Sulton Barquq masjid-madrasasi
Sulton Barquq masjidi-madrasasi yoki Az-Zaher Barquq masjidi-madrasasi- xonqasi (arabcha: مسجد ومدرسة وخانقاه الظاهر برقوق) Islomiy Qohirada diniy majmua, Misr, Qohiraning oʻrta asr tarixiy obidasi. U Sulton az-Zohir Barquq tomonidan masjid, madrasa, maqbara va xonaqohdan iborat toʻrtta islom mazhabida diniy taʼlim beriladigan maktab sifatida bunyod etilgan. Majmua milodiy 1384—1386-yillarda (786-788 hijriygacha) qurilgan boʻlib, keyinchalik gumbaz ham qoʻshilgan. Bu Mamluk sultonligining Cherkes (Burji) sulolasi davrida qurilgan birinchi meʼmoriy obida hisoblanadi.
Majmua Muizz koʻchasining mahalliy hududida joylashgan[1][2]. U Sulton Qalavun majmuasi va u bilantutash boʻlgan al-Nosir Muhammad madrasasi bilan bir qatorda Qohiradagi al-Muizz koʻchasidagi Bayn al deb nomlanuvchi qismida Mamluk monumental meʼmorchiligining eng yirik inshootlaridan biri boʻlib hisoblanadi. -Qasrayn.
Joylashuvi va tarixiy konteksti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Al-Zohir Barquq Qohiraning birinchi "burji" mamluk sultoni sifatida eʼtirof etilgan. U Sulton Shaʼbon nomidan Qohirani boshqargan Mamluk amiri Yalbugʻo al-Umariy tomonidan sotib olingan cherkes qul edi. Oʻsha davrning boshqa koʻplab mamluklari singari, u qal’ada joylashgan cherkes harbiy kazarmalarida umumiy taʼlim olgan[3]. Yalbugʻa davrida Barquq davlatda sezilarli taʼsirga ega boʻlib, avval Yalbugʻa, soʻngra Sulton Shaʼbonning suyuqast oʻlimidan soʻng tartibsizlik va ichki nizolar davrida asosiy oʻyinchiga aylandi. Shundan soʻng, Barquq 1382-yilda Shaʼbonning hali goʻdak boʻlgan oʻgʻli Sulton Hojini taxtdan agʻdarib, oʻzi taxtni egallash uchun yetarlicha qoʻllab-quvvatlanadi[4]. U taxtga chiqqanidan soʻng, u asosan cherkes millatiga mansub mamluklarni oʻz tizimiga jalb qiladi va keyinchalik Sultonlik Usmonlilar qoʻliga tushgunga qadar hukmronlik qiladi. Ular asosan Qohira qal’asida yashab, taʼlim olganliklari uchun ularni „burji“ mamluklari, yaʼni „minoradagi“ Mamluklar deb atashgan.
Noodatiyligiga qaramay, Barquq qurilishi avvalgi Mamluk binolari bilan meʼmoriy va badiiy umumiylikni koʻrsatadi. Uning majmuasi Sulton Hasanning oldingi va ancha katta diniy majmuasi bilan shakli va tuzulishida muhim oʻxshashliklari bor, ammo tarkibiy qismlar turli xil sharoitlarga mos ravishda oʻzgartirilgan[5]. Barquq oʻz majmuasini Qohiraning eng nufuzli joylaridan biri Bayn al- Qasraynda qurdirdi, bu joyni egallagan oldingi Fotimiylar qirollik saroylari nomi bilan atalgan (va asta-sekin Ayyubiylar va Mamluk sultonlarining diniy binolari va maqbaralari bilan almashtirilgan). Uning binosi Al-Nosir Muhammad madrasasi va Sulton Qalavunning (ikkalasi ham oʻtmishdagi muhim mamluk sultonlari) dafn marosimi majmuasi yonida joylashgan boʻlib, Qohiraning qoq markazidagi koʻcha boʻylab uzoq davom etgan diniy majmualarni tashkil etadi.
