Sezaropapizm

Sezaropapizm (lotincha: Caesaropapismus; yunoncha: Καίσαρ + πάπας) — bu siyosiy-diniy nazariya va amaliyot bo‘lib, unda davlat rahbari (imperator, qirol yoki prezident) diniy hokimiyatni ham o‘z nazoratida saqlaydi. Ushbu modelda siyosiy va diniy rahbarlik bir shaxsda yoki davlat idorasida birlashadi. Bu holat cherkov mustaqilligining yo‘qolishiga, diniy qarorlarning siyosiy manfaatlarga bog‘lanishiga olib keladi.

Atama

"Sezaropapizm" atamasi gʻarbiy faylasuflar tomonidan lotincha "Caesar" (imperator) va "Papa" (cherkov rahbari) so‘zlaridan birlashtirilib yaratilgan. U birinchi navbatda Sharqiy Rim imperiyasi (Vizantiya)dagi siyosiy-tuzilmaviy modelni tasvirlash uchun ishlatilgan. Termin XVIII asrda Yevropa olimlari tomonidan keng tarqaldi.

Tarixi

Vizantiya imperiyasi

Sezaropapizm tarixda eng ko‘p Vizantiya imperiyasi bilan bog‘lanadi. Konstantin I (Milodiy 306–337) Milan farmoni orqali xristianlikni qonuniylashtirganidan so‘ng, imperatorlar cherkov ustidan siyosiy nazorat o‘rnatdilar. Vizantiya imperatorlari diniy masalalarda so‘nggi so‘zga ega bo‘lgan, masalan:

1. Patriarxlarni tayinlash;
2. Cherkov sinodlarini chaqirish;
3. Dogmatik qarorlarni siyosiy yo‘nalish asosida qo‘llab-quvvatlash.

Bu tizimda diniy rahbarlar imperatorga bo‘ysungan, cherkov davlat siyosatiga xizmat qilgan. Vizantiya tarixida bu ko‘p marotaba diniy nizolar, masalan, ikonoklazm (ikonalarni rad etish) bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqargan.

Rossiya imperiyasi

Rossiyada Sezaropapizm shakli Pyotr I (1672–1725) davrida kuchaygan. U 1721-yilda Moskvadagi Patriarxlikni tugatib, cherkovni "Muqaddas sinod" orqali boshqariladigan davlat idorasiga aylantirgan. Pyotr I g‘arbona islohotlar doirasida cherkovni to‘liq siyosiy tizimga bo‘ysundirgan. Pravoslav cherkovi imperator tomonidan moliyalashtirilgan va nazorat qilingan. Bu tizim 1917-yilgi inqilobgacha davom etgan.

Angliya va protestant davlatlar

Angliya qiroli Henrix VIII Rim papasi bilan aloqalarni uzib, oʻzini 1534-yilda Angliya cherkovining "Eng oliy rahbari" deb e’lon qilgan. Bu harakat protestantlik asosida Anglikan cherkovining shakllanishiga olib keldi va Angliya monarxi diniy va siyosiy hokimiyatni birlashtirgan yagona shaxsga aylandi.

Benzer holatlar Germaniyada Lyuteranlik cherkovlari va Skandinaviya qirolliklarida ham kuzatilgan.

Tavsifi

Sezaropapizmda:

1. Diniy lavozimlar siyosiy hokim tomonidan tayinlanadi;

1. Diniy idoralar siyosiy hokimiyatga xizmat qiladi;
2. Diniy qarorlar siyosiy manfaatlar bilan uyg‘unlashtiriladi;
3. Diniy tashkilotlar mustaqil tashkilot sifatida mavjud bo‘lmaydi.

Bu modelda din vosita sifatida ishlatiladi — siyosiy hokimiyat diniy qonunlarni boshqarish orqali o‘zining legitimligini mustahkamlashga urinadi.

Tanqidlar

Ko‘plab faylasuflar va diniy arboblar Sezaropapizmni tanqid qilganlar:

• Avliyo Avgustin — ruhoniy va dunyoviy hokimiyat ajratilishi lozim deb hisoblagan;
• Martin Lyuter — cherkovni siyosiy bosimdan ozod qilishga uringan;
• Tomas Jefferson va zamonaviy liberal demokratlar — davlat va dinni ajratish zarurligini ta’kidlagan.

Sezaropapizm cherkov mustaqilligini yo‘q qiladi, diniy e’tiqodni siyosiy qurolga aylantiradi, diniy erkinliklarni cheklaydi.

Zamonaviy kontekst

XXI asrda Sezaropapizm an’anaviy shaklda mavjud emas, biroq uning ayrim elementlari turli davlatlar siyosiy va diniy tuzilmalarda namoyon bo‘lmoqda. Bugungi davrda quyidagi holatlarni zamonaviy Sezaropapizm shakllari deb baholash mumkin:

Rossiya Federatsiyasi

Rossiyada Pravoslav cherkovi davlat siyosatida faol rol o‘ynaydi. Vladimir Putin boshchiligidagi hukumat Rossiya pravoslav cherkovi bilan yaqin aloqada bo‘lib, cherkov mafkurasi ko‘p hollarda siyosiy qarorlarni asoslashda ishlatiladi. Moskva Patriarxligi ko‘p hollarda hukumat siyosatini ochiq qo‘llab-quvvatlaydi, shu orqali davlat-din birligi seziladi. Bu Sezaropapizmning zamonaviy namunasi sifatida baholanadi.

Xitoy Xalq Respublikasi

Xitoyda din konstitutsiyada ruxsat etilgan bo‘lsa-da, barcha diniy tashkilotlar davlat tomonidan nazorat qilinadi. Xususan:

• Diniy yetakchilar hukumat ruxsati bilan tayinlanadi;
• Cherkovlar “Vatanparvarlik assotsiatsiyalari” orqali boshqariladi;
• Vatikan bilan ziddiyatli bo‘lgan “Xitoy katolik patriotik cherkovi” mavjud.

Bu holat cherkovning mustaqil faoliyat yuritish imkonini cheklaydi, diniy qarorlar partiyaning mafkuraviy qoidalariga bo‘ysundiriladi.

Eron Islom Respublikasi

Eron diniy davlat bo‘lib, siyosiy rahbariyat – oliy rahbar Ayatolloh — diniy maqomga ega. Islomiy fiqh asosida boshqaruv olib boriladi. Bunda siyosiy va diniy hokimiyat bir shaxsga birlashtirilgan bo‘lib, bu Sezaropapizmning noan’anaviy, teokratik shakli sifatida baholanishi mumkin.

Boshqa holatlar

Ayrim boshqa davlatlarda ham davlat rasmiylari tomonidan diniy institutlarga siyosiy aralashuvlar amalga oshirilmoqda. Masalan:

• Turkiyada Diyanet İşleri Başkanlığı — davlat tomonidan moliyalashtiriladigan va diniy faoliyatni nazorat qiluvchi tashkilot;
• Saudiya Arabistoni — mutlaq monarxiya va diniy muftiyat bir tizimda ishlaydi.

Bu holatlarda ham siyosat va din o‘rtasida institutsional ajratish mavjud emas.

Manbalar

• Britannica: Caesaropapism
• Meyendorff, John. Byzantine Theology (1981)
• Runciman, Steven. The Eastern Schism (1977)
• Chadwick, Owen. The Secularization of the European Mind in the Nineteenth Century (1996)
• BBC News (2020), "Church and State in Russia"
• Pew Research Center (2022), "Religion and Government Around the World"