Qoraunaslar
| Qoraunaslar | |
|---|---|
| Oʻz nomi | moʻgʻ.: караунас |
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
|
Moʻgʻuliston Chigʻatoy ulusi Hulokuiylar davlati Afgʻoniston | |
| Til | moʻgʻul |
| Dini | tangrichilik, shomonlik |
| Irqiy turi | mongoloid |
| Etnik guruhlar | sulduslar, qavchinlar, arlotlar, barloslar, jaloyirlar |
| Kelib chiqishi | syanbilar, dun-xular, hunlar, shiveylar |
Qoraunaslar, nikuderlar (moʻgʻ.: караунас) — oʻrta asrlardagi moʻgʻul qabilalaridan biri. «Jome at-tavorix» hamda boshqa oʻrta asr manbalarida tilga olingan. Hozirgi vaqtda hazoralarning etnik tarkibiga kiradi.
Etnonimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
«Jome at-tavorix» manbasida ushbu etnonim qaraunas koʻrinishida aks etgan[1]. Oʻsha manbaning moʻgulcha tarjimasida esa etnonim karaunas va karunas tarzida kelgan[2]. Qoraunaslar nikuder nomini Chigʻatoyxonning nabirasi — Nikuder nomidan olishgan.
Qoraunas yoxud qoraqunas moʻgʻul tilida laylak maʼnosini anglatadi[3]. Moʻgʻullar (Moʻgʻuliston) qoraunaslar deb chigʻatoylar (Chigʻatoy ulusi aholisi)ni atashgan[4]. Moʻgʻullar kelib chiqishi aralash boʻlgan (asl moʻgʻul boʻlmagan) odamlarni «qoraunas = qoragʻunas» deya chaqirishgan. Tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, turkmanlar orasida «garnas» etnonimi «aralash», «konglomerat» maʼnosini bildiradi. Shuningdek terminning qaragunas[5], karaun[6], qaraun, kartsionas, skarani, kamonas, skerani[7] kabi shakllari mavjud.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
«Jome at-tavorix»da qoraunaslar quyidagi amirlar nazorati ostidagi qabilalar sifatida tilga olinadi: qoʻngʻirot qabilasidan Beki bahodir, suldus tarmogʻidan boʻlgan ildurkin qabilasidan Xandu bitikchi, mangut qabilasidan Xulkutu qoʻrchilar shular jumlasidandir[1]. Ayrim qarashlarga koʻra, qoraunaslar moʻgʻullarning sulduz qabilasining bir tarmogʻi deb qaraladi[5][8]. Qoraunaslar Afgʻonistonda joylashgan moʻgʻul jangchilarining avlodlaridir[9][10][11][12][13][14]. Ular hazoralar uchun ajdodlar guruhlaridan biriga aylanishdi va etnik guruhlardan biri sifatida ularning tarkibiga kirishdi. Hazoralardan tashqari, qoraunaslarning bir qismi qirgʻizlar (joru qabilasining adigene tarmogʻidagi qaraqunaq qavmi) tarkibiga kirgan[15].
Bobur Kobulistonni shunday taʼriflagan:
Kobul viloyatida turli qabilalar: aymoqlar, turklar va arablar vodiy va tekisliklarda yashaydi; shaharda va baʼzi qishloqlarda sartlar yashaydi, boshqa qishloqlar va mintaqalarda esa poshoyi, parajiy, tojiklar, birklar va afgʻonlar yashaydi. Hazora yoxud nikuderiy qabilalari Gʻazni togʻlarida yashaydi; hazoralar va nikuderlarning ayrimlari moʻgʻul tilida soʻzlashadilar[16].
Qoraunas atamasi moʻgʻullar tomonidan moʻgʻullarning mahalliy aholi bilan aralashishidan hosil boʻlgan qabilalarni bildirish uchun qoʻllanilgan. Marko Polo aytib oʻtgan qoraunaslar Forsning sharqiy chegaralari boʻylab tarqalgan; bundan tashqari, Yettisuv va Sharqiy Turkiston moʻgʻullari temuriylarga boʻysunuvchi chigʻatoylarni ham qoraunaslar deb atashgan[7].
