RTGS (transkripsiya)

Tailand qirollik umumiy transkripsiya tizimi (RTGS) Tailand soʻzlarini lotin alifbosida ifoda etish uchun rasmiy tizimdir. U Tailand Qirollik Instituti tomonidan nashr etilgan.

RTGS yoʻl belgilarida, hukumat nashrlarida qoʻllaniladi va Tailand uchun transkripsiya standartiga eng yaqin usul hisoblanadi, ammo undan hatto hukumat tomonidan foydalanilsa ham, baʼzi tanqidiy jihatlari mavjud. Tizim ISO 11940-2 tomonidan belgilangan tizim bilan deyarli bir xil.

Xususiyatlari

Tizimning asosiy xususiyatlari:

• U faqat lotin alifbosidan diakritiksiz oʻzgartirilmagan harflardan foydalanadi.
• U unli harflar bilan barcha unlilar va diftonglarni yozadi: ⟨a⟩, ⟨e⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩, ⟨u⟩.
  • Yagona harflar ⟨a⟩, ⟨e⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩, ⟨u⟩ monoftonglar (oddiy unlilar) boʻlib, xalqaro fonetik alifbo (IPA)dagi kabi qiymatga ega.
  • ⟨e⟩ orqasida joylashgan digraflar monoftonglardir; ⟨ae⟩, ⟨oe⟩, ⟨ue⟩ mos ravishda /ɛ, ɤ, ɯ/ kabi tovushlar va IPA ligaturalariga oʻxshashligi uchun tanlangan boʻlishi mumkin /æ, œ, ɯ/.
  • ⟨a⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩ dan keyin joylashgan digraflar diftonglar bo‘lib, mos ravishda IPA /a, j, w/ bilan belgilanadi.
• U IPAdagi kabi undoshlardan foydalanadi, bundan tashqari:
  • ⟨h⟩ (⟨ph⟩, ⟨th⟩, ⟨kh⟩) boʻlgan digraflar aspiratsiyalangan /pʰ, tʰ, kʰ/ boʻlib, ularni aspiratsiya qilinmagan ⟨p⟩, ⟨t⟩, ⟨k⟩ dan ajratib turadi.
  • U ingliz tilidagi kabi /ŋ/ uchun ⟨ng⟩ dan foydalanadi.
  • U /t͡ɕʰ/ va /t͡ɕ/ uchun ⟨ch⟩ dan foydalanadi, xuddi ingliz tiliga oʻxshaydi.
  • U ingliz tilidagi kabi /j/ uchun ⟨y⟩ dan foydalanadi.

Yakuniy undosh tovushlar Tailand orfografiyasiga emas, balki talaffuziga qarab transkripsiya qilinadi.

Unlilar tay orfografiyasidagidek emas, balki talaffuz qilingan so‘zdagi o‘rniga qarab transkripsiya qilinadi. Tailand orfografiyasida yozilmagan biroq nazarda tutilgan unlilar talaffuz qilinganidek transkripsiya qilinadi.

Unli tovush bilan boshlangan keyingi bo‘g‘in oldidan va oldingi bo‘g‘in unli bilan tugagan bo‘lsa, ⟨ng⟩ oldidan bo‘g‘inlarni ajratishda noaniqlikni oldini olish uchun chiziqcha qo‘yiladi.

Transkripsiya qilingan soʻzlar tay tilida boʻsh joy boʻlmasa ham, orasida boʻshliqlar bilan yoziladi. Misol uchun, „สถาบันไทยคดีศึกษา“ Tailand tadqiqotlari Instituti „Sathaban Thai Khadi Sueksa“ deb tarjima qilingan. Biroq, birikmalar va shaxs ismlari soʻzlar orasida boʻsh joy qoldirmasdan yoziladi. Misol uchun, „ลูกเสือ“ („ลูก“ + „เสือ“, skaut) „luk suea“ emas, „luksuea“ sifatida va „โชคชัย จิตงาม“ ning birinchi va oxirgi ismi sifatida transkripsiya qilinadi, yaʼni „Chok Chai Chit Ngam“ emas, „Chokchai Chitngam“.

Transkripsiya jadvali

Undosh tovushlar uchun transkripsiyalar boʻgʻindagi boshlangʻich va oxirgi pozitsiya uchun beriladi. Unli tovushlar uchun chiziqcha („–“) unliga bosh undoshining nisbiy holatini bildiradi.