Bundan tashqari, Bayn al-Qasrayn koʻchasining bir qismi boʻlgan masjid Misr jamiyati va Misr fuqarolarining kundalik hayotida muhum ahamiyatli edi. Uning asosiy boʻlmagan maqsadlaridan biri 1970-yillarda koʻchirilgan oilalar uchun boshpana boʻlishidir[6]. Masjid joylashgan koʻcha koʻplab sanʼat va adabiyotchilarni ilhomlantirib, eng mashhur „Bayn al-Qasrayn“ romanini yoki Nagib Mahfuzning saroy yurishini yozilishiga turtki boʻlgan. Romandan ilhomlantirilgan filmning fonida masjidning koʻplab tasvirlari ham mavjud[7].
Qurilish loyihasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Barquq madrasasi va dafn majmuasi qurilishi 1384-yil dekabrda (islom taqvimi boʻyicha 786-yil rajab) boshlanib, uning peshdoqidagi yozuvga koʻra, 1386-yilda (RabiʼuI 788) tugallangan. Bu joy Qohiraning gavjum markazida boʻlganligi sababli, baʼzi mavjud inshootlar, jumladan, xon yoki karvonsaroy qurilishdan oldin buzib tashlanishi kerak edi[8]. Mamluk yodgorliklari koʻpincha majburiy mehnat (harbiy asirlar yoki korvee tomonidan) yordamida qurilgan boʻlsa-da, Barquq qurilishida faqat haq toʻlanadigan ishchilar ishlatilgani xabar qilingan[8].
Barquq oʻzining amiri Jarkas al-Xaliliyni ish boshqaruvchi etib tayinlagan, meʼmor yoki usta esa quruvchi (arabchada muallim deb atalgan) Ahmad at- Tuluniy edi[8]. Duradgorlar va konchilar oilasidan boʻlgan Ahmad at-Tuluniy bu davrda katta muvaffaqiyat va eʼtirofga erishgan sanoqli quruvchilardan biri sifatida eʼtiborga molikdir, Barquq oʻzining ikki qarindosh ayoliga uylangan. U Qohiraning janubiy qabristonida oxir-oqibat oʻzi uchun maqbara qurish uchun etarli mablagʻ topladi[8]. Sultonning otxona ustasi Jarkas al-Xalili, Qohiradagi mashhur bozor asl Xon al-Xalilini qurish bilan ham mashhur hisoblanadi.
Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aksariyat mamluk fondlari singari Barquq diniy majmuasi ham bir vaqtning oʻzida bir necha vazifalarni bajargan. Vaqf hujjatlarida aytilishicha, majmuada juma masjidi, 125 talabaga moʻljallangan toʻrtta sunniy mazhabi oʻqitiladigan madrasa va 60 ta soʻfiyga moʻljallangan xonaqoh (soʻfiylar uchun moʻljallangan monastir tipidagi muassasa) mavjud boʻlgan[8]. Umumiy koʻrinishii va bezaklari kattaroqligi va avvalgi Sulton Hasan masjidi-madrasasini eslatadi[8],[9]. Binoda gumbazi koʻchadan koʻrinib turadigan maqbara ham mavjud. Barquq maqbarani toʻliq qurib bitirgach, otasining jasadini ushbu maqbaraga dafn etadi.. Barquqning oʻzi esa hayotlik vaqtida Qohiraning Shimoliy qabristonidagi yangi maqbaraga dafn etilishini istar edi, bu vazifani oʻgʻli Faraj bajargan[8].
Xuddi shu joyda Zakotxon ismli qasr bor, uning qurilishiga ham Axor shahzodasi amir Jarkas Al Xaliliy rahbarlik qilgan[2].
Tashqi koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Majmuaning tashqi jabhasi boshqa yirik yodgorliklar joylashgan koʻcha boʻylab oʻzining koʻrinishini yuqori darajada koʻrsatish uchun ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilgan. Minora uzoq shimoliy burchakda joylashgan va gumbaz bilan (umumiy tartib) vizual tarzda joylashtirilgan janubiy burchakda kirish eshigi atrofdagi jabhalardan gorizontal va vertikal ravishda koʻrinadi (bu xususiyat pishtoq deb nomlanadi)[8][5][9]. Poydevor yozuvi devorning yuqori qismi boʻylab, bir qator muqarnas oʻymakorligidan sal pastroqda yozilgan boʻlsa, eshik atrofida pastroq sathda boshqa bir Qurʼon yozuvini uchratish mumkin. Qur’on yozuvi naqshinkor va gʻayrioddiy xattotlik uslubiga ega boʻlib, harflarning yuqori qatorlari bir-biriga bogʻlanib, gulga oʻxshash tugunlarga aylanadi[9]. Tashqi devor boʻylab koʻrinadigan ikkita dumaloq derazalar madrasa va maqbara mehroblariga mos keladi[8].
