Sariqamish jangi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sariqamish jangi
Birinchi jahon urushidagi Kavkaz yurishi
Sarikam
Sarikam

Sanalar 22-dekabr 1914-yil—17-yanvar, 1915-yil
Urush yeri Sariqamish, Kars viloyati,Rossiya imperiyasi
Natija Rossiya imperiyasi gʻalabasi
Raqiblar
 Rossiya imperiyasi  Usmoniylar imperiyasi,
Qoʻllov:
Germaniya imperiyasi
Qoʻmondonlar
Rossiya imperiyasi Illarion Vorontsov-Dashkov
Rossiya imperiyasi Nikolay Yudenich
Rossiya imperiyasi Aleksandr Myshlayevsky
Rossiya imperiyasi Arshak Gafavian
Rossiya imperiyasi Hamazasp Srvandztyan
Turkiya Enver Posho
Bronsart Posho
Feldmann Posho
Turkiya Hafiz Hakki Posho
Turkiya Yusuf Izzet Posho
Turkiya Galip Pasha
Turkiya Ali İhsan Posho
Harbiy birliklar
Rossiya Kavkaz armiyasi(Birinchi Jahon Urushida) Uchinchi armiya(Usmonli imperiyasi)
Kuchlar
78,000[1] 100,000 [2]
Yoʻqotishlar
16 000 oʻldirilgan va yaralangan
12 000 kasal[3][4]
33 000 oʻldi
10 000 kasalxonada vafot etdi
10 000 yarador
7 000 asirga olindi[5]

Sariqamish jangi — Birinchi jahon urushi davrida Rossiya va Usmonli imperiyalari oʻrtasida boʻlgan jang. Bu 1914-yil 22-dekabrdan 1915-yil 17-yanvargacha Kavkaz yurishi doirasida boʻlib oʻtgan.

Jang Rossiya imperiyasi gʻalabasi bilan yakunlangan. Usmonlilar aniq vaqtda belgilangan joyga tez yetib boruvchi askarlarni joʻnatgan. Bu yondashuv Germaniya va Napoleon taktikasiga asoslangan edi. Qish sharoitiga yaxshi tayyorgarlik koʻrmagan Usmonli qoʻshinlari Allahuekber togʻlarida katta talofat koʻrgan. 25 000 ga yaqin Usmonli askari jang boshlanishidan oldin muzlab oʻlgan[6].

Jangdan soʻng, Sariqamishda Usmonlilar strategiyasini rejalashtirgan Usmonli harbiy vaziri Anvar Posho oʻz magʻlubiyatida armanlarni ayblagan.

Dastlabki maʼlumot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jang jarayoni
Birinchi arman koʻngilli brigadasining 4-batalyoni

Rossiya 1877-yilda rus-turk urushi paytida Kars qalʼasini turklardan tortib olgan va u harbiy jihatdan boshqariladigan Kars viloyati tarkibiga kiritilgan. Usmonli imperiyasi 1914-yil oktyabrida Markaziy kuchlar tomonida urushga kirganidan soʻng, Rossiya Kars va Batumi portini qaytarib olishgaqaratilgan Kavkaz kampamiyasidan xavfsirayotgan edi.

Markaziy kuchlar nuqtai nazariga koʻra, Kavkazga yurish qilish rus qoʻshinlariga chalgʻituvchi taʼsir koʻrsatar edi. Kavkaz yurishidan koʻzlangan bevosita strategik maqsad Artvin, Ardahan, Kars va Batumi portini qaytarib olish boʻlgan. Usmonli harbiy vaziri Ismoil Enver, uzoq muddatli maqsad Tbilisiga va undan tashqariga yoʻl ochishga yordam beradi, bu esa oʻz navbatida Kavkaz musulmonlarining qoʻzgʻoloniga sabab boʻladi, deb umid qilgan. Turklarning yana bir strategik maqsadi Rossiyaning Kaspiy dengizi atrofidagi uglevodorod resurslariga yetib borish yoʻlini toʻsish boʻlgan[7].

Muqaddima[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ismoil Enver va Otto fon Feldman boʻlinmalarni koʻzdan kechirmoqda

Usmonli 3-armiyasining qarorgohi Arzirumda joylashgan va unga Hasan Izzet qoʻmondonlik qilayotgan edi. 1914-yil 30-oktyabrda Istanbuldagi Oliy qo‘mondonlik 3-armiya qarorgohiga Usmonli dengiz floti Qora dengizdagi Rossiyaning Novorossiysk, Odessa va Sevastopol portlarini bombardimon qilgani haqida xabar bergan. Oliy qoʻmondonlik rus armiyasining istalgan vaqtda Usmonli chegarasini kesib oʻtishini kutgan. Bergmanning hujumi (1914-yil 2-noyabr—1914-yil 16-noyabr) u boshchiligidagi rus qoʻshinlari magʻlubiyati bilan yakunlangan.

Turklarning IX (28 000 askar) va X korpusi (40 000 askar) puxta tayyorlangan askarlar edi, lekin Usmonli armiyasi qishki kiyimlar bilan yetarli taʼminlanmagan[8][9].