Undosh tovushlar		Unlilar
Harf Boshlangʻich holat Yakuniy holat ก k k ข ฃ ค ฅ ฆ kh k ง ng ng จ ch t ฉ ช ch t ซ s t ฌ ch - ญ y n ฎ d t ฏ t t ฐ ฑ ฒ th t ณ n n ด d t ต t t ถ ท ธ th t น n n บ b p ป p p ผ ph - ฝ f - พ ph p ฟ f p ภ ph p ม m m ย y - ร r n ฤ rue, ri, roe - ฤๅ rue - ล l n ฦ lue - ฦๅ lue - ว w - ศ s t ษ s t ส s t ห h - ฬ l n ฮ h -		Harf Romanizatsiya a รร (yakuniy holatsiz) an am i ue u เ-ะ, เ-็, เ- e แ-ะ, แ- ae โ-ะ, -, โ-, เ-าะ, -อ o เ-อะ, เ-ิ, เ-อ oe เ-ียะ, เ-ีย ia เ-ือะ, เ-ือ uea ua ใ-, ไ-, -ัย, ไ-ย, -าย ai เ-า, -าว ao ui โ-ย, -อย oi เ-ย oei เ-ือย ueai uai io เ-็ว, เ-ว eo แ-็ว, แ-ว aeo เ-ียว iao

Tarixi

RTGSning toʻrtta versiyasi mavjud boʻlib, ular 1932, 1939, 1968 va 1999-yillarda eʼlon qilingan. Umumiy tizim 1932-yilda Xalq taʼlimi vazirligi tomonidan va keyingi nashrlar Tailand Qirollik Instituti tomonidan chiqarilgan.

Oʻzgarishlar jadvali

Harf	Boshlangʻich holat				Yakuniy holat
	1932-yil	1939-yil	1968-yil	1999-yil	1932-yil	1939-yil	1968-yil	1999-yil
h	č	čh	ch	ch	t
h	rư	rư	ru	rue	-
h	rơ	rœ	roe	roe	-
ฤๅ	rư	rư	ru	rue	-
h	lư	lư	lu	lue	-
hn	lư	lư	lu	lue	-

Harf	Romanizatsiya
	1932-yil	1939-yil	1968-yil	1999-yil
-h, -h	ư	ư	u	u
แ-ะ, แ-	e̩	æ	ae	ae
เ-าะ, -h	o̦	ǫ	o	o
เ-jh, เ-h, เ-k	ơ	œ	oe	oe
เ-ือะ, เ-ือ	ưa	ưa	ua	uea
— h	o̦i	ǫi	oi	oi
n-h	ơi	œi	oei	oei
เ-ือย	ưai	ưai	uai	ueai
— h	iu	iu	iu	io
แ-็ว, แ-h	e̩o	æo	aeo	aeo
2013-yil	iau	yaʼni	yaʼni	iao

1932-yil versiyasi

Umumiy tizim Xalq taʼlimi vazirligi qoʻmitasi tomonidan quyidagi tamoyillar asosida tuzilgan:

1. Umumiy tizim aniq tizimga kengaytirilishi kerak.
2. Umumiy tizim talaffuzga asoslangan boʻlishi va bitta tovush bitta belgi yoki harf bilan ifodalanishi kerak.
3. Umumiy tizim Tailand grammatikasi, orfografiya va talaffuz tamoyillariga mos kelishi kerak.
4. Belgilar yoki harflarni tanlashda chop etish va yozish uchun mavjud turlarni hamda mavjud transkripsiya tizimlarini hisobga olish kerak.

Qoʻmita umumiy tizim uchun ohang va miqdor belgilari kerak emas deb hisobladi. Ular aniq tizim uchun taqdim etiladi. Belgilar unlilar ustidagi urgʻudir, buning sabablaridan biri, unli belgilarning tepasida hech qanday belgi boʻlmagan.

1939-yil versiyasi

1939-yilgi nashr qisqa unlilarni maqsadga muvofiq boʻlgan hollarda breve (˘) bilan belgilashga ruxsat berdi. Aksincha, ALA-LC transliteratsiyasi 1939-yilgi versiyani uzun unlilar uchun makron (¯) va อ /ʔ/ ni undosh sifatida transliteratsiya qilish uchun spiritus asper (ʽ) qoʻshilgan holda ishlatadi.

Ovozli tovush belgilaridagi oʻzgarishlar mavjud foydalanishdagi (æ, œ) va IPA belgilaridan (æ, ǫ) nusxa koʻchirdi.

