Sotsiobiologiya

Sotsiobiologiya (ijtimoiy va biologiya soʻzlari birikishidan) fanlararo fan boʻlib, bir nechta ilmiy fanlar tutashuvida shakllangan. Sotsiobiologiya tirik mavjudotlarning ijtimoiy xulq-atvorini evolyutsiya jarayonida ishlab chiqilgan maʼlum afzalliklar majmui nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat qiladi. Fan koʻpincha biologiya va sotsiologiyaning bir tarmogʻi sifatida qaraladi. Shu bilan birga, sotsiobiologiyaning tadqiqot sohasi evolyutsiya nazariyalari, zoologiya, genetika, arxeologiya va boshqa fanlarni oʻrganish bilan kesishadi. Ijtimoiy fanlar sohasida sotsiobiologiya evolyutsion psixologiyaga yaqin va xulq-atvor nazariyasi vositalaridan foydalanadi.

Baʼzan sotsiobiologiyani biosotsiologiya deb ham atashadi, bu umuman olganda toʻliq toʻgʻri emas va dunyoda qabul qilingan mavjud adabiyot va terminologiyaga hech qanday tarzda mos kelmaydi. Selektsiya bosimi hayvonlarning tabiiy muhit bilan o'zaro ta'sir qilishning foydali usullarini rivojlanishiga olib kelgani kabi, foydali ijtimoiy xatti-harakatlarning genetik evolyutsiyasiga ham olib keldi.

Tarixi

Sotsiobiologiya 20-asrning ikkinchi yarmidagi eng noaniq va munozarali ilmiy fanlardan biri boʻlib chiqdi. Hammasi 1975-yilda Entomolog Edvard Uilsonning „Sotsiobiologiya: Yangi sintez“ kitobining nashr etilishi bilan boshlandi. Kitob hayvonlarning ijtimoiy xulq-atvorini (Asosan, Uilsonning ixtisosligi boʻlgan chumolilar haqida yozilgan) altruizm, tajovuzkorlik va evolyutsion mexanizmlar orqali boshqalarni tushuntirishga birinchi urinish edi. Bu kitobda faqat oxirgi bob inson xulq-atvoriga bagʻishlangan. Uilson keyinchalik „Inson tabiati haqida“ (inson xulq-atvori haqidagi sotsiobiologiya) kitobini yozadi. Bu kitob muallifga Pulitser mukofotiga sazovor boʻlishiga olib keldi.

sotsiobiologik nazariya

Insonning sotsiobiologik nazariyasi genetik-madaniy evolyutsiya nazariyasiga, yaʼni insoniyatning rivojlanishi teskari aloqa zanjiriga asoslanganligi haqidagi tezislarga asoslanadi. Baʼzi jamoalar omon qoladi, boshqalari oʻladi va tabiiy tanlanish 3 darajada sodir boʻladi: individual, jinsiy, guruh.

Sotsiobiologlarning fikricha, odamlarning xatti-harakatlari, xuddi hayvonlar kabi, maʼlum darajada tabiiy tanlanish natijasi sifatida tushuntirilishi mumkin. Evolyutsiya nazariyasi kategoriyalarini, xususan, tabiiy tanlanish konsepsiyasini qoʻllash tanqid qilinadi, chunki madaniyat inson xatti-harakatlarida asosiy kuch hisoblanadi.

Zamonaviy sotsiobiologiyada madaniyatni evolyutsiya nazariyasi nuqtai nazaridan koʻrib chiqishga intilayotgan (Dual irritance theory (DIT)) yoki gen-madaniy koevolyutsiya nazariyasi (gen-madaniyat koevolyutsiyasi) mavjud. Kavalli-Sforza va Boyd-Richerson evolyutsion biologiya modelini madaniyat belgilari va xususiyatlarini meros qilib olishda qoʻlladilar. Ushbu tadqiqotlar madaniy meros (madaniy uzatish) nazariyasining asosi boʻldi.

Sotsiobiologlar turning shakllanishi va rivojlanishi tarixida tabiiy tanlanish bosimi natijasida xatti-harakatlarning oqilona izohini topishga intilishadi. Biroq, tabiiy tanlanishning maqsadi sifatida individual irsiy afzalliklar har doim ham ijtimoiy xulq-atvor naqshlarining paydo boʻlishini tushuntira olmaydi. Evolyutsiya ham guruh tanlash orqali amalga oshiriladi. Guruhni tanlash uchun mas’ul boʻlgan mexanizmlarni tushuntirish oʻyin nazariyasi metodologiyasiga asoslanadi. Guruh tanlovi tabiiy tanlanish natijasida altruistik xulq-atvor namunalarining paydo boʻlishini tushuntirishi mumkin. Sotsiobiologiyada ijtimoiy xulq-atvor dastlab kuzatilayotgan xulq-atvorga mos keladigan maʼlum evolyutsion barqaror strategiyani izlashga asoslangan sotsiobiologik gipoteza sifatida qabul qilinadi.

Mashhur sotsiobiologlar

• Edvard Osborn Uilson
• Robert Trivers
• Richard Dokins
• Uilyam Hamilton
• Per van den Berghe
• Kiril Darlington
• Jorj Uilyams
• Jon Meynard Smit
• Jozef Lopreato
• Richard Machalek
• Jon Alkok
• Robert Sapolskiy

Tanqid

Sotsiobiologiyaning koʻp tanqidlari bevosita ilmiy munozaralarga qaraganda koʻproq keng ijtimoiy va siyosiy munozaralar sohasida yotadi. Koʻpincha sotsiobiologiyaning muxoliflari ushbu fan sotsial darvinizmning asosi ekanligiga ishora qiladilar.

Sotsiobiologiyaning tanqidchilari

• Richard Levontin
• Stiven Jey Gould

Adabiyotlar

• Uilson E. O. Sotsiobiologiya: Yangi sintez (26-bob) — Ruscha tarjima
• Ignatiev V. N. Inson sotsiobiologiyasi: „Genetik koevolyutsiya nazariyasi“ // Falsafa savollari, 1982. № 9.
• Karpinskaya R. S., Nikolskiy S. A. Sotsiobiologiya. Tanqidiy tahlil. M. Fikr, 1988-yil.
• Satdinova N. X. Sotsiobiologiya — „uchun“ va „qarshi“ // Falsafa savollari, 1982. No 3.
• Graham L. „Sovet Ittifoqida tabiatshunoslik, falsafa va inson xulq-atvori fanlari, VII bob. Inson biologiyasi: maxsus masalalar“
• Uçurtmalar V. Dawkins va sotsiobiologiyaning asosli tanqidi
• Plusnin Yu. „Fan hodisadan emas, balki poydevordan boshlanadi…“
• Jukov D.A. Xulq-atvor biologiyasi. Gumoral mexanizmlar Nutq, 2007 Seriya: Zamonaviy darslik. Sahifalar: 472. ISBN 5-9268-0629-1

• Edvard O. Uilson, (1975). Sotsiobiologiya: yangi sintez. Belknap Press.
• Richard Dokins, (1976). Xudbin gen. Oksford universiteti matbuoti.
• Gender identifikatsiyasiga rivojlanish endokrin taʼsiri (PDF-hujjat)

Havolalar

• Yuqori hayvonlarning ijtimoiy jamoalari (mavjud havola 07.04.2017 dan [1953-yil kunlar])
• Gender tadqiqotlari — portal (mavjud havola 07.04.2017 dan [1953-yil kunlar])
• „25 лекций Стэнфордского курса профессора Роберта Сапольски «Биология поведения человека» — Наука на TJ“. TJ (2019-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 3-mart.