Qozoqlashtirish

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

"Qozoqlashtirish" norasmiy atama boʻlib, Qozogʻistonda „milliy, madaniy, lingvistik qadriyatlarni“ jonlantirish[1], qozoq tilining rolini kuchaytirish[2][3] va uning taʼsirini kuchaytirishga qaratilgan milliy siyosatga davlat boshqaruvidagi qozoqzabon kadrlar[3] nisbatan qoʻllaniladi. 2004-yilda Qozogʻiston Xalq Assambleyasi millatidan qatʼiy nazar fuqarolarni birlashtirgan „Milliy birlik“ („Qozogʻiston millati“) doktrinasini ilgari surdi[4], bu Qozogʻiston birinchi Prezidenti Nazarboyev tomonidan ilgari surilgan edi, ammom koʻpgina tanqidlarga ham duchor boʻlgan edi.

Jarayonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya imperiyasining qozoq dashtlarini mustamlaka qilish davriga imperiyaning markaziy qismlaridan koʻplab koʻchmanchilar hamroh boʻldi. 1897—1917-yillar mobaynida Qozogʻiston hududida rus tilida soʻzlashuvchilar soni 505 ming kishidan sezilarli darajada oshdi.

Sovet davrida 1920—1930-yillarda Qozogʻistonda mahalliylashtirish boʻyicha Butunittifoq kampaniyasi oʻtkazildi. Kompaniyaning maqsadlari uchun Sovet rahbariyati qozoq tilida soʻzlashuvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlashni asosiy vazifasi sifatida qaragan edi.

Indigenizatsiya bir vaqtning oʻzida ikki yoʻnalishda davom etdi:

  • Ish yuritishda, taʼlim sohasida qozoq tilini joriy etish (qozoq tiliga ish yuritishni qozoq boʻlmaganlarga oʻrgatganda toʻliq oʻtish nazarda tutilgan edi). 1923-yil 22-noyabrda Qirgʻiziston ASSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi 1924-yil yanvardan iyulgacha boʻlgan davrda qozoq volostlarida barcha rasmiy ish yuritishni qozoq tiliga tarjima qilishni koʻzda tutuvchi qaror qabul qildi[5]. Qozoq tilida taʼlim beradigan maktablar tarmogʻi keskin koʻpaytirildi. 1940—1941 oʻquv yilida Sovet Qozogʻistonida 7790 maktab (4428 — qozoq tilida) boʻlib, kontingenti 1138 ming oʻquvchi (shundan 441 ming qozoq oʻquvchisi) oʻqidi[6]. 1937-yilda Qozogʻiston SSR hududida 18 ta oliy oʻquv yurti boʻlib, ularda 1453 qozoq talabasi tahsil olgan (1937—1938 oʻquv yili maʼlumotlariga koʻra)[7]. 1939—1940-oʻquv yilida respublika oliy oʻquv yurtlarida qozoq talabalari soni allaqachon 2675 kishini tashkil etgan[7]: Shuningdek, qozoq tili arab yozuvidan yangi lotin yozuviga — yanalifga oʻtkazildi.
  • Etnik qozoqlarni turli lavozimlarga koʻtarish. Unda maʼmuriy va partiyaviy lavozimlarga qozogʻistonlik bilimli kadrlarni koʻtarish nazarda tutilgan edi. Shuningdek, qishloq xoʻjaligi, sanoat, qurilish, transport, aloqa va madaniyat muassasalarida ishga joylashish uchun milliy kadrlar tayyorlash. Davlat apparati uchun milliy foiz normalari belgilandi. Qirgʻiziston ASSR MSK II sessiyasi 100 ta talab qildi. Qozoq aholisining yashash joylarida shtatlarning tubjoylashuvi va 50 % aholining etnik tarkibi aralash boʻlgan hududlarda mahalliylashtirish[8]. 1936-yilda qozoqlar 67 % kishi edi KazCIC, 64 % respublika xalq komissarliklari rahbariyatining, 53 % Ijroiya qoʻmitalarining yuqori lavozimli xodimlarining, 56 % viloyat ijroiya qoʻmitalari raislari, 69 % okrug ijroiya qoʻmitalari, 65 % qishloq kengashlari raislari[9]. 1937-yil 1-yanvarda qozoqlar 46,8 % edi[9].