Harbiy vazir Ismoil Enver Istanbuldagi harbiy vazirlikda operatsiya rejasini ishlab chiqqan. Uning strategiyasi Napoleondan koʻchirilgan va nemis prinsiplariga asoslangan. Enverning rejasi uchta korpus yordamida bar vaqtda egallab olish bo‘lgan. Oʻng qanotda XI Korpus ruslarning joylashuvini aniqlash va  chalg‘tuvchi hujumlarni amalga oshirish bo‘lgan. Chap qanotda polkovnik Hafiz Hakki boshchiligidagi X korpus (40 000 askar) va Ali Ihsan Posho boshchiligidagi IX korpusning (28 000 askar) Kötekka (Sariqamishdan 30 kilometr janubi-gʻarbda) va asosiy rus armiyasidan 10-15 kilometr shimoli-sharqda (2-Turkiston korpusi) yetib borishi, rus qo‘shinlarini Aras daryosi vodiysiga siqib chiqarishi hamda o‘zaro kelishgan holda hujum qilayotgan uchta korpus yordamida ularni yo‘q qilish rejalashtirilgan edi.

Urush zonasi Qora dengizdan Van koʻliga qadar deyarli 1,250–1,500 kilometer (780–930 milya) choʻzilib ketgan va bu esa qoʻshinlarning bir joga jamlanishini qiyinlashtirar edi. Harbiy amaliyot dengiz sathidan oʻrtacha 1500—2000 metr yuqori hududda boʻlib oʻtgan. Mintaqadagi asosiy qiyinchilik yoʻllar bilan bogʻliq, Usmonli tomonidagi transport infratuzilmasi yetarli darajada emas edi. Rossiyaning asosiy ustunligi Kars Gyumri Axalkalaki temiryoʻl liniyasi va Sariqamishdagi terminal edi[10].Qoʻshin Kavkaz choʻqqilaridan oʻtishining yagona yoʻli Kars va Sariqamish shaharlari joylashgan baland dovonlar edi. Undan tashqarida Aras daryosi va Furotning yuqori vodiylari gʻarbga choʻzilgan. Boshqa hamma joyda yoʻllar artilleriya oʻtib boʻlmaydigan darajada edi.

24-dekabrda general Vorontsov oʻrinbosari general Myshlayevskiy va shtab boshligʻi general Yudenichni zobitlar bilan Michingirtga (hozirgi Inkaya) general Bergmann bilan uchrashish uchun yubordi. Bergman aytishicha, Istomin otryadiga hujum faqat mahalliy ahamiyatga ega, Istomin qoʻshinlari 3-Kavkaz artilleriya brigadasi bilan kuchaytirilgandan soʻng Oltuni turklardan qaytarib olishi, asosiy frontda 39-diviziya hujumni muvaffaqiyatli davom ettirishi kerak edi. General Yudenich Bergmanning fikriga qarshi chiqqan. Unga koʻra, Istomin otryadiga hujum turklarning qanotdan manyovr qilishiga ishora edi. Turklar ruslarning oʻng qanotini oʻrab olib, asosiy frontda hujum qilish oʻrniga Sariqamishni kuchaytirish kerak degan qarorga keldi.



Jang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jang maydoni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usmonli 3-armiyasi changʻichilari

General Yudenich Qirimga 34 ta batalyonni yubordi (1 va 2-Plaston brigadalari (12 batalyon), 3-Kavkaz miltiq brigadasi (8 batalon) janglar toʻxtatilganligi sababli va 20-piyoda diviziyasi (14 batalon) Muratoff 43 ta batalon yozgan, xatolik yuz berganga oʻxshaydi. Shundan soʻng, ular qisqa vaqt ichida 100 mingga yaqin odamni zaxiradan olib, qoʻshimcha 17 ta batalon tuzdilar. Yozgacha rus armiyasining soni 130 ming, otliq askar 35 ming va 340 qurolga yetdi[11]. Oʻsha paytda turklar jami 52351 askar va 131 toʻpga ega boʻlgan, ammo yozdagi janglarda turklar ruslarni magʻlub etishgan[12]. X korpus rus qamalidan qochishga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da, soni 20.000 askardan oshmagan 3-Armiya (XI Korpusda 8-yanvar kuni Erzurum Garnizonidan 5.000 askar qoʻshimchasini qabul qilib, 10.000 miltiq bor edi) ruslar tomonidan barcha jabhalarda hujumga uchradi. Askarlar sonining kamligi va charchoqlari tufayli frontning koʻp qismlarida magʻlubiyatlar boʻldi, koʻplab asirlar qoldi. Markazda ruslar hujumiga uchragan X korpus Bardizdan Narmanga, XI korpus esa Azapdan sharq tomon chekindi. 18-yanvardan boshlab ruslarning hujumi toʻxtadi va aprelgacha frontda tinchlik boshlandi.