Aniq tizim bilan bogʻliqligi

Aniq tizim umumiy tizim bilan birga 1939-yilda chiqarilgan. Aniq tizimdagi transliteratsiyani quyidagi amallarni bajarish orqali umumiy tizimga aylantirish mumkin:

1. Qavs ichidagi belgini olib tashlash
2. ʽ va hʽ ni h ga almashtirish
3. Uzunlik va ohang belgilarini olib tashlash
4. Uzunlik belgisi sifatida koʻrish mumkin boʻlgan ะ /ʔ/ ga mos keladigan ḥ ni olib tashlash
5. Nuqtalar va asosiy sonlarni ajratib turuvchi belgini olib tashlash
6. Ay va aiy ni ai ga oʻzgartirish; unlilardan oldingisidan tashqari
7. č ni čh ga o‘zgartirish
8. ie ni ia ga, uo ni ua ga va ưœ ni ưa ga oʻzgartirish

Oxirgi oʻzgarishlar toʻplami yopiq boʻgʻinlardagi unlilar va ochiq boʻgʻinlardagi unlilar oʻrtasidagi grafik farqni olib tashlaydi.

Umumiy tizimdagi č ga oʻqishni osonlashtirish uchun h qoʻshiladi. Keyinchalik diakritik olib tashlanganida, h harfi transliteratsiyani toʻgʻri /t͡ɕ/ emas, balki /k/ yoki /s/ sifatida notoʻgʻri oʻqishdan qochish deb oqlandi.

1968-yil versiyasi

1968-yilgi versiyada diakritik belgilar, jumladan ư shoxi olib tashlandi va æ va œ ligaturalari ae va oe bilan almashtirildi. Bu xaritalar uchun standart transliteratsiya sifatida koʻproq mos boʻlsa-da, จ /t͡ɕ /t͡ɕ/ va ช /t͡ɕʰ/, อึ /ɯ/ va อุ /u/, เอือ /ɯa/ va อัว /ua/, โอ /oː/ va อh /ɔː/ transkripsiyalari orasidagi farqni olib tashladi.

1999-yil versiyasi

1999-yilgi versiyada อึ /ɯ/ va อุ /u/, เอือ /ɯa/ va อัว /ua/ juftlarining transkripsiyalari orasidagi farq tiklandi. Shuningdek, u endi har doim <o> transkripsiyasiga ega boʻlgan yakuniy ว /w/ ning transliteratsiyasini soddalashtirdi.

Ruxsat berilgan variantlar

Quyidagi variantlarga ruxsat berilgan:

Afzal shakl	čh	æ	œ	ǫ	ơ	ư
Muqobil	ĉh	ae	oe	o̦	oʻ	uʼ

Tanqid

Tizim Tailand fonologiyasining barcha xususiyatlarini transkripsiya qilmaydi. Xususan, u quyidagi kamchiliklarga ega:

• Ohanglarni yozmaydi.
• Qisqa va choʻziq unlilarni farqlamaydi.
• ⟨ch⟩ belgisi IPA /t͡ɕ/ va IPA /t͡ɕʰ/ oʻrtasida farq qilmaydi (quyidagi jadvalga qarang). /t͡ɕ/ uchun ⟨c⟩ dan foydalanish muvofiqroq boʻlar edi va ISO 11940-2 da shunday ishlatiladi.
• ⟨o⟩ belgisi IPA /ɔ/ va IPA /o/ oʻrtasida farq qilmaydi (quyidagi jadvalga qarang).

	Fonema 1				Fonema 2
RTGS	tay	IPA	Tavsif	Ingliz	tay	IPA	Tavsif	Ingliz
ch	จ	t͡ɕ	alveo-palatal<br id="mwAp4">affrikat	taxminan ⟨ty⟩ kabi „let you“	ฉ, ช, ฌ	t͡ɕʰ	aspiratsiyalangan alveo-palatal affrikat	taxminan „check“ da ⟨ch⟩ kabi
o	โ-ะ, -	o	yaqin oʻrta orqa qisqa yumaloq	„note“ dagi unli tovush kabi (Amerikacha talaffuz)	เ-าะ	ɔ	ochiq-oʻrta orqa qisqa yumaloq	„boy“ da ⟨o⟩ kabi
	โ-	oː	yaqin oʻrta orqa uzun yumaloq	„go“ da ⟨o⟩ kabi (Shotland inglizcha)	-อ	ɔː	ochiq-oʻrta orqa uzun yumaloq	„raw“ da ⟨aw⟩ kabi

Asl dizayn talaffuzning keng tafsilotlarini berish uchun umumiy tizimni va unli tovushlar uzunligi, ohanglari hamda ishlatiladigan oʻziga xos tailand belgilar bilan toʻldirish uchun aniq tizimni nazarda tutgan. ⟨ch⟩ va ⟨o⟩ ning noaniqligi 1968-yilgi versiyada kiritilgan.