1920—1921-yillarda Sovet hukumati rusiyzabon aholini Qozogʻistonga koʻchirishni cheklash, shuningdek, tortib olingan yerlarning bir qismini qozoqlarga qaytarish boʻyicha qator chora-tadbirlar koʻrdi. Qirgʻiziston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Xalq Komissarlari Kengashining 1920-yil 8-noyabrdagi qarori bilan dehqonlarni ruxsatsiz koʻchirish taqiqlangan edi[10]. 1920-yillarning boshlarida Xitoydan (1916-yilgi qoʻzgʻolon bostirilgandan keyin qochib ketgan) qaytib kelgan qozoqlar tashlandiq yerlarda rusiyzabon aholi punktlari paydo boʻlganligini aniqladilar. Qozogʻiston ASSR hukumati rusiyzabon aholini quvib chiqardi, binolari bor yerlarni qozoqlarga berdi. Hammasi boʻlib 120 rus va ukrain qishloqlari, 32 fermer xoʻjaliklari, 95 aholi punktlari tugatildi va 6466 fermer xoʻjaliklari koʻchirildi (ularning deyarli yarmi Yettisuv viloyatida)[11]. 1920-yillarning ikkinchi yarmida Qozogʻiston hududida rusiyzabon koʻchmanchilardan yerlarni tortib olish ommaviy tus oldi. 1929-yildagi rasmiy statistik maʼlumotlarga koʻra, „yevropalik“ aholi siqib chiqarilda, buning natijasida butun respublikada uy xoʻjaliklari soni 14 % taga kamaydi, Sovet Qozogʻistonining rus va ukrain aholisi esa 700 ming kishiga kamaydi[12].

Indigenizatsiya bir-biriga zid edi — uning faoliyat davrlari keskin chekinishlar bilan almashindi. Bundan tashqari, mahalliylashtirish turli hududlarda notekis edi. Indigenizatsiya 1920-yillarning oxirlaridayoq qisqara boshladi.

Mahalliylashtirishni cheklash yerni boshqarish bilan boshlandi. 1927-yil 8-fevralda RSFSR Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi Prezidiumi qozoq va rusiyzabon aholini yerdan foydalanish huquqida tenglashtirdi[13]. 1929-yil fevralda SSSRning Yevropa qismidan Qozogʻistonga dehqonlarni koʻchirishga qoʻyilgan taqiq[14] bekor qilindi.

1930-yillarda keskin burilish boshlandi va mahalliylashtirish siyosatidan voz kechildi. Katta terror koʻplab mahalliylashtirish faollarining qatagʻon qilinishiga olib keldi. Indigenizatsiyaning oʻzi muvaffaqiyatsizlikka uchradi — ish yuritishni qozoq tiliga tarjima qilishning iloji boʻlmadi. Biroq, postlarning salmoqli qismini qozoqlar egallab, katta qozoq ishchilar sinfi vujudga keldi. Qozoq tili yanalifdan kirill alifbosiga qayta oʻtdi.

Qozogʻistondagi ocharchilik va 1987-yildan 1970-yilgacha etnik guruhlar nisbati.

1932-yildan 1933-yilgacha tayinlangan yangi rahbar Goloshchekin qattiq kollektivlashtirish siyosatini olib bordi, bu esa Qozogʻistonda katta ocharchilikni keltirib chiqardi, shundan 1 milliondan 1,75 milliongacha, asosan qozoq aholisi halok boʻldi, bu esa kelajakdagi qozoqzabon kadrlarga qattiq zarba berdi. 1960—1980-yillar, ochlikdan yoʻqotishlardan soʻng, qozoq aholisi tiklana boshladi va buning natijasida Qozogʻiston SSR oliy oʻquv yurtlarida qozoq talabalari va rus talabalari nisbati 1959-yilda 1:1,15, 1970-yilda. 1.31:1[15] holatni tashkil etdi. Eng muhimi, bu jarayonlar talabalar va oʻqituvchilar orasida etnik qozoqlar koʻp boʻlgan Olmaota universitetlarida kuzatildi[16].

