Radio qabul qilgich
Radio qabul qilgich (qisqartirilgan nomi - qabul qilgich, ogʻz. - radio) - antennaga ulangan[1] ulangan va radio qabul qilish, ya’ni signallarni radio to’lqindan ajratish uchun ishlatiladigan qurilma[2].
Radio qabul qiluvchi uskuna deganda antenna bilan jihozlangan radio qabul qilgich, shuningdek, qabul qilingan ma’lumotlarni qayta ishlash va kerakli shaklda (vizual, ovozli, bosma matn shaklida va boshqalar) takrorlash vositalari tushuniladi[3][4]. Koʻp hollarda antenna va takrorlash vositalari tizimli ravishda radio qabul qiluvchining bir qismidir. Radio qabul qilish moslamasi antenna yordamida radio toʻlqinlarini fazoviy va qutblantiruvchi tanlashni va ularni elektr radio signallariga (kuchlanish, oqim) aylantirishni, chastotani oʻzgartirish, qabul qiluvchi antennaning chiqishida harakat qiladigan va foydali signal bilan chastotaga toʻgʻri kelmaydigan boshqa (xalaqit beradigan) signallar va shovqinlar toʻplamidan foydali radio signalni ajratish, kuchaytirish, foydali radio signalni undagi ma’lumotlardan foydalanishga imkon beradigan shaklga oʻtkazishni amalga oshiradi[4][5][6].Rasmiy ravishda, radio qabul qiluvchilar radiostantsiyalarga kiradi[2], garchi bunday tasnif amalda kamdan-kam uchraydi.
Radio qabul qiluvchilarning tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Radio qabul qiluvchi uskunalar quyidagi xususiyatlariga koʻra boʻlinadi:
- asosiy vazifasi boʻyicha: radioeshittirish, televidenie, aloqa, yoʻnalishni aniqlash (pelengatsion), radiolokatsiya, radio boshqaruv tizimlari uchun, oʻlchash va boshqalar;
- ish turi boʻyicha: radiotelegraf, radiotelefon, fototelegraf va boshqalar;
- Aloqa kanalida qoʻllaniladigan modulyatsiya turi boʻyicha: amplituda, chastota, faza, bir polosali (turli xil), impulsli (turli xil);
- Xalqaro radio maslahat qoʻmitasi (XRMQ) tavsiyalariga koʻra, qabul qilingan toʻlqinlar diapazoni boʻyicha:
- miriametrli toʻlqinlari - 100-10 km, (3 kGts-30 kGts), SDV (oʻta uzun toʻlqinlar)
- kilometrli toʻlqinlar - 10-1 km, (30 kGts -300 kGts), DV (uzun toʻlqinlar)
- gektometrli toʻlqinlar - 1000-100 m, (300 kGts -3 MGts), SV (oʻrta toʻlqinlar)
- dekametrli toʻlqinlar - 100-10 m, (3 MGts-30 MGts), KV (qisqa toʻlqinlar)
- metrli toʻlqinlar - 10-1 m, (30 MGts-300 MGts), UKV (oʻta qisqa toʻlqinlar)
- detsimetrli toʻlqinlar - 100-10 sm, (300 MGts-3 GGts), DMV (detsimetrli toʻlqinlar)
- santimetrli toʻlqinlar - 10-1 sm, (3 GGts -30 GGts), CMV (santimetrli toʻlqinlar)
- millimetrli toʻlqinlar - 10-1 mm, (30 GGts -300 GGts), MMV (millimetrli toʻlqinlar)
- barcha radioeshittirish diapazonlarini (DV, SV, KV, UKV) oʻz ichiga olgan qabul qilgich barcha toʻlqinlarda ishlaydigan deb ataladi.
- qabul qilish yoʻlini qurish printsipiga koʻra: detektorli, toʻgʻridan-toʻgʻri kuchaytiradigan, toʻgʻridan-toʻgʻri qayta shakllantiradigan, regenerativ, o’ta-regeneratorlar, bir karralik, ikki karralik yoki koʻp karralik chastotalarni qayta shakllantira oladigan supergeterodin;
- signalni qayta ishlash usuli boʻyicha: analog va raqamli;
- qoʻllaniladigan element bazasi boʻyicha: kristall detektorda, lampali, chiroqda, tranzistorda, mikrosxemalarda;
- bajarish boʻyicha: avtonom va oʻrnatilgan (boshqa qurilmalarning bir qismi sifatida);
- oʻrnatish joyi boʻyicha: statsionar, bortli, portativ;
- ta’minoti usuli boʻyicha: tarmoq, avtonom yoki universal.
