Rosa gallica
| Rosa gallica | |
|---|---|
| |
| Ruminiyadagi yovvoyi Rosa gallica oʻsimligi | |
Ilmiy tasnif 
| |
| Olam: | Plantae |
| Katta sinf: | Tracheophytes |
| Sinf: | Angiosperms |
| Kichik sinf | Eudicots |
| Katta tartib: | Rosids |
| Tartib: | Rosales |
| Oila: | Rosaceae |
| Turkum: | Rosa |
| Tur: | R. gallica
|
| Binomial nomi | |
| Rosa gallica | |
| Sinonimlari | |
|
Rosa portlandica Rössig[1] | |
Rosa gallica — Rosa turkumiga mansub boʻlgan atirgul turi boʻlib, Galli atirgul, fransuz atirgul yoki Provins atirgul kabi ilmiy nomlarga ega boʻlgan atirgullar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi hisoblanadi. Vatani janubiy va markaziy Yevropa hamda, sharq tomonda Turkiya va Kavkazdir. Rosa gallica Markaziy Yevropada yetishtiriladigan atirgulning birinchi turlaridan biri hisoblangan. Bu bir nechta muhim navlarning ajdodi boʻlib xizmat qiladi.
Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rosa gallica — katta yamoqlarni hosil qiluvchi bargli buta . Yupqa tanali, toʻgʻri yoʻnalgan tikanlari bu turda har xil oʻlcham va kattalikka ega[2]. Barglari uchdan yettigacha koʻk-yashil barglardan iborat boʻlib, bir-biri bilan qarama-qarshi barg hosil qilib birikadi. Gullari uch-toʻrttadan toʻplanib, bezli pedikellarda joylashgan. Har bir gulning besh yoki undan ortiq gulbarglari bor, baʼzida qoʻsh gulbarglar hosil qiladi[3]. Gullar xushboʻy va chuqur pushti rangga ega. Urugʻlari sharsimon-tuxumsimon, 10-13 mm diametrli va toʻq sariqdan jigarranggacha boʻlgan rangdan iborat.
Oziq-ovqat sanoati sohasida Rosa gallicadan olingan atirgul barglari ekstrakti, tibbiyotda inson organizmiida yalligʻlanish va terida ajinlarni kamaytiradigan xususiyatlarga ega ekanligi olimlar tomonidan isbotlangan[4][5].
[tahrir | manbasini tahrirlash]
R. gallica turga oid navlari va duragaylari tashqi koʻrinishga yaqin boʻlgan navlar guruhi sifatida koʻrib chiqiladi, Gallica guruhi atirgullari ularning aniq kelib chiqishi odatda nomaʼlum va boshqa turlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular osonlik bilan yetishtiriladi. Gallica guruhi atirgullari oʻz turning maxsus vegetativ belgilariga ega:
- past soʻrgʻichli butalar hosil qiladi,
- gullar bitta boʻlishi mumkin, lekin koʻpincha ikki yoki yarim juft boʻladi;
- ranglar oq (kamdan-kam) pushti va chuqur binafsha ranggacha,
- bir marta gullaydi
Apozekar atirguli[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yarim juft qanotcha shaklidagi chuqur pushti rangli gullari boʻlgan oʻsimliklar R. gallica var nomi ostida turli xil koʻrinishga ega deb hisoblangan. R. gallica officinalis, yoki nav sifatida 'Officinalis' nomlari ham mavjud. U manzarali atirgul, qip-qizil Damask atirgul yoki Lankasterning qizil atirguli deb ham ataladi[6]. Bu Lancashire grafligining gulidir . Bir nav R. gallica var. officinalis 'Versicolor', chiziqli pushti gullari bilan, shuningdek, Rosa mundi nomi bilan ham tanilgan[7]. Shuning ana shu navlar asosida turli navlar yaratilgan.
Oʻsimlik nomlari Rosa Gallica f. trigintipetala yoki Rosa Trigintipetala Rosa damascena turning sinonimlari hisoblanadi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
U qadimda yunonlar va rimliklar tomonidan yetishtirilgan va odatda oʻrta asr bogʻlarida oʻstitilgan. 19-asrga qadar u yetishtiriladigan atirgulning eng muhim turlari boʻlgan va koʻpchilik zamonaviy Yevropa atirgul navlari oʻzlarining ajdodlarida R. gallicadan kamida kichik oʻlchamga ega hisoblanadi. Rosa gallica yaxshi qurigan tuproqda toʻliq quyoshli va yarim soyada osongina yetishtiriladi; asosn −25 °C gacha boʻlgan haroratga bardosh bera oladi.