1986-yil boshida Qozoq SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining 166 nafar aʼzosidan 92 kishi (54 %) qozoqlar, uning viloyat komitetlarining 18 ta birinchi kotiblari orasida esa 11 qozoq (61 %)[17]. Partiya rahbariyatidagi etnik qozoqlarning ulushi etnik ruslar ustunlik qilgan Qozogʻiston SSR Kommunistik partiyasining „oddiy“ kommunistlaridagi ulushidan ancha yuqori edi. Shunday qilib, 1981-yilda etnik qozoqlar atigi 38,6 % kishini tashkil etgan, ruslar esa 40,7 %ni tashkil etgan edi[17].

Bu davrda etnomilliy siyosatga ustuvor ahamiyat berildi, soʻngra faqat qozoq xalqi uchun davlat tuzuvchi millat maqomini huquqiy jihatdan taʼminlovchi konseptual hujjatlar qabul qilindi. Rus tili davlat tili va xalqaro muloqot tili maqomini rasman oldi.

Ish yuritish (1988-yil holatiga koʻra) Qozogʻiston SSRning aksariyat viloyatlarida, barcha respublika vazirliklari va idoralarida, shuningdek, Olma-Otada faqat rus tilida olib borildi[18]. Mahalliy hokimiyatlarda qozoq tilida ish yuritish faqat qozoqlar koʻp boʻlgan bir nechta hududlarda amalga oshirilgan.

Rus tilida soʻzlashuvchi oliy maʼlumot va maktab taʼlimining muhim qismi edi. 1980-yillarning oʻrtalariga kelib Qozogʻistonda taʼlim qozoq tilida olib boriladigan maktab va sinflarning keng tarmogʻi shakllandi. Bolalarning aksariyati (jumladan, qozoqlar ham) rus maktablari va sinflarida oʻqigan. 1987—1988 oʻquv yilida Qozogʻiston SSRda 7900 ta maktab boʻlib, ularda 3917000 oʻquvchi taʼlim oldi[19]:

  • 4179 ta taʼlim rus tilida olib boriladigan maktablar (2009 ming maktab oʻquvchilari);
  • Qozoq tilida taʼlim beradigan 2540 ta maktab (908 ming kishi) maktab oʻquvchilari);
  • 1094 ta aralash maktab;
  • 73 ta oʻzbek tilidagi maktab (58 000 oʻquvchi) maktab oʻquvchilari);
  • Uygʻur tilida oʻqitiladigan 11 maktab (13 000 oʻquvchi) maktab oʻquvchilari);
  • Taʼlim tojik tilida olib boriladigan 9 ta maktab (2 ming oʻquvchi) maktab oʻquvchilari).

1986-yilda Moskva rahbariyati Qozogʻiston xalqining noroziligiga uchragan Gennadiy Kolbinni Qozogʻiston rahbari etib tayinladi. Minglab mitinglar boshlandi, Kolbin ularni shafqatsizlarcha bostirdi. Shundan soʻng, yangi rahbar Qozogʻiston davlat apparatini tozalashga kirishdi, oldingi rahbar Kunaevning bir qator sheriklarini lavozimidan chetlatishdi, ular orasida etnik qozoqlar ham koʻp edi. Kolbinning soʻzlariga koʻra, 1987-yil fevraldan avgustgacha Qozogʻiston SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Qoʻmitasi nomenklaturasiga kiritilgan 144 kishi oʻz lavozimlaridan chetlashtirilgan, ulardan 12 nafari partiyadan chiqarilgan[20]. Aslida bunday olib qaraganda, bu qisman de-qozoqlashtirish edi, chunki oʻz lavozimlaridan chetlatilganlar oʻrniga yangi kadrlar qoʻyildi, ular orasida qozoq boʻlmaganlar ham koʻp edi. Respublika Kommunistik partiyasining yuqori rahbariyatidagi qozoqlarning ulushi 1987-yil oxirida 50 %dan pastga tushib ketdi[20]:

  • Qozogʻiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi Byurosining 32 nafar aʼzosidan 13 nafari;
  • Qozogʻiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining 156 nafar aʼzosidan 65 nafari;
  • 18 ta viloyat komitetlarining birinchi kotiblaridan 7 nafari.

