Shalkar (koʻl, Gʻarbiy Qozogʻiston viloyati)

Shalqar koʻli — Jayiq havzasidagi koʻl.

Geografik joylashuvi

Gʻarbiy Qozogʻiston viloyati Terekti tumanida joylashgan. Dengiz sathidan 16,7 m balandlikda joylashgan.

Gidrografiya

Maydoni 205,8 km ² uzunligi 18,4 km, eni 14,7 km.Chuqur aniq shakllangan.Sohillari shimoliy va janubi-gʻarbiy qismlarida tekis,qolganlarida toshloq,balandligi 3–10 m. Sholakankati (Shalkarankati),Yesenakkati daryolari quyiladi, suv sathi 15,5 m gacha koʻtarilganda Solyanka daryosi oqib chiqadi.Uning darajasi bahorda ko'tariladi va kuzda eng past darajaga tushadi.Minerallar bahorda 3-4 g/l dan qishda 6-8 g/l gacha ko'tariladi. Ko'lda oqqushlar,g'ozlar, o'rdaklar, flamingolar, chayqalar va baliqlar yashaydi. Chorva mollari sug'oriladi,baliq ovlanadi. Mahalliy aholi Shalqarni "Kichik dengiz" deb atashadi.

Xarakter

Ko'l yumaloq tuxumsimon,shimoldan janubga cho'zilgan. Maksimal chuqurligi 18 m,chuqurligi 10 dan 12 metrgacha bo'lgan chuqurlik ko'l tubining 30% ni,ikki metrdan kamroq chuqurlik esa 30% ni tashkil qiladi.

Ko'lda taxminan 1,4 milliard m ³ suv to'plangan.Shamolli kunlarda suv yuzasini oq jingalak to'lqinlar qoplaydi va uning shovqini haqiqiy dengizni eslatadi.Shalqar koʻli suvi tuzli xlorid-natriyli mineral suv turiga kiradi.Suv tarkibida xlorid kislotasi,kaltsiy vodorod karbonati,magniy va hayot uchun zarur bo'lgan boshqa mineral elementlar mavjud. Tarkibi dengiz suviga o‘xshashligi,ekologik holati dam oluvchilarning sog‘lig‘ini tiklashga xizmat qilmoqda.

Tarixiy ma'lumotlar, tadqiqotchilar

Shalkar ko'li Ural mintaqasining ajoyib yodgorliklaridan biridir.Ko'l alohida ekologik,ilmiy,madaniy,rekreatsion va estetik ahamiyatga ega bo'lgan ko'ldir.G'arbiy Qozog'iston viloyatidagi eng chuqur va eng katta suv havzasi.Bu tabiiy suv havzasi juda qadimiy hisoblanadi,uning kelib chiqishi hanuzgacha bahsli. Biroq, bitta "versiya" yanada ishonchli. Ko'l ming yil oldin Kaspiy qirg'og'idan tortib olingan sobiq Xvalin dengizining davomi bo'lib,shuning uchun tarixdan oldingi davrlarda hozirgi Kaspiy havzasi o'rnida yuqorida aytib o'tilgan dengiz bo'lgan.Shalqar koʻli azal-azaldan odamlarning eʼtiborini oʻziga tortgan,uning sohillarida oʻgʻiylar va pecheneglar yashagan,keyinchalik uning qirgʻoqlarida qipchoqlar va turkiy qabilalar–qozoq xalqining ajdodlari oʻrnashib qolgan.

Buni arab savdogar olimi Ahmad Ibn-Fadlanning 921-922 yillarda Volga Bolgariyasiga qilgan sayohati haqidagi asarlari tasdiqlaydi .Ahmad Ibn-Fadlan Xorazmdan Bolgariyaga boradigan yo'lni tasvirlar ekan,ilk o'rta asrlarda Yevroosiyo mintaqasining paleografiyasiga katta e'tibor bergan.U oʻzining Shalkar koʻli atrofidagi oʻgʻuz va pecheneg qabilalarining joylashishi haqidagi hikoyalarida koʻlga quyiladigan Shamar,Ankoti, Vabna,(kichik Angati) daryolarini “bularning hammasi katta daryolar” deb taʼriflagan.

10-asrda Shalkar koʻli atrofida aholi punktlari va shaharlar joylashgan.Turli vaqtlarda savdogarlar va missionerlar mehmon bo'lishgan.Ko'l hayvonot va o'simlik dunyosiga boy edi.

Buni 1968-1970 va 2002-2003 yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar tasdiqlaydi .Santas platoning janubiy chekkasida joylashgan.Bu pecheneglarning suv havzasi atrofida joylashishiga aniqlik kiritdi.