Dastlabki harakatlar, 22—25-dekabr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eng uzoq chap qanotda 40 000 nafar yangi askar bilan X Korpusi bilan Hafiz Hakki 22-dekabrda general Istomin brigadasiga(8 000 piyoda, 1 000 otliq)hujum qildi. 30 va 32-diviziyalar Oltu gʻarbidagi Kalebogʻoziga, 31-diviziya esa İdga (hozirgi Narman) hujum qildi. Har ikki tomondan ruslar jangian soʻng ehtiyotkorlik bilan orqaga chekindilar. Istomin brigadasi Oltu shahri atrofida chekindi. 31-diviziya Oltudan 15 kilometr janubda joylashgan Narmanda (Hozirgi Rus Narmanı) tunashdi. 23-dekabrda 31-diviziya 750 askar va polkovnik Kutatedzani asirga oldi. 31-diviziya Oltuga janubdan, 30- va 32-diviziyalar gʻarbdan hujum qildi. Jang 2 soat davom etdi va shu tariqa general Istomin Oltudan katta yoʻqotishlarsiz qoʻshinini olib chiqib ketdi. Ilden, bu jangda qatnashgan doʻstining maʼlumotlariga tayanib, bu tasodifiy jangda turklar 2000 talafot koʻrganini daʼvo qildi. Biroq, Fahri Belen ushbu jangda navbatchilik qilayotgan turli ofitserlardan qurbon boʻlganlar soni haqida soʻradi, u har bir ofitserdan turli xil javoblar oldi va maksimal yoʻqotish miqdori 250 tani tashkil etgan boʻlishi mumkin[13]. Keyingi kunlarda 250 rus askari 4 ta qurol va 4 ta pulemyot X boʻlinma tomonidan asirga olindi. Kun yarmida Istomin Oltudan chiqib ketdi. Hofiz Hakkiy askarlarning ruhiyatini oshirish uchun shaharni talon-toroj qilishga ruxsat berdi. Turklar bu talon-toroj tufayli armiyani bir necha kun davomida boqadigan rizqlarini yoʻqotdilar[14][15]. Shundan soʻng, Hofiz X boʻlinma yoʻnalishini dastlab rejalashtirilgan Kars-Kötek chizigʻiga qarama-qarshi Sarikamish-Kars yoʻnalishiga oʻzgartirdi.

23-dekabrda 39-diviziya turk XI boʻlinmasiga hujum qilib, koʻp sonli askarlarni asirga oldi.

22-24-dekabrda IX boʻlinma Toygarli qishlogʻidan Bardiz qishlogʻiga yetib keldi. IX boʻlinma X boʻlinma kabi jangovar harakatlarda qatnashmadi.29-diviziya 24-dekabrga oʻtar kechasi Bardizni front qoʻriqchilaridan tortib oldi. Ruslar taʼminotni yo‘q qilishga ulgurmagani uchun Bardizda boʻlinmani bir necha kun boqadigan zahiralar bor edi. Enver posho qishloqni talon-toroj qilishning oldini olish uchun taʼminot omborlariga qoʻriqchilar qoʻydi, shuning uchun Oltudagi xato takrorlanmadi. Biroq, oʻsha kuni 17-diviziya qoʻshinlarining 40 foizi kuchli qor boʻroni tufayli muzlab qoldi.

IX va X boʻlinmalar qor boʻroniga uchrashdi(25—26-dekabr)[tahrir | manbasini tahrirlash]

24-dekabrda kechasi Enver va uning zobitlari otda 14 soatda Narmandan Bardiz qishlogʻiga etib kelishdi. U IX boʻlinmaning Sariqamishga hujum qilishi kerakligini eʼlon qildi, chunki asirga olingan askarlar Sariqamishni kam boʻlinma himoya qiladi, deb aytishdi. U IX bolinma qoʻmondoni Ali Ihsan Poshodan fikrini soʻradi. Ali İhsan Posho shunday dedi:"Shunga koʻra (17- va 28-diviziyalar Bardizga hali yetib bora olmadi), demak, hozircha IX boʻlinmaning qoʻlida 29-diviziyadan boshqa hech qanday kuch yoʻq. Men armiyaga tegishli operativ talablarni bilmayman. Aytilishicha, X boʻlinmadan hech qanday maʼlumot yoʻq. Maqsadingiz ertaga diviziya kuchi bilan amalga oshsa, 29-diviziya harakat va buyruqqa tayyor. Bronsart posho va mayor Feldman ham İhsan poshoning fikriga qoʻshilganliklarini bildirdilar. 3 kunlik yurishdan keyin IX boʻlinma dam olishi kerak edi. X boʻlinma Istomin boʻlinmasini quvib Oltu-Ardaxon yoʻliga kirib, dastlabki rejadan chetga chiqqanidan soʻng 9-10-boʻlinmalar oʻrtasidagi aloqa uzildi. Shuning uchun Enver posho boshchiligidagi qoʻmondonlar X boʻlinma xaritadagi maqsadiga erishguncha Bardizda kutishni taklif qilishdi. Enver posho esa temir yo‘l o‘tgan Sariqamish qo‘lga olinsa, ruslar chekinishga imkoni yo‘q, o‘zlari taslim boʻladi, deb o‘ylardi.

25-dekabr kuni ertalab 29-diviziya Sariqamishga koʻchib oʻtdi. Yoʻl 30santimetrlik qor bilan qoplangan edi. 29-diviziya Sariqamishdan 8 kilometr shimoli-gʻarbda joylashgan Qizilkilise qishlogʻiga yetib keldi. Ammo Enver posho Bardiz dovoniga hujum qilib, Bardiz dovoni orqasida joylashgan Sariqamishni egallashni buyurdi.