Kolbin davrida kurash va kadrlarni qayta attestatsiyadan oʻtmagan shaxslarni ishdan boʻshatish bilan olib bordi[20]. Tozalash respublika oliy oʻquv yurtlariga ham taʼsir koʻrsatdi, ular oʻqituvchilarni, rahbariyatni (shu jumladan rektorlarni) ishdan boʻshatdilar, shuningdek, talabalarni haydab chiqardilar. Vaziyat shu darajaga yetdiki, mahalliy hokimiyat 1987—1988 oʻquv yilida Qaragʻanda tibbiyot institutiga oʻqishga kirganlar orasida 20 nafardan koʻp boʻlmasligini tavsiya qildi. Etnik qozoqlar 50 % oʻrniga oldingi davrdagi talabalarning 20 % qabul qilina boshlandi[21].

Birinchi bosqich (1991—1995)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yil 25-oktabrdagi Qozogʻiston SSRning davlat suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiyada aytilishicha, qozoqlar davlat tuzuvchi xalq boʻlib, qozoq davlatchiligining etnik-madaniy oʻzagini tashkil etadi.

1991-yil 16-dekabrdagi „Qozogʻiston Respublikasining davlat mustaqilligi toʻgʻrisida“gi konstitutsiyaviy qonunda „Qozoq xalqining oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqi“ taʼkidlangan.

1993-yil 28-yanvardagi Qozogʻiston Konstitutsiyasida ham qozoq davlatchiligining milliy xususiyatiga alohida eʼtibor qaratilib, uni oʻz taqdirini oʻzi belgilagan qozoq xalqining davlatchilik shakli sifatida koʻrsatib berdi.

Ikkinchi bosqich (1995—yildan)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1995-yilgi Konstitutsiyaning qabul qilinishi ikkinchi bosqich boʻldi, chunki u millatning hududiy (fuqarolik) modeliga oʻtish bilan davlatchilik tabiatining umumiy fuqarolik tamoyillarini mustahkamladi[22].

1995-yilgi Konstitutsiyada qozogʻistonliklarning titulli va titulsiz millat vakillariga boʻlinishi yoʻq, bu jamiyatdagi integratsiya jarayonlarini ragʻbatlantirdi.

1989-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, qozoqlarning boshqaruv sohasidagi vakilligi ularning aholidagi ulushidan yuqori edi. Koʻkchetav, Pavlodar, Shimoliy Qozogʻiston va Tselinograd viloyatlarida qozoqlar 1000 ish bilan band aholiga davlat organlari xodimlari soni boʻyicha rus tilida soʻzlashuvchi asosiy etnik guruhlardan oldinda edi. Mustaqillikka erishgach, qozoqlarning davlat sektoridagi ulushining oʻsish jarayoni tezlashdi. Shunday qilib, Sharqiy Qozogʻiston viloyatida taʼlim, madaniyat, fan va davlat boshqaruvida band boʻlgan qozoqlarning umumiy ulushi 1989-yildan 1994-yilgacha 28,1 %dan 37,2 %ga koʻtarildi „Lad“ harakati maʼlumotlariga koʻra, 1994—1995-yillarda Oqmoʻla viloyatida qozoqlarning viloyat maʼmuriyati rahbarlari oʻrtasida vakillik darajasi 32,6 %dan 45,8 %ga, shahar va tuman hokimliklari rahbarlari orasida — 53,3 %dan 60 %ga oshgan. Ruslarning ulushi, aksincha, 1,2-1,4 barobar kamaydi. E. Karin va A. Chebotarev 2002-yilda quyidagi baho berdilar: „maʼmuriy elitaning 80 % dan 90 % gacha mahalliy aholi vakillari“[23]. N. V. Vdovina 2008-yilda Qozogʻistonning yetakchi oliy oʻquv yurtlari rahbarlari orasida Qozogʻistonning boshqa millatlarini (koʻrinishidan, qozoqlardan tashqari) ifodalovchi familiyalar yoʻqligini taʼkidladi.

