosabatlari

Suriya
Turkiya

Suriya-Turkiya munosabatlari jug'rofiy va tarixiy sherikliklarga ega bo'lgan Suriya Arab Respublikasi va Turkiya Respublikasining xalqaro ikki tomonlama munosabatlari va siyosatiga ishora qiladi[1].

Tarixiy jarayonda 911 kilometr quruqlik chegarasiga ega boʻlgan ikki qoʻshni davlat[2] oʻrtasidagi munosabatlar, umuman olganda, tarang edi. Turkiyaga koʻra, Suriya terrorizmga mezbonlik qilgani, suv resurslarini boʻlishishda muammo tugʻdirayotgani va geografik jihatdan Turkiyaning hududiy yaxlitligiga daxl qilgani uchun “dushman” davlatdir; Suriyaga koʻra, Turkiya oʻz suv resurslarini adolatli baham koʻrmagani, gʻarb davlatlarining tarafdori boʻlgani va oʻz yerlari (Hatay) ustidan huquq talab qilgani uchun “dushman” edi[3]. 1998-yilda Adana kelishuvining imzolanishi bilan ijobiy rivojlangan munosabatlar 2011-yilda Suriya fuqarolik urushining boshlanishi bilan oʻz oʻrnini yana keskinlikka olib keldi. 1998-2011-yillar oralig’idagi o’n ikki yillik davr Suriya-Turkiya munosabatlaridagi yagona ijobiy davr hisoblanadi[4].

Turkiyaning 1930-yillarda Fransiya mandati ostida Suriya chegaralarida joylashgan Hatayga da'vosi bilan boshlangan taranglik, Janubi- Sharqiy Anadolu loyihasi kuchga kirgandan keyin paydo bo'lgan suv tortishuvlari bilan yanada ortdi; Yevropa Ittifoqi, BMT va NATO terror tashkiloti sifatida tan olgan PKK va ASALAni Suriya hukumati qoʻllab-quvvatlagan holda choʻqqisiga chiqdi. Suriya 1998-yil oktabr oyida PKK yetakchisi Abdulla O'jalanni mamlakatdan chiqarib yuborganini e'lon qilganidan keyin aloqalar yaxshilana boshladi. Biroq Suriyadagi fuqarolar urushi davrida Turkiyaning Suriya muxolifatini qoʻllab-quvvatlagani sababli ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar yana keskinlashgan va diplomatik aloqalar toʻxtatilgan[5][6].2012-yil iyunida Turkiya samolyoti Suriya tomonidan urib tushirilganidan keyin Turkiya NATOni favqulodda yigʻilishga chaqirdi.[7] 2012-yil oktabr oyida Suriyadan Turkiyaga artilleriya snaryadlari otilgandan soʻng[8]Turkiya Suriya chegarasiga MIM-104 Patriot tipidagi mudofaa raketalarini joylashtirdi[9]. 2013-yil sentabrida Suriya vertolyoti chegarani buzganligi sababli turk samolyotlari tomonidan urib tushirilgan edi[10].

Suriyaning Anqara shahrida Turkiya elchixonasi, Istanbul va Gaziantep shaharlarida konsullik bor. Turkiyaning Damashqda elchixonasi va Halabda konsulligi bor. Biroq Suriyadagi fuqarolar urushi davrida ikki davlat oʻrtasidagi diplomatik aloqalar uzilgan va Turkiya Suriyadagi elchisini olib chiqib, mamlakatdagi diplomatik faoliyatini toʻxtatgan edi[11]. Halab konsulligi Suriyadagi turk fuqarolariga yordam berish uchun hamon faol[12]. Bundan tashqari, Turkiya hukumati 2012-yil 30-mayda suriyalik diplomatlarni mamlakatdan chiqarib yubordi va 15-noyabrda Suriya muxolifati va inqilobchi kuchlari milliy koalitsiyasini Suriya xalqining yagona qonuniy vakili sifatida tan oldi[13].

Ikkala davlat ham O'rta er dengizi ittifoqining to'liq a'zolaridir[14]. Bundan tashqari, 2012-yil 14-avgustda Suriyaning Islom hamkorlik tashkilotidagi aʼzoligi toʻxtatilgunga qadar har ikki davlat ham ushbu tashkilotning toʻlaqonli aʼzosi boʻlgan[15][16].