25-dekabr kuni kechqurun 29-diviziyaning 2 polki Enver posho buyrug‘i bilan Bardiz dovonini himoya qilayotgan rus qo‘shinlarini o‘rab olish uchun o‘rmonga kirdi. Ariqlar va qoyalar bilan toʻldirilgan oʻrmonda tarqalib ketgan qoʻshinlardan yuzlab askarlar muzlab qoldi va bu 29-diviziya sonini 50 foizga qisqartirdi. Turklar 12:00 da Bardiz dovonini oldi  . Birgina Sariqamishga qilgan hujumlarida muvaffaqiyat qozona olmadi. Shu kechada hatto diviziya komandiri va ofitserlar ham oʻzlariga moyli choyshab yopishib, sovuqni yengishdi. Askarlarning ahvoli tabiiyki, qiyinroq edi.

X Korpusiga kelsak, Hofiz Hakki Istominning brigadasini 2 kun, 24—25-dekabr kunlari taʼqib qildi. Istomin sekin-asta orqaga chekindi va muvaffaqiyatli chalgʻituv jangiga kirishdi. Istomin Merdenek(hozirgi Göle) qishlogʻiga chekindi. 30 va 31-diviziyalar Ollohuekber togʻlarining shimoliy yon bagʻirlariga yetib borishdi. Hofiz Hakki Istomin otryadiga qarshi polkni tark etib, Sarıqamish-Kars temir yo‘lini kesish uchun Ollohuekber tog‘lariga kirdi. Ollohuekber yoʻli qorli va muzli yoʻl boʻlib, askarlar Allohuekberdan 19 soatdan kamroq vaqt davomida chiqib keta olmadilar. 26-dekabr kuni soat 02:00da 30- va 31-diviziyalar Ollohuekber togʻiga kirishdi. 2 boʻlinma qor boʻroni ostida qoldi va İlden maʼlumotiga koʻra, 10000 askar Ollohuekber togʻlarida sovuqdan halok boʻldi. 26-dekabrga oʻtar kechasi Ollohuekberdan tushgach, bu ikki boʻlinmaning soni 3200 taga kamaydi. X boʻlinma katta jangga kirishishdan oldin qoʻshinlarining 90 foizini yoʻqotdi. Hofiz Hakki, tashlab ketilgan askarlardan 2 kun ichida askar sonini 10.000 ga oshirish mumkinligini oʻylab, hujumni davom ettirishga qaror qildi.

Sariqamish jangi (26-dekabr—4 yanvar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

26-dekabr kuni ertalab Sariqamish otryadining soni 2000 askardan 3500-4000 askarga koʻpaydi (1500 tajribali askar, 1000 temiryoʻlchi, 1000 zobit, orqa tarafdagi yuzlab koʻngillilar).26-dekabrda Muratoff IX boʻlinmada 10 000 askar borligini[16] daʼvo qilgan edi, lekin turk manbalari turk qoʻshini 25-dekabr tungi hujumda tarqalgach, 26-dekabrda IX boʻlinmada faqat piyoda askar miqdoridagi kuch borligini yozadi. IX boʻlinmaning 9 polkidan faqat 5 ta polk 26 dekabrdagi hujumni ushlay oldi. IX Korpus qoʻmondoni Ali İhsan Posho rus gazetasiga bergan intervyusida ruslar tomonidan asirga olinganidan keyin jami 6000 askari borligini maʼlum qildi. IX korpusning dastlabki kuchi 28000 askar edi. 22 000 qurbonning asosiy qismini qochoqlar tashkil qiladi. Sovuqdan va kasallikdan vafot etganlar soni ancha kam edi.

Turklar kechgacha shiddatli hujumga oʻtdilar..Boshqa turk qoʻmondonlari Enverning haddan tashqari talabi natijasida amalga oshirilgan hujumni toʻxtatishga Enver poshoni koʻndiradi. Rus manbalari, agar bu hujum davom etganida, Sarıqamish qulagan boʻlardi, deb daʼvo qildi. Boshqa tomondan, turk manbalari, Enver Poshoning qisqacha „talofatlar hisobga olinmagan hujum“ deb tasvirlangan hujum buyrugʻi natijasida turk qoʻshini katta talafot koʻrganini va bundan tashqari turk qoʻshini sonining Sariqamishni himoya qilgan rus qoʻshinlaridan kamroq boʻlganini daʼvo qilishadi va yana bir necha kun yurishdan keyin juda charchagan edi.

26-dekabrga oʻtar kechasi Sariqamish garnizoni qoʻmondoni general Voropanof general Mishlayevskiydan garnizonda koʻp qurbonlar boʻlganligi sababli omborlarni yoʻq qilishni va Sariqamishni tark etishni talab qildi. General Myshlayevskiy, Sarikamishni albatta tashlab ketmaslik kerakligini, chunki ruslarning chekinishining eng yaxshi yoʻli Sarikamish-Kars temir yoʻli ekanligini aytdi. General Myshlayevskiy va Bergmann turklarning qamal qilish manyovridan vahima qoʻzgʻashdi va allaqachon magʻlubiyatni tan olishgandi. Qoraqurt-Kagʻizman yoʻli gʻildirakli transport vositalarining oʻtishi uchun mos boʻlmagani uchun bu yoʻldan chekinib boʻlmadi. Shuning uchun general Myshlayevskiy Sarikamish-Kars temir yo‘lidan foydalanib, qo‘shinni yoki hech bo‘lmaganda qo‘shinning bir qismini qutqarishni o‘yladi.