Qozogʻiston Respublikasining 1996-yil 24-dekabrdagi 56-I-sonli Madaniyat toʻgʻrisidagi qonuni — Qozoq milliy madaniyatini, Qozogʻistonning boshqa xalqlari madaniyatini yaratish, tiklash, saqlash, rivojlantirish, foydalanish va tarqatish sohasidagi jamoat munosabatlarini tartibga soldi.

Uchinchi bosqich (1997-yildan)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston Respublikasining 1997-yil 11-iyuldagi 151-I-son Qonunni ishlab chiqdi.

Shahar va qishloqlar nomlarini oʻzgartirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustaqillikka erishgandan soʻng Qozogʻistonda turli aholi punktlari va koʻcha nomlarini oʻzgartirish ishlari olib borilmoqda. Nomni oʻzgartirish Qozogʻiston hukumatining qarorlari bilan amalga oshirildi, aholining nomini oʻzgartirish haqidagi fikri inobatga olinmadi.

Qozogʻiston xalqlari assambleyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milliy siyosatning asosiy vositalaridan biri 1995-yilda tashkil etilgan Qozogʻiston Xalq Assambleyasi (QXQ) boʻldi[24].

1996-yilda Qozogʻiston Prezidenti Nursulton Nazarboyev 1—-mayni Qozogʻiston xalqlari birligi kuni deb eʼlon qilish toʻgʻrisidagi farmonni imzoladi[25].

1997-yil 11-oktabrda mamlakat Prezidenti Qozogʻiston—2030 Murojaatnomasida shovinizm va millatchilik hali toʻliq unutilgani yoʻqligini taʼkidladi. Ammo rusofobiya keskin kamaydi. Qozoq urf -odatlari va tilining tiklanish jarayoni esa tabiiy deb qabul qilina boshladi[26][27].

2001-yilda S. A. Asanova fikricha, zamonaviy Qozogʻiston milliy tiklanish davrini boshidan kechirmoqda; Prezident N. A. Nazarboyevning maʼruzasida (1997-yil uchun) mamlakatdagi oʻzgarishlar milliy davlatchilikning tiklanishi sifatida tavsiflanadi. Xalq hunarmandchiligi[28], xalq urf-odatlari, marosimlari va milliy sport turlari[29], titulli millat dini[30][31], milliy tarbiya va qozoq tili[32], qozoq tilida qoʻshiq janri va versifikatsiyasi[33] ham qayta tiklanmoqda.

„Milliy birlik“ doktrinasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yilda Qozogʻiston xalqi assambleyasi „Milliy birlik“ doktrinasini ilgari surdi. Buni Qozogʻiston prezidenti Nazarboyev aytgan, biroq u oʻz murojaatida[34] tanqidga uchradi. „Azat“ OSDP va „Oq yoʻl“ partiyasi muqobil tushunchalarni ilgari surdi.

„Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi“ loyihasi Nursulton Nazarboyev nomidan Qozogʻiston xalqi assambleyasi tomonidan 2008-yil oktabr oyida soʻzga chiqqan[35].

Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Qozogʻiston Xalq Assambleyasining XV sessiyasida taqdim etilgan (Ostona, 2009-yil 26-oktyabr) va Qozogʻiston Assambleyasi Kengashining yigʻilishida maʼqullangan. Qozogʻiston xalqi 2010-yil 19-aprelda koʻrib chiqiligan[36].

2010-yil 1-mayda Nursulton Nazarboyev Qozogʻistonda millatlararo totuvlikni oʻrnatish tajribasi YeXHTning qiziqishi ortib borayotganini taʼkidladi. „Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab olib borayotgan siyosatimiz zamirida xalqimizning ruhi mujassam — bu shunchaki bagʻrikenglik va doʻstlikdir“, — taʼkidladi Nazarboyev.

Davlat xizmati[tahrir | manbasini tahrirlash]

S. Panarin fikricha, Qozogʻistondagi maʼmuriy-hududiy islohot (1997) etnik gerrimandering xususiyatlariga ega boʻlib, bu davrda rusiyzabon viloyatlarning bir qismi asosan qozoqlar bilan birlashtirildi va shu tariqa etnik ruslar koʻpchilikni yoʻqotdi.

Davlatning millatlararo munosabatlar sohasidagi eng muhim faoliyati mutanosib til siyosatini amalga oshirishga aylandi[36].

