Sunʼiy intellekt

Sunʼiy intellekt (SI; inglizcha: artificial intelligence, AI) – inson intellektiga taqlid qilishga qodir boʻlgan mashinalar yaratishga qaratilgan fan va texnologiya sohasi.

Bugungi kunda keng qoʻllanilib kelinayotgan sunʼiy intellekt texnologiyalariga aqlli veb-qidiruv tizimlari (masalan, YouTube Search), tavsiya tizimlari (YouTube, Amazon va Netflix), tabiiy tilni tushunish (Google Assistant, Siri va Alexa), oʻzini-oʻzi boshqaradigan avtomobillar (masalan, Waymo) va boshqalarni misol qilish mumkin.

Alan Turing sunʼiy intellekt sohasida olib borilgan ilk tadqiqot muallifi boʻlgan. Sunʼiy intellektga 1956-yili mustaqil fan sohasi sifatida asos solingan. Shu yilning yozida Dartmouth kollejida oʻtgan anjumanda John McCarthy „sunʼiy intellekt“ atamasini birinchi marta ishlatgan va tarixga mazkur atama muallifi oʻlaroq kirgan. Sunʼiy intellekt boʻyicha tadqiqotlar XX asr oʻrtalaridan beri qilinib kelinsa-da, unga nisbatan ommaviy qiziqish 2012-yilda chuqur oʻrganuv boshqa sunʼiy intellekt metodlaridan ustunligini namoyon etganda hamda 2017-yilda transformer arxitekturasida erishilgan yutuqlar ortidan keskin ortgan. 2020-yillar boshlarida mazkur soha gurkirab rivojlanib, koʻplab shirkatlar, universitetlar va laboratoriyalar sunʼiy intellekt sohasida sezilarli yutuqlarga erishib kelishmoqda.

Ushbu soha Homosapiensning aql-zakovati shu qadar aniq tasvirlanishi mumkinki, uni hatto aqlli mavjudotlarning asosiy xususiyati boʻlgan mashina tomonidan modellashtirish mumkin degan taxminga asoslanadi. Falsafa boʻlimida Dartmut taklifiga qarang. Bu esa aqlning tabiati va sunʼiy mavjudotlarni yaratish axloqi haqidagi falsafiy savollarni, qadim zamonlardan beri afsona, fantastika va falsafada oʻrganilgan savollarni keltirib chiqaradi. Sunʼiy intellektga optimizm bilan qaraladi. Optimizm dastlabki sunʼiy intellekt tadqiqotchilarining bashoratlarida mavjud edi (qarang: SI tarixidagi optimizm, shuningdek, Rey Kurzveyl kabi zamonaviy transhumanistlarning fikrlashlarida). Ammo inqirozlarni ham boshdan kechirdi. Inqirozlarni 1966-yilda ALPAC eʼlonida, 1970-yilda perseptronlarning yetishmasligi, 1973-yilda Lighthill eʼlonida va 1987-yilda lisp mashinalari bozorining rivojlanishida koʻrish mumkin. Hozirgi vaqtda sunʼiy intellekt texnologiya sanoatining muhim qismiga aylandi va kompyuter fanidagi koʻplab eng qiyin muammolarga yechim taklif qiladi. Sunʼiy intellekt tadqiqotlari yuqori texnologiyali va ixtisoslashgan soha boʻlib, u koʻpincha bir-biri bilan aloqa qila olmaydigan kichik sohalarga „chuqur“ boʻlinadi. Ixtisoslashgan muammolarni hal qilish, ixtisoslashgan muassasalar, individual tadqiqotchilar ishi va juda turli xil vositalardan foydalanish va sunʼiy intellektni qanday amalga oshirish kerakligi haqidagi uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan fikr farqlari atrofida kichik sohalar paydo boʻldi. SIning zamirida fikrlash, bilish, rejalashtirish, oʻrganish, muloqot qilish, his qilish, obyektlarni boshqarish va harakatlantirish qobiliyati kabi koʻnikmalar toʻplami mavjud. Umumiy razvedka (yoki „kuchli SI“) sanoatning uzoq muddatli maqsadlaridan biridir.

Tarixi

Fikrlash mashinalari va sunʼiy mavjudotlar kritlik Talos, Gefestning bronza roboti va Pigmalionning Galateyasi kabi yunon miflarida uchraydi. Insonga oʻxshash aql-zakovatga ega figuralar eng qadimgi sivilizatsiyalarda yaratilgan: boʻyalgan diniy tasvirlar Misr va Gretsiyada, shuningdek, Yang Shi, Iskandariya Qahramoni va Al-Jaziriy tomonidan sigʻinilgan. Sunʼiy mavjudotlarni Jobir ibn Hayyon, Yahudo Leo va Paraselslar ham yaratgan deb hisoblashadi. 19—20-asrlarda Meri Shellining Frankenshteyn va Karl Chapekning R.U.R. (Rossumning universal robotlari) kabi sunʼiy mavjudotlar badiiy adabiyotda keng tarqalgan. Bu mavjudotlar va ularning taqdiri haqidagi hikoyalar zamonaviy sunʼiy intellekt sohasi oldida turgan umidlar, qoʻrquvlar va axloqiy muammolarni hal qiladi.

Adabiyotlar

• „AlphaGo – Google DeepMind“. 2016-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan.
• Russell, Stuart J.; Norvig, Peter.. Artificial Intelligence: A Modern Approach, 4th, Hoboken: Pearson, 2021. ISBN 978-0-13-461099-3. 
• McCorduck, Pamela (2004), Machines Who Think (2nd-nashr), Natick, MA: A. K. Peters, Ltd., ISBN 1-56881-205-1
• NRC (United States National Research Council) „Developments in Artificial Intelligence“, . Funding a Revolution: Government Support for Computing Research. National Academy Press, 1999. 
• McCarthy, John; Minsky, Marvin; Rochester, Nathan; Shannon, Claude „A Proposal for the Dartmouth Summer Research Project on Artificial Intelligence“ (1955). 2007-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 30-avgust.
• Toews, Rob. „Transformers Revolutionized AI. What Will Replace Them?“. Forbes (2023-yil 3-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 8-dekabr.
• Goldman, Sharon. „10 years later, deep learning 'revolution' rages on, say AI pioneers Hinton, LeCun and Li“. VentureBeat (2022-yil 14-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 8-dekabr.
• „Ask the AI experts: Whatʼs driving today’s progress in AI?“. McKinsey & Company. 2018-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 13-aprel.
• Frank, Michael „US Leadership in Artificial Intelligence Can Shape the 21st Century Global Order“ (en-US). The Diplomat (2023-yil 22-sentyabr). — „Instead, the United States has developed a new area of dominance that the rest of the world views with a mixture of awe, envy, and resentment: artificial intelligence... From AI models and research to cloud computing and venture capital, U.S. companies, universities, and research labs – and their affiliates in allied countries – appear to have an enormous lead in both developing cutting-edge AI and commercializing it. The value of U.S. venture capital investments in AI start-ups exceeds that of the rest of the world combined.“. Qaraldi: 2023-yil 8-dekabr.

Havolalar

• Sunʼiy intellekt. Internet Encyclopedia of Philosophy. (inglizcha)
• Thomason, Richmond. „Mantiq va sunʼiy intellekt“. Zalta, Edward N. (nash.). Stanford Encyclopedia of Philosophy.
• Sunʼiy intellekt, BBC Radio – John Agar, Alison Adam & Igor Aleksander (In Our Time, 2005-yil 8-dekabr) (inglizcha)