Yudenich tomonidan tayinlangan 5 Turkiston batalyonlari Bardiz tomon hujum qilib, Chaqirtepe tepaliklarini himoya qilayotgan 28-diviziyaning 82-polkini nayza zarbasi bilan tor-mor etdilar. Buni kuzatgan 32-diviziya qo‘mondoni podpolkovnik Abdulkerim bek Sariqamishga o‘tish fikridan voz kechdi va Turkiston batalyonlariga qarshi jangga otlandi.

26-dekabr kuni kechqurun Sariqamish garnizoni 80-Kabardinskiy polki(4 piyoda batalyon, har bir batalyonga ming piyoda) va Zaporojski kazak polki(6 otliq divizion) tomonidan mustahkamlandi. Bu kuch bilan Sariqamishni himoya qilgan rus qoʻshinlari kuchsiz artilleriya bilan quvvatlangan 10000 askarga yetdi. Usmonli tomonida 26-dekabr hujumi toʻxtatilgach, oʻrmonlarga tarqalib ketgan dezertirlarni toʻplashga harakat qilindi va faqat 26-dekabr kuni tushdan keyin 28-diviziyaning 83- va 84-polklari yetib keldi. Bu diviziya ham tungi yurishlar natijasida olib kelingani uchun yo‘lda katta qismini yo‘qotgan edi. Turk askarlarining soni turk manbalarida qayd etilmagan. Turklarning 26-dekabrda 3000 askari borligini hisobga olsak, 27-dekabrda 5000 dan ortiq askar boʻlmasligini taxmin qilish mumkin. Enver posho oʻzining „talofatlarni hisobga olmasdan hujum qilish“ farmonini 27-dekabrga yangiladi. 29-diviziya peshin vaqtida Yuqori Sariqamish qishlogʻiga (turk manbalarida Cherkezkoʻy (Cherkes qishlogʻi)) kirishga muvaffaq boʻldi. Polkovnik Bukretov qishloqqa qarshi hujum qildi va turk askarlarini qishloqda oʻrab oldi.

Bu orada Hofiz Hakqi Bey 27-dekabrda otliq polkni yuborib, Selim stansiyasini egallab, u yerdan Sariqamish-Kars temir yoʻlini vayron qiladi. Xuddi shu kuni qoʻmondonligida piyoda polki va Maxsus tashkilot tartibbuzarlari boʻlgan Stange Bey 2000 rus askari himoya qilgan Ardaxonni qoʻlga kiritdi.

24-dekabr kuni X boʻlinma shtab boshlig‘i Nasuh Bey ruslar tomonidan asirga olinadi. Enver posho tomonidan berilgan hujum buyrugʻining nusxasi Nasuh Beyning yonidan topildi. Rus qo‘mondonlari bu buyruqdan Sariqamishga hujum qilgan turk qo‘shinlari IX va X boʻlinma ekanligini angladilar. Sariqamishni himoya qilayotgan kuchsiz rus qoʻshinlari bilan 2-korpusni toʻxtata olmasligini bilgan general Myslayesvki, agar rus qoʻshini chekinmasa, yoʻq qilinishiga ishonchi komil edi. Ammo general Msylayevskiy shoshilinch ravishda Sariqamishga majburiy yurishlar orqali yuborilgan turk qoʻshinlari soni 80% ga qisqarganidan bexabar edi. Yudenichning talabi natijasida u 28-dekabrgacha Kavkaz qoʻshinlari qoʻmondoni boʻlib qoldi, lekin Ardaxonning qulashi va Sariqamish-Kars temir yoʻli kesilgani haqidagi xabar general Myshlayevskiyni qattiq larzaga soldi va uni qaytaqoʻlga olishini oʻyladi. 28-dekabr kuni ertalab u Mesingirtdan ot minib chiqib, avval Kag‘izmanga, so‘ngra Gyumridan Tbilisiga yo‘l oldi. Uning oʻrniga bosh qoʻmondon tayinlamadi. General Yudenich 2-Turkiston korpusi va 1-Kavkaz korpusining 6 ta bataloniga qoʻmondonlik qilib tayinlandi, qolgan kuchlarga esa general Bergmann qoʻmondonlik qildi. General Bergmann va Yudenich oʻrtasida bu tayinlanish uchun juda koʻp tortishuvlar kelib chiqdi. Shu sababli, gʻalaba qozonilgandan soʻng (1915 yil 6 yanvar) general Bergman ishdan boʻshatildi va general Yudenich barcha kuchlar qoʻmondoni etib tayinlandi[17].

30- va 31-diviziyalar toʻplanib, Boshköy-Beykoʻydan Sariqamishga 29-dekabrda yetib bordi. Karsdan kelgan deb hisoblangan rus askarlarini qoʻlga olish rejasi 30-diviziyaga 1 kun yutqazdi.

24-dekabrda ruslar XI korpusga qarshi hujumlarini toʻxtatgandan soʻng, XI korpus jangning boshidan oxirigacha rus qoʻshinlariga qarshi harakatsiz qoldi. Ruslarning rejasi XI Korpusga qarshi mudofaada qolish, XI Korpusga qarshi kuchlarni Sariqamishda tortib olish va bu kuchlar bilan Sarıqamishni turklardan himoya qilish edi.