Quyidagi tur asosida yaratilgan navlar va duragaylar hozirda Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining Garden Merit mukofotiga ega boʻlgan.
- „Beau Narcisse“ (Mielles 1824 yilgacha)[8].
- „Charlz de Mills“ (1790 yilgacha) [9]
- „Duc de Guiche“ (1810 yilgacha)[10].
- „Duchesse de Montebello“ (Laffay 1824)[11].
- „Prezident de Seze“[12].
- var. officinalis[13] (baʼzan nav emas, balki „Officinalis“ navi sifatida sanab oʻtilgan).
- „Versikolor“ („Rosa mundi“)[14].
- „Ajoyib Toskana“[15].
Boshqa mashhur navlarga quyidagi oʻsimliklar kiradi:
- „Kardinal de Richelieu“ (Parmentier 1847 yilgacha; tortib olingan)[16] — bu atirgul navi birinchi yaratilgan koʻk atirgulni ishlab chiqarish uchun genetik muhandislik sohasida boshlangʻich nuqta sifatida[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2021)">iqtibos kerak</span> ] ishlatilgan.
- „Murakkab“[17].
[tahrir | manbasini tahrirlash]
-
"Alen Blanchard" nomli manzarali navi -
"Murakkab" nomli manzarali navi -
"Ornament de la Nature" nomli manzarali navi -
"Versikolor" (Rosa mundi) nomli manzarali navi -
"Ajoyib Toskana" nomli manzarali navi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Rosa portlandica Rössig | Plants of the World Online | Kew Science“. Plants of the World Online. Retrieved 4 February 2021.
- ↑ Clements, F. E.; Butters, F.K.; Rosendahl, C. O. (1912). "Minnesota trees and shrubs: an illustrated manual of the native and cultivated woody plants of the State" (en). Report of the Botanical Survey 9. https://www.biodiversitylibrary.org/item/61236#page/165/mode/1up.
- ↑ „Rosa gallica“. Go Botany. New England Wildflower Society. Retrieved 2018-10-07.
- ↑ Lee, Myung-hee; Nam, Tae Gyu; Lee, Inil; Shin, Eun Ju; Han, Ah-ram; Lee, Pomjoo; Lee, Sung-Young; Lim, Tae-Gyu (2018-10-25). "Skin anti-inflammatory activity of rose petal extract (Rosa gallica) through reduction of MAPK signaling pathway". Food Science & Nutrition 6 (8): 2560–2567. doi:10.1002/fsn3.870. ISSN 2048-7177. PMID 30510758. PMC 6261181. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6261181.
- ↑ Song, Young-Ran; Lim, Won-Chul; Han, Ahram; Lee, Myung-Hee; Shin, Eun Ju; Lee, Kwang-Min; Nam, Tae-Gyu; Lim, Tae-Gyu (2020-08-23). "Rose Petal Extract (Rosa gallica) Exerts Skin Whitening and Anti-Skin Wrinkle Effects". Journal of Medicinal Food 23 (8): 870–878. doi:10.1089/jmf.2020.4705. ISSN 1557-7600. PMID 32609563. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32609563/.
- ↑ RHS A-Z encyclopedia of garden plants. United Kingdom: Dorling Kindersley, 2008 — 1136 bet. ISBN 978-1405332965.
- ↑ „BBC plant finder - Rosa mundi“. Qaraldi: 2013-yil 31-may.
- ↑ „Rosa 'Beau Narcisse'“. David Austin Roses. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa 'Charles de Mills'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 4-iyun.
- ↑ „Rosa 'Duc de Guiche'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa 'Duchesse de Montebello'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa 'Président de Sèze'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa gallica var. officinalis“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa gallica 'Versicolor' (rosa mundi)“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa 'Tuscany Superb'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Rosa 'Cardinal de Richelieu'“. RHS.
- ↑ „Rosa 'Complicata'“. RHS. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Flora Europaea: Rosa gallica
- Huxley, A., ed. (1992). Bogʻdorchilikning yangi RHS lugʻati . Makmillan.
- Moviy atirgulni ishlab chiqarish uchun RNAi texnologiyasidan foydalanish haqidagi maqola