Asosiy xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- sezgirligi
- tanlab olish (selektivligi)[7][8]
- o’z shovqini darajasi[9]
- dinamik diapazon
- shovqinga bardoshliligi
- barqarorligi
Ish printsipi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Eng umumiy shaklda radio qabul qilgichning ishlash printsipi quyidagicha koʻrinadi:
- elektromagnit maydondagi tebranishlar (foydali radio signalining aralashmasi va va turli xil kelib chiqqan shovqinlar aralashmasi) antennada oʻzgaruvchan elektr tokini keltirib chiqaradi;
- buning natijasida paydo boʻlgan elektr tebranishlari kerakli signalni keraksiz (toʻsuvchi) signaldan ajratish uchun filtrlanadi;
- undagi foydali ma’lumotlar signaldan olinadi (aniqlanadi);
- natijada olingan signal foydalanish uchun mos shaklga aylantiriladi: tovush, televizor ekranidagi tasvir, raqamli ma’lumotlar oqimi, bajaruvchi qurilmani boshqarish uchun uzluksiz yoki diskret signal (masalan, teletayp yoki rul mashinasi) va boshqalar.
Qabul qiluvchining konstruksiyasiga qarab, uning yoʻlidagi signalni aniqlashdan tashqari, koʻp bosqichli ishlov berishdan oʻtishi mumkin: chastota va amplituda boʻyicha filtrlash, kuchaytirish, chastotani qayta shakllantirish (spektrni siljitish), keyingi dasturiy qayta ishlash bilan raqamlashtirish va oʻxshash koʻrinishga keltirish.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1887-yilda nemis fizigi Geynrix Gerts Rumkorf katushkasi va yarim toʻlqinli dipol uzatuvchi antenna (dunyodagi birinchi radio toʻlqin uzatuvchi) va uchqunli radio toʻlqin qabul qiluvchisi (dunyodagi birinchi radio qabul qilgich) bilan radio toʻlqinlarining uchqun uzatgichini (radio uzatuvchi) qurdi, dunyoda birinchi marta radio toʻlqinli radio uzatishni va radio qabul qilishni amalga oshirdi, Maksvell va Faraday bashorat qilgan radio toʻlqinlarining mavjudligini isbotladi va bir qator radio toʻlqinlarining asosiy xususiyatlarini (oʻtishi, yutishi, aks ettirishi, sinishi, interferentsiyasi, turgan toʻlqin va boshqalar) oʻrgandi.
1894-yil 14-avgustda Lodj va Aleksandr Mirxed Oksford universitetida Britaniya fanni rivojlantirish assotsiatsiyasining yigʻilishida radiotelegrafiyaning birinchi muvaffaqiyatli namoyishini oʻtkazdilar. Namoyish paytida Morze kodidagi radio signali yaqin atrofdagi Klarendon binosidagi laboratoriyadan yuborildi va 40 m masofada – ma’ruza oʻtkazilgan Tabiiy tarix muzeyi teatrida apparat tomonidan qabul qilindi. Lodj tomonidan ixtiro qilingan radio qabul qilgich - „Elektromagnit toʻlqinlarni qabul qilishni qayd qiluvchi qurilma“ – oʻz ichiga oʻtkazgich - (kogerer), energiya manbai, rele va galvanometrni olgan . Kogerer „Gertz toʻlqinlari“ ga sezgirlikni tiklash uchun vaqti-vaqti bilan silkitib turishi kerak boʻlgan metal qatlamlar („Branly trubkasi“) bilan toʻldirilgan shisha naycha edi; ushbu maqsadga erishish uchun elektr qoʻngʻirogʻi yoki ilgakli-bolgʻachali mexanizm ishlatilgan (aslida Lodj „uzuvchi“ - tarqatuvchi xususiyatiga ega trubkaning ushbu kombinatsiyasiga „kogerer“ nomini bergan).
SSSRda radioning tugʻilgan sanasi 1895-yil 7-may - A.S.Popov Rossiya fizika-kimyo jamiyati yigʻilishida radio qabul qiluvchi (chaqmoq detektori) ni namoyish qilganda hisoblanadi. „Popov razryad oʻlchagichi“ haqidagi ma’ruzasi birinchi marta D.A.Lachinov tomonidan „Meteorologiya va iqlimshunoslik“ darsligining ikkinchi nashrida (1895-yil iyul) chop etilgan.
1899-yilda Gogland oroli va Kotka shahrini bogʻlagan 45 km uzunlikdagi birinchi aloqa liniyasi qurildi. Birinchi jahon urushi davrida elektron lampalar ishlatila boshlandi va toʻgʻridan-toʻgʻri kuchaytiruvchi qabul qilgich ishlab chiqildi.