28-dekabrda Yudenich frontidan 155-Kubinskiy polki(4 batalyon) va 1-Plastun brigadasi(5 batalyon) Sarıqamishga keldi. Shunday qilib, Sariqamishdagi rus qoʻshinlari 1-Plastun brigadasi qoʻmondoni general Przevalskiy boshchiligidagi 20 ta piyoda batalyoniga, otliq polkiga, 34 ta toʻpga va bir nechta pulemyotlarga koʻpaydi. Muratoffning aytishicha, Sariqamishni himoya qilgan rus kuchlari 13-14.000 askarga koʻpaygan.

IX korpus soni 1000 askarga kamayganligi sababli, 30 va 31-diviziyalar Sarıqamishga hujum qilish vazifasini oʻz zimmalariga oldilar. Manbalarga koʻra, 30 va 31-diviziyalar ham 2000 ga yaqin askardan iborat edi. 31-diviziyaning 93-polki 29-dekabr kuni tungi hujum bilan 600 nafar askar bilan Sariqamishga kirishga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da, shahardagi askarlarning tarqalib ketishi va kuchli rus qoʻshinlarining hujumi tufayli Sariqamishdan chekinishga majbur boʻldi. Sariqamishdagi kazarmani qoʻlga kiritgan askarlar ham 30 dekabr kuni ertalab kazarmani qamal qilgan rus askarlari tomonidan asirga olindi.

30-dekabr kuni ruslar Mecingirtdan 6 ta minomyot olib kelib, ular bilan turklar pozitsiyalariga zarba bera boshladilar. Polkovnik Bukretov turklarning kuchli qarshilik koʻrsatishi va boshqa turk qoʻshinlarining tepaliklardan Yuqori Sariqamish shimolidagi otishmalari tufayli 3 kun davomida qishloqdagi turklarni asirga ololmadi. Minomyotlardan otilgan otishma turk qoʻshinlarini Yuqori Sarikamish shimolidagi tepaliklarda orqaga surdi[18]. Ruslar Kars qalʼasidan olib kelgan portlovchini eng yaqin kulbaning tomiga qoʻyib, bu kulbani portlatib yubordilar. Kulbadagi barcha turk askarlari halok boʻldi. Boshqa kulbadagi bu portlashni koʻrgan turk askarlari taslim boʻlishdi. Ruslar taslim boʻlgan askar sonini 300 deb koʻrsatsa, turk tomoni bu raqamni 20 deb aytmoqda. 2-yanvargacha turklardan olingan asirlar soni 3000 kishi boʻlgani uchun rus manbalari ular olgan asirlar sonini boʻrttirib koʻrsatgan koʻrinadi. Birgina XI boʻlinmadan har kuni 300—400 askar olib ketamiz deb tayyorlangan ruslar 2-yanvar kuni birgina 11-korpusdan 3000 dan ortiq asirni olishlari kerak edi.

32-diviziya va 82-polkning 4 kun davom etgan hujumini 5 ta Turkiston batalyoni 6 ta qoʻshimcha kuch bilan qaytarishga muvaffaq boʻldi. Hujumni 7000 askar bilan boshlagan 32-diviziya va 82-polk qor boʻroni va askarlarning qochib ketishi tufayli 30-dekabrda 500 askarga kamaydi. Sarıqamishdagi IX Korpus soni 1000 askarga kamaygan edi. X korpusining soni ham 2000 ga yaqin edi. Shuning uchun IX Korpus qoʻmondoni Ali İhsan Posho oʻz hisobotida Enver Poshoga hujumni toʻxtatish kerakligini va IX Korpus 10 kundan keyin 10000 kishiga yetishi mumkinligini yozdi. Ikki kundan keyin Hofiz Hakki Posho ham Enver Poshoga X Korpusning qochqinlarni yig‘ish orqali 10000 askarga yetishi mumkinligini maʼlum qildi.

Usmonli pulemyot qoʻshinlari 1915-yil yanvarda Sariqamishda

31-dekabrda chekinish buyrugʻi kutilayotgan boʻlsa-da, Enver poshoning X Korpus uchun umumiy hujum buyrugʻi hayrat bilan kutib olindi. X korpusi bu hujumda dushmanning birinchi qatorlarini yorib o‘ta olgan bo‘lsa-da, og‘ir pulemyotlardan o‘q otish va orqadan berilgan qarshi hujumlar tufayli qaytarib olingan Sarıqamish tomon oxirgi hujum ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 1-yanvar kuni 900 askardan iborat boʻlgan, aksariyati yarador boʻlgan, qoʻllari va oyoqlari muzlagan IX korpus Rossiyaning Bardiz dovonini himoya qilgan 28-diviziya va 29- va 17-diviziyaga qarshi hujumlari tufayli ikki barobar qisqardi.

2-yanvarda X boʻlinmaning soni 1000—1200 tagacha kamaydi. 1—3-yanvar kunlari X boʻlinma Kars va Sarıqamish garnizonidan olib kelingan 7 ta batalon bilan hujum qilib, bu hujumlarni muvaffaqiyatli qaytardi.