Tarixiy fon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hatayning Turkiyaga qoʻshilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iskenderun Sanjakning Turkiyaga qoʻshilishiga qarshi chiqqan bir guruh suriyalik ayollarning Damashqdagi noroziligi, 1939-yil. Bannerlardan birida “ Qonimiz Suriya arab sanjagi uchun fido boʻlsin ” degan jumla yozilgan.

Suriya va Turkiya oʻrtasidagi ziddiyat Turkiya Hatayni qoʻshib olish siyosatiga eʼtibor qaratgandan soʻng boshlandi. Usmonli maʼmuriy tuzilmasidagi Halab viloyati chegaralari ichida joylashgan hudud 1921-yil 20-oktabrdagi Anqara kelishuvi bilan fransuzlarga qoldirildi va Fransiya Anqara hukumatining iltimosiga koʻra mintaqaga alohida maqom berdi. Aholining 39 foizi turklar edi[17]. Shartnoma bilan tashkil etilgan bu avtonom viloyat Iskenderun Sanjagi deb nomlandi.

Turk armiyasi Shukru Kanatli qoʻmondonligi ostida Iskenderun Sanjagiga kirishi, 5-iyul 1938-yil.

Turkiya tashkil topganidan toʻqqiz yil oʻtib , 1931-yilgi umumiy saylovlarda mintaqada yashovchi bir necha turkning Turkiya Buyuk Millat Majlisiga mustaqil parlament deputati sifatida qabul qilinishi bilan anneksiya siyosati yanada kuchaydi. 1936-yilda Fransiya bilan Suriya oʻrtasida imzolangan shunga oʻxshash kelishuv Suriyaning mustaqillikka erishish yoʻlidagi ilk qadam sifatida Hatayda tatbiq etilishini istagan Turkiya, bu talab rad etilganda Millatlar Ligasiga murojaat qildi. Xuddi shu davrda Yevropada yangi urush davom etayotganiga ishoralarning kuchayishi taʼsirida Millatlar Ligasi Turkiyani toʻgʻri deb topdi va mintaqani „alohida birlik“ deb qaror qildi. Uyushmaning bu qarorni qabul qilishining eng muhim sababi, ehtimoliy urush yuzaga kelgan taqdirda Turkiyaning Germaniya bilan ittifoqchi boʻlishining oldini olish istagidir[17]. Hatay Suriyadan alohida birlik sifatida qabul qilingandan soʻng, Turk armiyasi birinchi marta 1938-yil 5-iyulda Shukru Kanatli qoʻmondonligida shaharga kirdi[18].

Millatlar Ligasi qaroridan soʻng mustaqil davlat boʻlish yoʻliga kirgan Hatay, 1938-yil 2-sentabrda Fransiya hukmronlik qilgan Suriya mandatidan mustaqillikka erishdi va Hatay davlati tashkil topdi va Hatay Davlat Milliy Majlisi tuzildi. bu yerda qirq deputat saylanadi. Saylov natijasida qirq kishilik majlisda yigirma ikki oʻrin olgan Turklar, Turkiyada qoʻllaniladigan qonunlarni birin-ketin qabul qilib, Suriya va Fransiyaning Hatayga taʼsirini kamaytiradigan tartibga solishni tezlashtirdi.

1939-yil 23-iyunda Fransiya Turkiyaning iltimoslarini qabul qilib, mintaqa boʻyicha oʻziga berilgan vakolatlarni qonuniy va soʻzsiz Turkiyaga oʻtkazdi[19]. 1939-yil 29-iyun kuni Hatay Milliy Majlisi ovoz berish yoʻli bilan Turkiyaga qoʻshilishga qaror qildi. 29-iyunda boshlangan jarayon Turkiyaning viloyatdagi fransuz shirkatlarini sotib olishi, Hatay viloyatini tashkil etishi bilan davom etdi va 1939-yil 23-iyul tongida oxirgi fransuz harbiy birligining ketishi bilan yakunlandi. viloyatdan[19]. Rasmiy ravishda 1939-yil 29-iyunda va 1939-yil 23-iyulda amalda boʻlib oʻtgan bu oʻz-oʻzini anneksiya qilish Suriya tomonidan qabul qilinmadi. Suriya hali ham Xatayni xaritalarda oʻz hududi sifatida koʻrsatishda davom etmoqda[20].

Bugungi kunda suriyaliklar mintaqaning arabcha nomi Liwaaa aliskenderuna oʻrniga turkiy Hatay tilidan foydalanmoqda.

