Sunniylar

Sunitlar (moʻgʻ.: Сөнөд) — moʻgʻullarning Nirun boʻlimi tarkibiga kirgan qabilalardan biri. Hozirgi vaqtda Ichki Moʻgʻulistonning Shilin-Gol viloyati hududida yashaydigan janubiy moʻgʻul etnik guruhi. Baʼzi boshqa moʻgʻul xalqlariga ham kiritilgan.

Etnonim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sonod (sunit) soʻzi moʻgʻulcha shönö (oʻrta moʻgʻulcha süni) soʻziga koʻplik affiksini qoʻshish orqali hosil boʻlgan, bu ularning oʻrmon zonasida yashashi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin^[1]. Moʻgʻul tilidan shönö kecha deb tarjima qilingan^[2].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻullarning maxfiy tarixida Chingizxonning ajdodlari Kayduning uchta oʻgʻli boʻlganligi, eng kichigi Chaochjin Ortegay boʻlganligi aytiladi. Uning kenja oʻgʻlidan Sonid qabilasi paydo boʻlgan^[3]. Shunday qilib, XI asrning oʻrtalarida sunniylar paydo boʻldi. XII asr oxirigacha sunniylar taygada oʻrmon xalqlari bilan birga yashagan^[1]. Kabtorun shoxchasi sunniylar orasida tilga olinadi^[4]. Ular paydo boʻlganidan beri mahalliy moʻgʻullarning Nirun boʻlimining bir qismi boʻlgan. XIII asr boshlarida Buyuk Moʻgʻul davlatining tashkil topishi bilan sunniylarning bir qismi minganlarga tobe boʻlib qoldi, qolganlari bir necha guruhlarga boʻlinib, chap va oʻng qanotlarga kirdilar. Tuluy vafotidan keyin Ogedey oʻgʻliga asosan sunniylardan iborat boʻlgan bir mingan berdi^[5]. Buyuk Xon avlodlari hukmronligi ostida boʻlgan ikkinchisi, bir muddat moʻgʻul tuprogʻida yashagan. Biroq Moʻgʻuliston davlati Yuan qulagandan soʻng sunniylar Chaxar Tumen tarkibiga kirdi va chap qanotning toʻrt otokidan biri hisoblana boshladi. Chaxar tumenlar tarkibiga avgalar , avganarlar, aoxanlar, daurlar, durben xuxetslar (durbetlar), xeshigtenlar, mu-myanganlar, naymanlar, onnigutlar, xuchitlar, sunnitlar, uzumchilar, shuningdek, oʻratlar kirgan^[6]. XVI asr boshlarida chaharlar sharqqa hijrat qilganlarida, sunniylar ular bilan birga ketib, Xinganning janubiy yonbagʻirlariga joylashdilar va XVI-XVII asrlar boshida gʻarbga koʻchib oʻtib, oʻz yurtlariga qaytdilar. XVII asrda janubiy Moʻgʻulistonning manjurlar tomonidan bosib olinishi bilan sunniylar daryoning oʻrta oqimining janubiy yerlariga kelishdi. Kerulen Xalxa Shola Setsen Xon homiyligida. 1638-1639-yillarda sunniylar yana oʻz vatanlariga qaytishdi. Sunniylardan Qing hokimiyati Silingol parhezining bir qismi sifatida ikkita xoshunni tashkil etdi, ular hozirgacha yashaydilar^[1].

Qayta joylashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buryatlarning etnik guruhlari orasida quyidagi klanlar qayd etilgan: selenga buryatlari orasida sunud, xususan tabangutlar (sunud (sungud) jinsi)^[7]; Xuxur (kichik turkum) Sunit xori-buryat urugʻi Sharaid tarkibida^[8]

Hozirgi vaqtda sunniylar Ichki Moʻgʻulistonning Shilin Gol viloyatining Sunid Yuqi, Sunid Zuoqi va Eren Xoto shahar tumanlari xoshunlari hududida yashaydi.

Moʻgʻulistonda sunniylar Sharqiy viloyatning Xalxgol somonida va Suxbaator viloyatining Asgat somonida roʻyxatga olingan^[1]. Sunniylar Xalxa moʻgʻullari, darigʻlar ^[8] va darxatlar orasida qayd etilgan.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Очир А.. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016. ISBN 978-5-903833-93-1.
↑ „Mongolian etymology: söni“. starling.rinet.ru. Qaraldi: 2018-yil 10-oktyabr.
↑ Word and Suffix-Index to The Secret History of the Mongols, based on the Romanized transcription of L. Ligeti. Compiled by H. Kuribayashi and Choijinjab // The Center for Northeast Asian Studies. Tho Ho Ku University. Sendai, 2001. 954 p.
↑ „ФАЗЛАЛЛАХ РАШИД-АД-ДИН->СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ->ПУБЛИКАЦИЯ 1946-1952 ГГ.->ТОМ I->КНИГА 1->РАЗДЕЛ 2“. www.vostlit.info. Qaraldi: 2018-yil 30-dekabr.
↑ Rashid ad-Din. Sbornik letopisey. T. 1. Kn. 1. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1952. 221 s.
↑ Bold, B.-O. Mongolian nomadic society, p.170.
↑ Vyatkina K.V. Ocherki kulturi i bita buryat. — Leningrad: izdatelstvo „Nauka“, 1969.
↑ ^8,0 ^8,1 Цыдендамбаев Ц.Б.. Бурятские исторические хроники и родословные, как источники по истории бурят. Улан-Удэ: Респ. типогр., 2001.

[:12-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Очир А.. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016. ISBN 978-5-903833-93-1.

[2] „Mongolian etymology: söni“. starling.rinet.ru. Qaraldi: 2018-yil 10-oktyabr.

[3] Word and Suffix-Index to The Secret History of the Mongols, based on the Romanized transcription of L. Ligeti. Compiled by H. Kuribayashi and Choijinjab // The Center for Northeast Asian Studies. Tho Ho Ku University. Sendai, 2001. 954 p.

[4] „ФАЗЛАЛЛАХ РАШИД-АД-ДИН->СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ->ПУБЛИКАЦИЯ 1946-1952 ГГ.->ТОМ I->КНИГА 1->РАЗДЕЛ 2“. www.vostlit.info. Qaraldi: 2018-yil 30-dekabr.

[5] Rashid ad-Din. Sbornik letopisey. T. 1. Kn. 1. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1952. 221 s.

[6] Bold, B.-O. Mongolian nomadic society, p.170.

[7] Vyatkina K.V. Ocherki kulturi i bita buryat. — Leningrad: izdatelstvo „Nauka“, 1969.

[:3-8] 8,0 ^8,1 Цыдендамбаев Ц.Б.. Бурятские исторические хроники и родословные, как источники по истории бурят. Улан-Удэ: Респ. типогр., 2001.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]