5-yanvar kuni Enver poshoga yuborgan xabarida XI korpus qoʻmondoni Galip posho oʻz korpusining koʻrgan yoʻqotishlarini aytib, yana 2 kun talab qildi[19]. 6-yanvar kuni Enver poshoning talabi natijasida hujum boshlandi va rus qoʻshinlarini biroz orqaga surishdan boshqa muvaffaqiyatga erishib boʻlmadi.

3-yanvar kuni Sariqamish 12000 kasal va yarador ruslar va 3 000 turk asirlari bilan gavjum edi. General Bergmann asir guruhlarini Karsga joʻnatgandan soʻng, yaradorlarni ham transport qurollariga, ham ogʻir vagonlarga ortib, zudlik bilan Karsga olib borishni buyurdi. 15000 kishilik bu ulkan olomonni koʻrib, Hofiz Hakki Posho ruslar Sarikamishdan ketmoqda deb oʻylagan. Bu xato uning qo‘shinini Sariqamish shimolidagi tog‘larda yana bir kun ushlab turishiga sabab bo‘ldi.

Yakuniy magʻlubiyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

4-yanvarda ruslar umumiy hujum boshladi. Qattiq qarshilik koʻrsatgach, IX korpus 80 askar va 106 ofitser bilan ruslarga taslim boʻldi. O‘sha paytda Hofiz Hakki Posho IX korpusni tekshirish uchun korpus zobitlari bilan muzokaralar olib bordi. U otiga minib, o‘q yomg‘iri ostida X korpusga qochib, rus qo‘shinlarining qo‘liga tushmaslikka muvaffaq bo‘ldi.

X korpusi qochqinlarni yigʻish orqali oʻz sonini oshirishga muvaffaq boʻldi. 4-yanvarda general Baratov otryadidan tashqari Sarıqamishdagi kuchlar tomonidan hujumga uchragan X korpus oʻng qanoti yemirilgan boʻlsa ham ruslarga qarshilik koʻrsata oldi va IX korpus boshidan kechirgan falokatga duchor boʻlmadi. Hofiz Hakki Posho 4-yanvardan 5-yanvarga o‘tar kechasi X korpusni olib chiqib ketdi va ruslar doimo taʼqib qilishiga qaramay, barcha armiya texnikasini saqlab qoldi va 6-yanvar kuni Bardizga yetib keldi. 6-yanvarda, 30 va 31-civiziyalar 2500 ta miltiq va 16 ta toʻpdan iborat edi.

Enver posho 4-yanvar kuni ertalab X korpusini tark etdi. Armiya shtabiga yoʻlda 8—10 kazak otliqlari hujum qildi va yongʻin kelib chiqdi. Ushbu yongʻin natijasida Enver poshoning shtab boshligʻi Bronsart Posho qoʻlidan, telegraf aloqa xodimi esa oyogʻidan yaralangan. Enver posho 32-diviziya qo‘lida bo‘lgan Bardizga tushga yaqin yetib bordi. Enver posho 32-diviziyaga XI korpus bilan birlashib, asirlikda bo‘lganidan bexabar bo‘lgan IX korpusga yordam berish va 10-korpusni orqaga chekinish maqsadida ruslarga hujum qilishni buyurdi. 4-yanvar kuni tuman sabab 32-diviziya hujum qila olmadi. 32-diviziya qoʻmondoni polkovnik Abdulkerim Bey oʻz hisobotida diviziya soni 500 askardan 4300 nafarga koʻtarilganini eʼlon qildi[20].Bu esa Sariqamish amaliyotida eng ko‘p qurbonlar qochoqlar tufayli bo‘lganini ko‘rsatadi. Abdukerim bek 5-yanvarda hujum boshladi. 6-yanvar kuni 2 kunlik hujum natijasida 32-diviziya soni yana 1500 askarga qisqartirildi. 26-dekabrda Ollohuekber togʻlariga kirishdan oldin X korpusining general Istominga qarshi qoʻygan piyoda polki ham 2000 askarga qisqardi[21]. Boshida jami 68.000 askarga ega boʻlgan IX va X korpuslardan faqat 10.000 nafarga yetmagan kuchlar qolgan edi.

Bu janglarda IX Korpus shtab boshlig‘i bo‘lib xizmat qilgan Sharif İlden o‘z xotiralarida Enver Posho va Hofiz Hakki Posho qo‘shinning 80 foizini yo‘qotishiga majbur qilmaganida, jangda turklar g‘alaba qozonishi mumkinligini yozgan edi.9 kun davomida har kuni jang qilib, katta qiyinchilik bilan gʻalaba qozonganliklarini bildirgan ruslar ham Ildenning gapini tasdiqlaydi. Biroq, Enver va Hofiz Hakki Poshoning notoʻgʻri qarorlari tufayli bu jang turklar uchun toʻliq falokat bilan yakunlandi.

Oqibat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ruslarning qarshi hujumi bilan frontning yemirilishidan qoʻrqqan Enver posho, 5-yanvar kuni Üsküdarda boʻlgan 1-Armiya V Korpusiga 3-Armiyani kuchaytirish uchun Kavkazga tez harakat qilishni buyurdi. Oʻsha paytda 1-armiya qoʻmondoni boʻlgan Liman Von Sanders bu korpusni Angliyaning Istanbulga boʻlishi mumkin boʻlgan hujumiga qarshi ushlab turishni xohladi va Germaniya elchixonasi yordami bilan V Korpusning yuborilishining oldini olishga muvaffaq boʻldi[22].