1957-yil inqirozi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki davlat oʻrtasidagi siyosiy ziddiyatning kuchayishi chegaralarga askarlarning joʻnatilishiga sabab boʻldi[21].

Suv siyosati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Furot va Dajla daryolari Turkiya chegaralaridan boshlanib, Suriya va Iroq yerlaridan oʻtib, Fors koʻrfaziga quyiladigan daryolardir. Bu daryolar Suriya va Iroq va Turkiyaning Janubi- Sharqiy Anadolu mintaqasi uchun juda muhim suv resurslari hisoblanadi. Turkiyaning 1973-yilda Furot daryosida Keban toʻgʻonini qurishi Suriyaga oqib oʻtadigan daryo suvining kamayishiga sabab boʻlishidan xavotir uygʻotdi. Shu sababdan ikki davlat oʻrtasida vaqti-vaqti bilan keskinlik yuzaga kelgan. Turkiyaning 1976-yilda Quyi Furot loyihasini ishlab chiqishi, uni Janubi- Sharqiy Anadolu loyihasiga aylantirishi va Karakaya toʻgʻonining qurilishini boshlashi, suv kelishmovchiligi tufayli ikki davlat oʻrtasidagi ziddiyatni yanada kuchaytirdi[20].

Suriyaning MiG-23 qiruvchi samolyotining urib tushirilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2014-yil 23-mart kuni Suriyaga tegishli MiG-23 harbiy samolyoti Turkiya tomonidan urib tushirilgan edi[22]. Turkiya Bosh shtabi bayonotiga koʻra, Yagona nazorat ogohlantirish markazi tomonidan Hatay chegarasidan 80 dengiz mili uzoqlikda kuzatilgan Suriyaga tegishli ikkita jangovar samolyot Turkiya havo hududiga 10 dengiz mili masofadan yaqinlashayotgani haqida toʻrt marta ogohlantirilgan. chegaradosh, biroq ikkinchi samolyot ogohlantirishga eʼtibor bermay, Turkiya havo hududiga kirdi va bir kilometrgacha havo hududini buzdi[23]. Keyinroq gʻarbga burilib, Turkiya havo hududida 1,5 kilometr uchishda davom etgan samolyot, mintaqada havo patrul xizmatida boʻlgan Turk F-16 jangovar samolyoti tomonidan oʻqqa tutildi va soat 13.14 da shaharga qoʻndi[23]. Suriya Arab xabar agentligi esa Turkiya tomonidan berilgan maʼlumotni rad etib, urib tushirilgan samolyot Turkiya havo hududida boʻlmagani va Latakiya ustida muxolif kuchlarga qarshi havo amaliyotida boʻlganini eʼlon qildi[24]. Xuddi shu bayonotda, urib tushirilgan jangovar uchuvchining parashyut bilan sakrab qochishga muvaffaq boʻlgani ham bildirildi[24]. Ertasi kuni bayonot bergan samolyot uchuvchisi Suriya Arab Axborot Agentligi bilan Turkiya chegarasidan 7 kilometr uzoqlikda ekanligini va urilgan vaqtda bazaga qaytishga tayyorlanayotganini tasdiqladi[25].

Samolyotning urib tushirilishi haqida bayonot bergan Turkiya Bosh vaziri Rajab Toyyib Erdoʻgʻan, „Agar mening havo hududimni buzsangiz, bundan buyon bizning tarsakimiz ogʻir boʻladi“ dedi.[26], Suriya Tashqi ishlar va Expatriatlar vazirligi samolyotning urib tushirilishini „hech qanday uzrli sabablarsiz Suriya Arab Respublikasi suvereniteti va hududiga tengsiz va dushmanona harbiy hujum“ deb taʼriflagan[27].