Qoraunaslarning Nikuder atrofida birlashishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoraunaslarning izolyatsiyasi Hulokuiylar davlati hamda Chigʻatoy ulusiga xos boʻlgan muammolar va fuqarolar toʻqnashuvi paytida XIII asrning 70-80-yillarida sodir boʻlgan. Ularni birlashtirgan shaxs Chigʻatoyning nabirasi boʻlgan atoqli moʻgʻul qoʻmondoni Nikuder edi. U 1249-yilda Hindiston va Seyiston tomon yoʻnaltirilgan moʻgʻul qoʻshini qoʻmondonlaridan biri edi. Hulokuning 1256-yildagu gʻarbga yurishlarida Nikuder Qutbuqa bilan birgalikda oʻz qoʻshinining chap qanotini boshqargan. Nikuder vafotidan soʻng Karmon hamda Xuroson janubi-sharqidagi oilasi va eng yaqin sheriklari bilan birgalikda Nikuderi oʻrdasi deb nomlanuvchi qoraunaslarning mustaqil harbiy koʻchmanchi uyushmaga asos solishgan. Ikki asr davomida qoraunaslar Chigʻatoy ulusining gʻoyat qobiliyatli harbiy-siyosiy kuchlari boʻlishgan. Hindukush yaqinidagi strategik hududlarni egallab, ular Hindiston, Markaziy Osiyo va Eron oʻrtasidagi asosiy yoʻllarni nazorat qilishgan. Bu holat ularni XIII—XV asrning eng muhim siyosiy ittifoqi sifatida tarxiga muhrladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Рашид ад-Дин. „Сборник летописей. Том I. Книга 1. Раздел 4 / Л. А. Хетагуров, А. А. Семёнов“.
- ↑ Рашид ад-Дин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Нэгдүгээр дэвтэр, Улаанбаатар — 119, 131 bet.
- ↑ Молдобаев И. Б.. Эпос «Манас» как источник изучения духовной культуры киргизского народа. Илим, 1989 — 30 bet. ISBN 978-5-8355-0191-5.
- ↑ Бартольд В. В.. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. Москва: Наука, 1968 — 170 bet.
- ↑ 5,0 5,1 Каратаев О. К. „Этнокультурные связи кыргызов (по материалам родоплеменных тамг, этнонимов, топонимов, этнографических данных)“. Кыргызско-Российский Славянский университет. Кафедра истории, культурологии и рекламы. [sayt ishlamaydi]
- ↑ Массон В. М., Ромодин В. А.. История Афганистана. Том I. С древнейших времен до начала XVI века. Москва: Наука, 1964 — 290 bet. [sayt ishlamaydi]
- ↑ 7,0 7,1 Путешествие Марко Поло. Litres, 2019 — 218 bet. ISBN 978-5-04-182505-8.
- ↑ Olzhobaĭ Kubatbek uulu Karataev, Salaĭdin Nuralievich Ėraliev. Kyrgyz ėtnografii︠a︡sy boi︠u︡ncha sȯzdu̇k. Бийиктик, 2005 — 217 bet.
- ↑ Christoph Baumer. The History of Central Asia: The Age of Islam and the Mongols. Bloomsbury Publishing, 2016 — 242 bet. ISBN 978-1-83860-940-5.
- ↑ Peter Jackson, Lawrence Lockhart. The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press, 1986 — 43—52 bet. ISBN 978-0-521-20094-3.
- ↑ Erik Gren. Orientalia Suecana. Almquist & Wiksell Periodical Company, 1987 — 20 bet. ISBN 978-91-22-01308-2.
- ↑ George Lane. The Mongols in Iran: Qutb Al-Din Shirazi's Akhbar-i Moghulan. Routledge, 2018. ISBN 978-1-351-38752-1.
- ↑ Imperial statecraft: political forms and techniques of governance in Inner Asia, sixth-twentieth centuries. Center for East Asian Studies, Western Washington University for Mongolia and Inner Asia Studies Unit, University of Cambridge, 2006 — 155, 220 bet. ISBN 978-0-914584-27-8.
- ↑ Franz Schurmann. The Mongols of Afghanistan: An Ethnography of the Moghôls and Related Peoples of Afghanistan. Mouton, 1962 — 20 bet.
- ↑ Абрамзон С. М., Тавышалиев С. Т.. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Кыргызстан, 1990 — 58 bet.
- ↑ Бабур-наме. Перевод М. Салье. Т.: Главная редакция энциклопедий. 1992, С. 145 — 146.