Kirish eshigi muqarnas oʻymakorligi bilan bezatilgan tosh gumbazgacha koʻtariladi. Gumbazning ostida Sulton Hasan madrasasining dahlizidan topilgan va Suriyadan olib kelingan boʻlishi mumkin boʻlgan misolga oʻxshash katta marmar tirgovuch bor[8]. .Kirishning bronza eshiklari 18 qirrali va 12 qirrali yulduzlar asosidagi geometrik naqshlar bilan nafis bezatilgan boʻlib, ularda yana bir yozuv bor[9].
Ichki koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kirish dahlizi xuddi Sulton Hasan madrasasidagiga oʻxshab, tepasida fonusli inshoot va koʻproq muqarnas gumbazlar joylashgan. Bu yerdan oʻtish yoʻli oʻsha davrning monumental madrasalariga xos boʻlgan toʻrtta ayvon bilan yonma-yon joylashgan toʻrtburchaklar shaklidagi markaziy hovliga (sahn) olib boradi. Devorlar tovlanuvchan rangli toshlar bilan bezatilgan (ablaq deb nomlanadi). Hovli oʻrtasida joylashgan sabil (suv uchun favvora yoki ayvon) XIXasr oxirida „ Komité“ tomonidan qoʻshilgan boʻlib, uni qayta tiklaydi, u yerda dastlab favvora bor edi[9][8]. Sharqiy tarafdagi ayvon (namoz oʻqiladigan tomonga qarab) Mamluklar meʼmorchiligidagi eng katta yogʻoch tom bilan qoplangan va majmuaning asosiy ziyoratgohi yoki namozgohini oʻrab turgan, qolgan uchta ayvon esa tosh gumbazlar bilan qoplangan[8]. Asosiy namozxona Qalavun majmui madrasasidagiga oʻxshash bazilika uslubidagi rejaga ega boʻlib, tomni koʻtarib turadigan ustunlar mavjud. Biroq, uning boy boʻyalgan va oʻyilgan yogʻoch shifti noodatiy boʻlib, Qur’onning zamonaviy yoritilishidagi naqshlarga oʻxshash naqshlari bilan bezatilganligi ushbu yodgorlikning ajoyib xususiyati hisoblanadi[9][8][5]. Zamin ham, qibla devori ham (namoz yoʻnalishini belgilovchi devor) marmar mozaika va panellar bilan bezatilgan. Qibla devori etagida polga yotqizilgan mehrob shaklidagi marmar mozaikalar noyob va gʻayrioddiy yangilik hisoblanadi[8][9]. Asosiy mehrobning oʻzi rang-barang marmar mozaikalar bilan qoplangan va yon tomonida toʻrtta bezakli ustunlar joylashgan (Sulton Hasan madrasasi mehrobiga oʻxshaydi).
Majmua atrofidagi derazalarda rangli oynali odatiy qoplama romlar, mehroblar ustidagi aylanalarda esa yogʻoch romlar oʻrnatilgan[8]. .Binoning orqa tomonida (gʻarbiy tomonda) istiqomat qiluvchi talabalar va soʻfiylar uchun koʻplab hujralar va xonalar boʻlgan, ammo bugungi kunda bu qism vayronaga aylangan[8].