TSK kuzatuv nuqtasiga hujum[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya qurolli kuchlarining Suriyaning Idlib viloyatidagi Idlib deeskalatsiya zonasida oʻt ochishni toʻxtatish rejimini kuzatish missiyasi uchun tashkil etilgan 10-sonli kuzatuv punkti 29-aprel kuni Suriya Arab armiyasi kuchlari tomonidan ikki marta artilleriya oʻqlari bilan hujumga uchradi. 2019-yil va 2019-yil 4-may. Dastlabki maʼlumotlarga koʻra, hujumda 4 askar engil tan jarohati olgan. Yaralangan askarlar mintaqaga yuborilgan vertolyotlar bilan evakuatsiya qilindi[28][29].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Türkiye - Suriye Siyasi İlişkileri“. mfa.gov.tr. 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ocak 2013.
  2. ↑ „Toprak Su Kaynakları“. dsi.gov.tr. 3 aralık 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ağustos 2012.
  3. ↑ „Türkiye–Suriye İlişkilerinin Stratejik Derinliği“. yusufsayin.com (29-mart). 17 haziran 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ağustos 2012.
  4. ↑ „Türkiye-Suriye: 80 yıllık tehlikeli ilişki“. Ağustos 2012. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  5. ↑ „Şam'la diplomatik ilişkiler askıda“. Anadolu Ajansı. ahaber.com.tr (27-mart). 29 mayıs 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  6. ↑ „Syria: Turkish embassy closed, senior intel officer assassinated“ (İngilizce). albawaba.com (27-mart). 22 haziran 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  7. ↑ „NATO'dan olağanüstü toplantı“. haberturk.com (24 haziran 2012). 4 şubat 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  8. ↑ „Akçakale'ye top mermisi düştü: 5 ölü“. cnnturk.com (4 ekim 2012). 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ocak 2013.
  9. ↑ „İlk Patriot devrede“. sabah.com.tr (27 ocak 2013). 30 mayıs 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ocak 2013.
  10. ↑ „Türk jeti Suriye helikopterini vurdu“. ntvmsnbc.com (16 eylül 2013). 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 aralık 2013.
  11. ↑ „Türkiye Suriye elçisini geri çekti“. milliyet.com.tr (27-mart). 19 şubat 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  12. ↑ „Şam Büyükelçiliğinin faaliyetleri durduruldu“. cnnturk.com (27-mart). 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  13. ↑ „İnfografik: Türkiye - Suriye ilişkileri“. aljazeera.com.tr (26 ocak 2014). 17 mayıs 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ocak 2014.
  14. ↑ „UfM Countries“ (İngilizce). ufmsecretariat.org. 3 nisan 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  15. ↑ „İslam İşbirliği Teşkilatı Suriye'nin üyeliğini askıya aldı“. sabah.com.tr (15 ağustos 2012). 17 ağustos 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  16. ↑ „İslam İşbirliği Teşkilatı'nda Suriye'nin üyeliği askıya alındı!“. ulusalkanal.com.tr (16 ağustos 2012). 22 ağustos 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  17. ↑ 17,0 17,1 „Hatay Meselesinin Çözümü“. tsk.tr. 11 mayıs 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  18. ↑ „5 TEMMUZ’DA TÜRK ASKERİNİN İSKENDERUN’A GİRİŞİNİN 74. YILDÖNÜMÜ VE KURTULUŞ BAYRAMI TÖRENİ DÜZENLENDİ“. iskenderun.bel.tr. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  19. ↑ 19,0 19,1 „Hatay Tarihine Genel Bakış“. hatay.gov.tr. 9 temmuz 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
  20. ↑ 20,0 20,1 The New Turkey. Londra: Granta Books, 2005 — 203-227 bet. ISBN 1-86207-865-3. 
  21. ↑ „1957 Suriye Krizi ve Türkiye“. History Studies (2012). 17 nisan 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-mart.
  22. ↑ „Türkiye, Suriye uçağını düşürdü“. aljazeera.com.tr (24-mart). 24 nisan 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  23. ↑ 23,0 23,1 „Basın Açıklaması-04: Hava Sahası İhlali.“. tsk.tr (24-mart). 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  24. ↑ 24,0 24,1 „Türkiye, Suriye Uçağını Suriye Hava Sahasında Düşürdü“. sana.sy (24-mart). 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  25. ↑ „Düşürülen uçağın pilotu konuştu“. t24.com.tr (25-mart). 25-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-mart.
  26. ↑ „Türkiye Suriye savaş uçağını düşürdü“. bbc.co.uk (24-mart). 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  27. ↑ „Askeri Saldırılar Erdoğan’ın İflasını ve Başarısızlığını Kanıtlıyor“. sana.sy (24-mart). 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  28. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 6 mayıs 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6 mayıs 2019.
  29. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 17 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 aralık 2019. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Suriya-Turkiya_munosabatlar&oldid=3720009" dan olindi