2010-yil holatiga koʻra, davlat sektori ishchi kuchining etnik tarkibida nomutanosiblik mavjud. Masalan, eng koʻp rusiyzabon boʻlgan Shimoliy Qozogʻiston viloyati davlat statistika boshqarmasida qozoq ishchilarining ulushi 50 %, ruslar ulushi 35 %, boshqa xalqlar esa 15 % ni tashkil etdi[37]. Shu bilan birga, viloyat aholisida etnik ruslarning ulushi 47 %, qozoqlar 35 %, boshqa millatlar vakillari esa 18 %ni tashkil etdi.

Janubiy hududlarda nomutanosibliklar yanada sezilarli boʻldi. Shunday qilib, Olmaota viloyati davlat statistika boshqarmasida ham viloyatga, ham Olma-Ota shahriga xizmat koʻrsatuvchi qozoqlar 85,5 %, ruslar — atigi 8 %, boshqa millat vakillari — atigi 5,5 %. Shu bilan birga, viloyat aholisida qozoqlar 57 %, ruslar 30 %, boshqa millat vakilllari esa 13 % ni tashkil etdi. Shu bilan birga, Qozogʻiston MDHda davlat xizmatiga kirish uchun davlat tilini bilish talab etilmaydigan yagona davlat boʻlib qolmoqda[38].

Til siyosati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston Xalqlari Assambleyasining ishi tufayli Qozogʻistonda davlat maqomiga ega boʻlmagan tillar va madaniyatlar qoʻllab-quvvatlanmoqda[39].

2010-yil 26-iyulda Qozogʻiston Respublikasi Madaniyat vaziri Muxtor Qul-Muxammed mamlakat oliy oʻquv yurtlarida Qozogʻiston tarixi faqat qozoq tilida oʻqitilishini maʼlum qildi[40]. „Qoʻyilgan vazifalarning amalga oshirilishi 2020-yilga borib ishonchli natijalarga erishish imkonini beradi: davlat tilida soʻzlashuvchi qozogʻistonliklar ulushi 60 %dan 90 %ga oshdi. Ingliz tilini biladigan qozogʻistonliklarning ulushi 20 % atrofida boʻladi[41][42].

Etnik qozoqlarni joylashtirish dasturi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston hukumati etnik qozoqlarni boshqa mamlakatlardan Qozogʻistonga, yaʼni ogʻzaki repatriantlar — qaytganlarni koʻchirishga katta yordam beradi[43]. Qozogʻistonning rusiyzabon aholisini alohida tashvishga solayotgani, Qozogʻiston hukumatining etnik qozoqlarning Qozogʻistonga repatriatsiyasini ragʻbatlantirish dasturi, shu jumladan rus va boshqa rus millatiga mansub aholining intensiv emigratsiyasi natijasida soʻzlashuvchi aholi, ularning sonini barqarorlashtirish uchun, rus hamjamiyatiga koʻra, hal qiluvchi qadamlar qoʻyilmayapti.

„Qozoqlashtirish“ga munosabat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiyaning munosabati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻistonning rusiyzabon fuqarolarining Rossiya elchixonasiga doimiy murojaatlariga qaramay, Qozogʻistondagi elchi Y. Merzlyakovning soʻzlariga koʻra, Qozogʻistonda “rus tilida soʻzlashuvchi aholi huquqlarini ommaviy ravishda buzish holatlari kuzatilmagan". Biroq, diplomat taʼkidlaganidek, "elchixonaga maktublarda baʼzida rus xalqining „genotsidi“ haqida shikoyatlar boʻlgan"[44].

Qozogʻiston aholisining munosabati[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yil 26-noyabrda taniqli madaniyat, adabiyot arboblari, shuningdek, respublikada nashr etilayotgan gazeta va jurnallar bosh muharrirlari, ziyolilar, jamoat tashkilotlari rahbarlari 124 kishi imzolagan, 124 nafardan ortiq kishi qoʻllab-quvvatlagan. 5 ming fuqaro Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarboyev nomiga, qozoq xalqiga va oʻz respublikasida yashovchi boshqa millat vakillariga ochiq xat eʼlon qilgan, unda „Qozogʻiston millati“ doktrinasiga qarshi norozilik bildirgan[45].