Shahar tipidagi aholi punktlarining eng kattasi Oq masjid aholi punktidir.Sholakankati daryosi sohilida joylashgan. Shaharning shakllanish vaqtini XVIII-XIX asrlarga to'g'rilash mumkin.Bu mintaqadagi eng yirik oʻtroq shahar madaniyati yodgorligidir.Xuddi shunday eski shaharni Atirau viloyatidagi Sarayshik shahrida ham uchraydi.

Tabiiy ob'ekt sifatida ko'lning muhim ko'rinishi 1768- 1774 yillarda akademik P.S.Pallas Rossiya Fanlar Akademiyasining zoologik ekspeditsiyasi davrida oʻrganila boshlandi. P.S.Pallas nafaqat ko'lni batafsil tasvirlab berdi, balki baliq ovlash,uni tashkil etish va tartibga solish haqida ham yozgan.

Suv havzasining xomashyo bazasi,suv havzasini tartibga soluvchi ilmiy va yakuniy chora-tadbirlar to'g'risida chuqur bilimga bo'lgan ehtiyoj,19-asr.O'rtada sanoatning tez o'sishi belgilandi.

Geografiya jamiyatining taklifiga binoan 1952-yilda akademik K. M. Baer boshchiligida ichthyofauna va baliqchilik sanoatining holatini o'rganish uchun ekspeditsiya tashkil etildi (Baer,1860).Ayiq ekspeditsiyasining yordamchisi N.Ya.Danilevskiy Shalqar koʻliga kelib, uning morfologiyasi,tuproq tarkibi,chuqurligi haqida maʼlumot berdi va suvning kontur rejasini tuzdi.Uning ichthiofaunasi haqida ham bir qancha ma'lumotlar bergan(Danilevskiy,1853).Baliq yetishtirish samaradorligini saqlashning zaruriy shartlaridan biri sifatida N.Ya.Danilevskiy suv tizimining barqarorligini quyidagicha ta'riflagan:"Chuchuk suv oqim oqimini kamaytirishi,uning sifatini buzishi,tubining muqaddasligini o'zgartirishi,suv o'simliklarini yo'q qilishi va butun havzaning boyligini yo'q qilishi mumkin".

Shalqor koʻlining fizik-geografik sharoiti,qirgʻoqlari,tuproq tarkibi,chuqurligi,ixtiofunasi va gidrobiologik majmualarining qisqacha tavsifi,N. A. Borodin asarlariga kiritilgan.

N.A. Borodin-bizning vatandoshimiz,1861 yilda Ural shahrida tug'ilgan.Ural harbiy gimnaziyasini oltin medal bilan tamomlab,Sankt-Peterburg universitetiga o‘qishga kirdi. tabiatshunos,keyinchalik sovet olimi,Garvard va Kembrij universitetlari professori.U uzoq yillar baliq yetishtirish bilan shug‘ullangan,jumladan,Shalqar ko‘li va Solyanka daryosi bo‘ylab o‘spirin baliqlarini ko‘paytirish bo‘yicha tajribalar o‘tkazgan.Unda shalqar seld baligʻi va sholkar toʻrta baliqlarining dastlabki tavsiflari keltirilgan. Shalkar koʻli gidrofaunasini oʻrganish asosida olimlar koʻl Ponto-Kaspiy suv havzalarining qoldiq suv havzasi,oldingi geologik davr qoldigʻi,degan fikrni bildirishdi.Zamonaviy ichthyofaunaning ba'zi vakillari birinchi marta 5-7 million yil oldin paydo bo'lgan.Bir yil oldin zamonaviy O'rta er dengizi, Qora dengiz, Azov dengizi, Kaspiy dengizi va Orol dengizining chegaralari chegarani kesib o'tib, tuz miqdori past bo'lgan Pontiya dengizida paydo bo'ldi.

Atoqli qozoq yozuvchisi,Qozog‘iston SSR Davlat mukofoti sovrindori,Shalqar shahrida tug‘ilgan X.Yesenjanov o‘zining “Oqjayik” trilogiyasida Shalqar ko‘lini shunday ta’riflaydi: “Shalqar katta ko‘l, uzunligi yigirma verst,eni esa 100 m. 15 verst.Yuzasi ko‘m-ko‘k to‘lqinlardan qiyshayib, dengizdek to‘lqinlanayotgan Shalqar ko‘li og‘izda yotibdi.Narigi tarafdagi bo‘rdek oppoq tumshug‘ini ko‘lga botirgan Sintas tog‘i uzoqdan xiralashgan;Ko'rinmas suvning uzoq chekkasi ko'k hoshiya bilan chizilgan. Shalkar ko'li-otda ikki kunlik sayohat;Angkati daryosi, uzoqdan ko'plab yarim orollar oqib o'tadigan,orqa tomonida qizil qoya bor,xuddi eski ko'lning poyasiga o'xshaydi.