Maqbara qismi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Namoz zalining shimoliy tomonida, devor bilan ajratilgan gumbaz ostida maqbara xonasi joylashgan. Gumbazning oʻzi dastlab yogʻochdan qilingan, ammo 1893-yilda Komitet tomonidan gʻishtdan qayta qurilgan[8]. Yuqoridagi dumaloq gumbaz bilan pastdagi kvadrat xona oʻrtasidagi oʻtish ibodatxona shiftidagi kabi sifatdagi muqarnas shaklli va zarhal bezakli asl (qayta tiklangan) yogʻoch pandantivlar yordamida amalga oshiriladi. Bu yerdagi mehrob va qibla devori ham namozxonadagi qibla devori kabi marmar bezaklarga ega, faqat bu yerdagi mehrob sezilarli darajada torroq. Mehrob shu tarzda qurilgan boʻlsa kerak, yonma-yon oynalari Qur’on qorilari oʻtirishlari uchun keng boʻlib, tashqarida koʻchada oʻtayotganlar eshitadigan joyda[9].Yuqorida aytib oʻtganimizdek, Barquqning oʻzi oxir-oqibat bu yerda dafn etilmagan, lekin xonada uning qizlaridan biri Fotimaning qabri joylashgan[5].
Saqlanishi va hajmi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asl gumbaz qoʻrgʻoshin bilan qoplangan yogʻochdan qurilgan. Gumbaz 1893-yilda gʻisht yordamida qayta qurilishi kerak edi[3]. 2013-yil mayidan 2014-yil fevraligacha Bostondagi Tasviriy sanʼat muzeyi minbar eshigini saqlab qolishga urinishlar boʻldi. Shuningdek, ular mamluk uslubiga xos boʻlgan murakkab yogʻoch ishlarini oʻrganishni maqsad qilganlar. Eshikning romi Halab qaragʻayidan yasalgani va qora va fil suyagi bilan bezatilganligi aniqlandi. Bundan tashqari, fil suyagi plitalari yashil va qizil rangga ega ekanligi aniqlandi. Qizil plomba asal mumi va gematit birikmasidan, yashil plomba esa mis tuzlaridan iborat edi. Ular, shuningdek, yogʻochning barcha elementlari XIV—XV asrlarda paydo boʻlganligini aniqlaydigan Karbon-14 usulidan foydalanganlar. Tegishli saqlash usulini aniqlash uchun rentgenografiyadan foydalanilgan[10]. Masjidning asl minbari XV asrda oʻgʻirlangan va oʻrniga hozirgi minbar qurilgan. Shuningdek, masjid 2012- va 2013-yillarning dekabr oylarida sodir boʻlgan oʻgʻirliklar nishoniga aylangan va minbar va masjid eshigidagi bezaklarning katta qismi oʻgʻirlangan[11].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Masjidlar roʻyxati
- Afrikadagi masjidlar roʻyxati
- Misrdagi masjidlar roʻyxati
Manbaalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „مسجد السلطان برقوق - البوابة الدينية“. 2016-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-iyul 2017-yil.
- ↑ 2,0 2,1 المسالك::وصف جامع السلطان برقوق". www.almasalik.com.
- ↑ 3,0 3,1 Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks: a History of the Architecture and Its Culture. I. B. Tauris, 2007.
- ↑ Clot, André. 2009. L'Égypte des Mamelouks: L’empire des esclaves 1250-1517. Paris: Éditions Perrin.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Williams, Caroline. 2008 (6th ed.). Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide. Cairo: American University in Cairo Press.
- ↑ Mahdy, Hossam. Approaches to the Conservation of Islamic Architecture: The Case of Cairo. ICCROM-ATHAR Regional Conservation Centre, 2017.
- ↑ Maḥfūẓ Najīb. Palace Walk. American University in Cairo Press, 2014.
- ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 Behrens-Abouseif, Doris. 2007. Cairo of the Mamluks: A History of Architecture and its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 O'Kane, Bernard. The Mosques of Egypt. Cairo: The American University in Cairo Press, 2016. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":2" defined multiple times with different content - ↑ "Conservation in Action: Minbar Door, February 2014." Museum of Fine Arts, Boston, Feb. 2014, https://www.mfa.org/collections/conservation/conservation-in-action/minbar-door/february-2014.
- ↑ "'البوابة' ترصد أخطر التعديات على المساجد الأثرية." البوابة نيوز, https://web.archive.org/web/20180618052721/http://www.albawabhnews.com/1370423.