Qozogʻistondagi „Lad“ Respublika harakati raisi Maksim Kramarenko ham „Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi“[35] hujjati yuzasidan bir qator tanqidiy fikrlarni bildirdi.

2010-yil 5-aprel kuni Qozogʻiston Yoshlar Tashkilotlari Assotsiatsiyasi, „Rux Pen Til“ („Ruh va Til“) klubi rahbari, „Erkin internet uchun“ harakati faoli va aʼzosi. „Davlat tili“ harakati prezidiumi tomonidan matbuot anjumani[46] boʻlib oʻtdi, unda 7000 nafar talaba[47] manfaatini himoya qildi Va 2010-yil 11-aprelda Olmaotada Ostona maydonida 100 kishi ishtirokida miting boʻlib oʻtdi[48]. Ularning asosiy talablaridan biri „Qozogʻiston xalqi“ iborasi gʻoyasini rad etish edi. Qozogʻiston yoshlar tashkilotlari assotsiatsiyasi „qozoq millati“ gʻoyasini qozoq millatining mavjudligiga tahdid sifatida qabul qildi.

Xalqaro munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

BMTning ozchiliklar huquqlari boʻyicha maʼruzachisi Qozogʻistonga qilgan tashrifi haqidagi maʼruzasida „qozoqlashtirish“ siyosati „ruslar, nemislar va rusiyzabonlar orasida xavotir uygʻotib, ommaviy emigratsiyaga turtki boʻldi“ degan fikrni qayd etadi.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Karin E., Chebotarev A. The policy of Kazakhization in state and government institutions in Kazakhstan //Masanov, Nurbulat et al., The Nationalities Question in Post-Soviet Kazakhstan, Chiba: Institute of Developing Economies, Jetro. www. ide. go. jp/English/Publish/Mes/51. html. — 2002.
  2. ↑ „Доклад Независимого эксперта по вопросам меньшинств. Добавление. Миссия в Казахстан. 2010. A/HRC/13/23/Add.1 — пкт. 15“. 14-may 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-aprel 2010-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 World Directory of Minorities and Indigenous Peoples — Kazakhstan: Overview, 2007
  4. ↑ „Доктрина национального единства Казахстана (одобрена Администрацией Президента и направлена в Правительство 29 апреля 2010 года)“. Информационная система ПАРАГРАФ. 3-aprel 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  5. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 231.
  6. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 312.
  7. ↑ 7,0 7,1 Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 313.
  8. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 235—236.
  9. ↑ 9,0 9,1 Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 303.
  10. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 218—219.
  11. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 220—221.
  12. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 239.
  13. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 256.
  14. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 261—262.
  15. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 433.
  16. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 434.
  17. ↑ 17,0 17,1 Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 439.
  18. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 468.
  19. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 464.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 457.
  21. ↑ Kaziev S. Sh. Sovetskaya natsionalnaya politika i problemi doveriya v mejetnicheskix otnosheniyax v Kazaxstane (1917—1991 godi). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. — M.: B.i., 2015. — S. 460.
  22. ↑ ETNOPOLITIChYeSKAYa SITUATsIYa V KAZAXSTANYe " KAZREGION.kz[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  23. ↑ Karin E., Chebotarev A. Tribalism in the system of state governance and administration[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка // The Policy of Kazakhization in State and Government Institutions of Kazakhstan
  24. ↑ Proekt Doktrini natsionalnogo edinstva Kazaxstana[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  25. ↑ at Searchalligator.com[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  26. ↑ Poslanie Prezidenta strani narodu Kazaxstana „Kazaxstan — 2030“ ot (10-oktabrya 1997 goda)Andoza:Недоступная ссылка
