Saʼid Qomiy

Saʼid Qomi (1639-yilda tugʻilgan;1691-yilda vafot etgan) – Qum maktabi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan eronlik shia faylasufi. 1639-yilda tugʻilgan. Qozi ilk taʼlimni Qumda tugatgan. Keyinchalik viloyatda qozi boʻlib ishlagan va Qozi Said unvoniga sazovor boʻlgan. Otasi olim boʻlib, unga tibbiyot va falsafadan ilmlar bergan. Shunisi eʼtiborga loyiqki, Qozi koʻpincha Mulla Sadraga tegishli boʻlgan substansial harakat nazariyasini tanqid qilgan.

Qozi Isfahonda Rajab Ali Tabriziy, Muhsin Fayz va Abdurazzoq Lahijiy kabi taniqli olimlardan tahsil olib, taʼlimini oshirdi. U ustozi Rajab Ali taʼsirida borliqning ikkilanish nazariyasini oʻrganib forscha „Kalid-i bihisht“ („Jannat kaliti“) risolasini yaratdi. Keyinchalik qirq hadisning sharhiga kirishib, yakunlashdan oldin yigirma sakkizinchi hadisga yetib keldi. Oʻzining ilmiy faoliyatining keyingi bosqichlarida Qozi ash-Shayx as-Saduqning „Tavhid“ ga sharhini yozgan.

Qozi Saʼid Qomiy tasavvufiy yakkaxudolik tarafdori boʻlib, Muhiddin Arabiy taʼlimotidan chuqur taʼsirlangan. Uning asarlarida soʻfiylik tafakkuriga mos keladigan tugʻma yoʻq boʻlib ketishga urgʻu berilgan va u tasavvufni falsafa va shariat bilan birlashtirgan. Qozi tavhidning tasavvufiy asoslarini himoya qilgan va Mulla Sadra falsafasida sezilgan ogʻishlarni tanqid qilgan. Shunisi eʼtiborga loyiqki, u Sadrani vaqti-vaqti bilan tasavvuf ahlining fikriga mos keladigan tavhid haqiqatini ifoda eta olmaganlikda aybladi.

Qozi umrining soʻnggi yillarini Alamautda oʻtkazdi, Qumda katta lavozimda ishladi va 1691-yilda vafot etdi.

Falsafiy qarashlari

Qozi Said Qumiyning falsafiy nuqtai nazarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

Muhiddin Arabiyning taʼsiri: Qozi Muhiddin Arabiydan qattiq taʼsirlanib, Arabiyning shialik eʼtiqodini himoya qilish uchun uning soʻzlarini tez-tez keltirib, ularga amal qilgan. U Mohiuddin Arabiyni „Shayx Mohiuddin roziyallohu anhu“ deb hisoblagan va uning tasavvufiy yakkaxudolik gʻoyalarini qattiq himoya qilgan.

Mulla Sadraning tanqidi: Qozi Mulla Sadra falsafasini, xususan Sadraning substansial harakat nazariyasini tanqid qilgan. Sadrani vaqti-vaqti bilan tasavvuf ahlining fikrlariga moslashib, tavhid haqiqatini ifoda etmaslikda aybladi.

Tasavvufning falsafa va shariat bilan uygʻunlashuvi: Qozi oʻz asarlarida tasavvufni falsafa va shariat bilan uzviy bogʻlagan. Mavjud ogʻzaki umumiylikka va Avitsenna va illuminatsionizm tomonidan qoʻllab-quvvatlangan „mohiyat mavjudlikdan oldin“ tushunchasiga ishongan, ammo boʻsh va asossiz talqinlarni rad etib, mistik tushunchalarni toʻgʻri tushunishni himoya qilgan.

Adabiyotlar

Aavani, N. (2022). Qozi Said Qummiy. Din falsafasi entsiklopediyasida (tahr. C. Taliaferro va S. Gyots). https://doi.org/10.1002/9781119009924.eopr0321