„Muvaffaqiyatning soʻnggi umidi shu tarzda soʻnib, Enver poshoning Istanbuldan doimiy ravishda uzoqlashishiga ruxsat berilmagani uchun u 9-yanvar kuni oʻz odamlari bilan armiyani tark etdi va Ismoil Hakki Bey (Hofiz Hakki Posho) 3-brigada qoʻmondonligiga tayinlandi“[23].

Qurbonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiyaning yoʻqotishlari 30 000 tagacha edi, 16 000 kishi halok boʻldi va yaralandi va 12 000 kasal/yarador[24], asosan muzlash tufayli.

Sariqamish jangi yodgorligi

22-dekabr—18-yanvar kunlari boʻlib oʻtgan janglarda qoʻmondon boʻlgan Hofiz Hakki Posho va nemis podpolkovnigi Guse oʻzlarining yoʻqotishlarini juda kam deb qayd etishgan boʻlsada (Hofiz Hakki Posho 30 000 oʻlimni, podpolkovnik Guse 2 ta raqamni beradi: 11 000 oʻlim, 3 05 mahbus va 30000 oʻlim, 27000 mahbus, agar jangdan oldin va keyin turk armiyasida mavjud boʻlgan jami songa qarasak, jami qurbonlar 109108 tani tashkil qiladi. Bu qurbonlar soniga Erzurumdan qoʻshimcha kuch sifatida yuborilgan 10 ming askar qoʻshilishi kerak.

Aftidan, qishki yurishdagi qurbonlar jangning birinchi kunlaridagi oʻlimlar bilan emas, balki keyingi kunlarda koʻpaygan epidemik kasalliklarning koʻpayishi bilan bogʻliq. Qor bilan qoplangan yoʻllar tufayli oziq-ovqat taʼminlay olmaslik natijasida paydo boʻlgan ochlik va charchoq epidemiya natijasida oʻlim darajasini yanada oshirdi. Turk armiyasida ochlik va sovuq oʻlganlar soni janglarda oʻlganlar sonidan koʻproq edi.

± Birlik Barcha odamlar (22-dekabr) Askarlar (22-dekabr) Miltiq (22-dekabr) Askarlar (1915-yil 18-yanvar) Qurbonlar
9-boʻlinma 36.784 28.000 21.000 - 36.784
10-boʻlinma 48.943 40.000 28.000 2.200 37.800
11-boʻlinma 27.019 ? 22.274 5.200 22.819
2-otliqlar diviziyasi 5.428 ? 4.386 1.500 3.928
Jami 118.174[25] 90.000 75.660 8.900 109.108

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. 2011. p. 252.
  2. Nurhan Aydın. Sarıkamış Harekatı. 2nd edition. İstanbul: Sonçağ Yayıncılık. February 2015. p. 40.
  3. Allen W. E. D., Muratoff P. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. 2011. P. 284
  4. Joshua A. Sanborn. Imperial Apocalypse: The Great War and the Destruction of the Russian Empire. Oxford University Press. 2014. P. 88
  5. Erickson, Ordered to Die, pp. 59-60.
  6. Joshua A. Sanborn. Imperial Apocalypse: The Great War and the Destruction of the Russian Empire. Oxford University Press. 2014. P. 88
  7. The Encyclopedia Americana, 1920, v.28, p. 403.
  8. Hafız Hakkı Paşa. Sarikamish Diary of Hafiz Hakki Pasha. p. 89.
  9. Yavuz Özdemir. Sarıkamış Harekatı: Bir Savaşın Bilinmeyen Öyküsü. Historia Publishing House, p. 193.
  10. John Buchan, A History of the Great War. p.507.
  11. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields…, p. 290-291.
  12. Edward J. Erickson. Ordered to die. Kitap Book Publishing House. trans. Mehmet Tanju Akad, 3rd Edition: March 2011, p. 145-146.
  13. Yavuz Özdemir. Sarıkamış Harekatı…, Historia Publishing House. p. 313.
  14. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. 2011. p. 257-258.
  15. Nurhan Aydın. Sarıkamış Harekatı. Sonçağ Yayınları. p. 50-51.
  16. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields. p. 265.
  17. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields…, p. 270.
  18. Allen W. E. D., Muratoff Paul. Caucasian Battlefields…, p. 272.
  19. Yavuz Özdemir. Sarıkamış Harekatı…, p. 432.
  20. Yavuz Özdemir. Sarıkamış Harekatı…, p. 425.
  21. Yavuz Özdemir. Sarıkamış Harekatı…, p. 439-440.
  22. Liman Von Sanders. Türkiyeʼde Beş Sene. Yeditepe Publishing House. Prepared by Muzaffer Albayrak, 3rd Edition: February 2007. p. 61.
  23. Lieutenant Colonel Guze, Battles on the Caucasian…, p. 40.
  24. Allen W. E. D., Muratoff P. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. 2011. p. 284.
  25. Nurhan Aydın. Sarıkamış Harekatı. Sonçağ Yayınları. p. 38.