  27. ↑ Ofitsialniy sayt akima Kostanayskoy oblasti[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  28. ↑ Vozrojdenie i razvitie remeslennichestva v Kazaxstane — Fond Yevraziya Tsentralnoy Azii[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  29. ↑ „Стремясь вперед, возрождая традиции. О деятельности Ассоциации национальных видов спорта | Informatsionniy portal ZAKON.KZ“. 22-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  30. ↑ Kazaxstan bez vozrojdeniya religii titulnoy natsii — vse ravno, chto semya bez starshego brata / Den za dnem / Internet-gazeta. Kazaxstan
  31. ↑ Istoriya razvitiya religiy v Kazaxstane i ix vliyanie na duxovno-nravstvennoe vozrojdenie obщestva | Ministerstvo yustitsii Respubliki KazaxstanAndoza:Недоступная ссылка
  32. ↑ „История Республики Казахстан — Казахстан на современном этапе“. 2011-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  33. ↑ „Президентский Фонд развития государственного языка " / " Казахский язык должен стать международным“. 22-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  34. ↑ „Заявление председателя общественного движения «Государственный язык» Мухтара Шаханова“. 15-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-aprel 2010-yil.
  35. ↑ 35,0 35,1 „Русские Казахстана поднялись против националистов : KM.RU Новости“. 2009-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-aprel 2010-yil.
  36. ↑ 36,0 36,1 http://pda.zakon.kz/152646-proekt-doktriny-nacionalnogo-edinstva.html[sayt ishlamaydi]
  37. ↑ „www.soltustik.stat.kz“. 29-mart 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-may 2010-yil.
  38. ↑ „www.almatyobl.stat.kz“. 29-mart 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-may 2010-yil.
  39. ↑ „Официальный сайт города Алматы :: Выборы 2007“. 28-mart 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-mart 2010-yil.
  40. ↑ Internet gazeta Diapazon | Istoriya Kazaxstana v vuzax strani budet prepodavatsya na gosyazikeAndoza:Недоступная ссылка
  41. ↑ „К 2020 году доля казахстанцев, владеющих государственным языком, возрастет до 95 % — министр культуры РК“. 31-iyul 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-avgust 2010-yil.
  42. ↑ „К 2020 году число казахстанцев владеющих государственным языком составит 95 % — Кул-Мухаммед | Informatsionniy portal ZAKON.KZ“. 17-dekabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-avgust 2010-yil.
  43. ↑ „Оралманы: реалии, проблемы и перспективы“. 28-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  44. ↑ „Геноцида русских в Казахстане нет! / День за днем / Интернет-газета ЗОНАКЗ. Казахстан“. 1-aprel 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-avgust 2015-yil.
  45. ↑ „А. Нурпеисов, М. Алимбаев, Ш. Елеукенов, М. Мырзахметов, Т. Какишев, А. Ашимов, К. Медеубеков, К. Жумадилов, Д. Исабеков, Р. Сыздыкова, Г. Бельгер, К. Мырза-Али, Б. Нуржекеев, К. Сарсекеев, С. Сматаев, Г. Кабышулы, К. Ыскак, Т. Медетбек, К. Ормантаев, Б. Атабаев, И. Сапарбай, Г. Жайлыбай, Н. Нусипжанов, М. Ильясова, А. Коразбаев, лидеры партии Ж. Туякбай, Б. Абилов, С. Абдильдин, В. Козлов…“. 15-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-aprel 2010-yil.
  46. ↑ „О проведении 11-апреля 2010 года на площади Астана г. Алматы молодёжного собрания : Национальный пресс-клуб“. 20-dekabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-dekabr 2016-yil.
  47. ↑ „Зубейда Давлетъярова. «МЫ ПРОТИВ!» УТРОМ 11 АПРЕЛЯ МОЖЕТ СТАТЬ ЖАРКИМ :: Общество :: Dialog.KZ :: Интернет-Издание“. 20-dekabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-dekabr 2016-yil.
  48. ↑ V Almati zaderjali organizatorov nesanksionirovannogo mitinga: Obщestvo, 11-aprelya 2010[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Smagulova J. Qozoqlashtirishning til siyosati va ularning tilga munosabat va foydalanishga taʼsiri. Ikki tilli taʼlim va ikki tillilik xalqaro jurnali, 11-jild, 2008-yil 3 va 4-sonlari, 440-475-betlar
  • Smagulova, Juldyz „Language Policies of Kazakhization and Their Influence on Language Attitudes and Use“,. Multilingualism in post-Soviet countries. Multilingual Matters, 2008 — 166—117 bet. ISBN 9781847690876. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qozoqlashtirish&oldid=3832552" dan olindi