1917—1918-yillarda Fransiyada (L.Levy), Germaniyada (V.Shottky) va AQShda (E.Armstrong) supergeterodinli qabul qilgich tamoyili taklif qilingan. Oʻsha paytdagi elektron lampalarning nomukammalligi tufayli supergeterodinli qabul qilgichni sifatli amalga oshirish mumkin emas edi.
1929-30-yillarda ekranli toʻrli radiolampalarning (tetrodlar va pentodlar) paydo boʻlishi bilan supergeterodinli qabul qilgich asosiy turga aylanadi.
1950—1960-yillarda tranzistorli radiostantsiyalar keng tarqaldi. 1952—1953-yillarda nemis fizigi Gerbert Matare Germaniyada sanoatchi Yakob Maykl koʻmagida „tranzistorlar“ (nuqtali tranzistor) eksperimental partiyasini ishlab chiqardi va birinchi toʻrt tranzistorli radio qabul qilgichni ommaga taqdim etdi. Dunyodagi birinchi tijorat toʻliq tranzistorli qabul qilgich „Regency TR-1“ AQShda bir yil oʻtib, 1954-yil noyabr oyida sotuvga chiqdi.
1970-yillarning oʻrtalaridan boshlab integral mikrosxemalar qabul qilgichilarda keng qoʻllanila boshlandi.
Hozirgi vaqtda blok-sxema tugunlarini katta integratsiyalash va toʻsiqlar fonida qabul qilingan signallarni raqamli qayta ishlashni keng qoʻllash usuli bilan radio qabul qilgichilar ishlab chiqilmoqda.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Palshkov VV Radio qabul qiluvchilar. - M .: Radio va aloqa, 1984-yil.
- Буга Н.Н. и др.. Радиоприёмные устройства, 30000 экз, М.: Радио и связь, 1986.
- Radio qabul qiluvchilar: Universitetlar uchun darslik / Mualliflar jamoasi: N. N. Fomin, A. I. Falko, O. V. Golovin, A. I. Tyazhev, N. N. Bugoy, V. S. Plaksienko, V. A. Levin, A. A. Kubitskiy. - M .: Ishonch telefoni-Telekom, 2007-yil.
- Vollerner N. F. Radio qabul qiluvchilar: Darslik. - Kiev: Vishcha maktabi, 1993. - 391 p.
- Iceberg ED Radio?.. Bu juda oddiy! / M. V. Komarova va Yu. L. Smirnovlar tomonidan A. Ya. Breitbart bosh muharrirligida fransuz tilidan tarjimasi. - 2-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M.-L .: Energetika, 1967. - (MRB: Ommaviy radio kutubxonasi ; 622-son).
- Borisov V. G. Yosh radio havaskor / V. G. Borisov. - 8-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M .: Radio va aloqa, 1992. - 409, [1] b. - (Ommaviy radiokutubxona ; 1160-son). - ISBN 5-256-00487-5 .
- Polyakov V. T. Radio qabul qilish texnikasi: oddiy AM signal qabul qiluvchilar. - M.: DMK Press, 2001-yil. - ISBN 5-94074-056-1 .
- Радиоприёмники / / Tovar lug'ati / I. A. Pugachev (bosh muharrir). - M . : Davlat savdo adabiyoti nashriyoti, 1959-yil. - T. VII. - Stb. 637-667.
- Belov I.F., Dryzgo E.V. Transistorli radiolarning qo'llanmasi. - M .: Sovet radiosi, 1970. - 520 p.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Устройство — совокупность элементов, то есть составных частей, представляющая единую конструкцию. ГОСТ 2.701-84. Схемы. Виды и типы. Общие требования к выполнению.
- ↑ 2,0 2,1 ГОСТ 24375-80. Радиосвязь. Термины и определения.
- ↑ Чистяков Н. И., Сидоров В. М. Радиоприёмные устройства. — М.: Связь, 1974.
- ↑ 4,0 4,1 Радиоприёмные устройства / Под ред. А. П. Жуковского. — М.: Высшая школа, 1989. — С. 7.
- ↑ Radar technology encyclopedia. D.K Barton, S.A. Leonov, ed. — London: Artech House, 1997. — ISBN 0-89006-893-3.
- ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
- ↑ Избирательность радиоприёмника — свойство радиоприёмника, позволяющее отличать полезный радиосигнал от радиопомехи по определённым признакам, свойственным радиосигналу. ГОСТ 24375-80.
- ↑ Избирательность супергетеродинных приёмников нормируется как по соседнему, так и по зеркальному каналу.
- ↑ Бакут П. А., Большаков И. А., Герасимов Б. М. Вопросы статистической теории радиолокации. Т. 1. — М.: Советское радио, 1963. — C. 62—131.