Qon-inʼektsiya-shikastlanish fobiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Qon-inʼektsiya-shikastlanish (QISh) tipidagi fobiya — qon, jarohat yoki inʼektsiyani koʻrish yoki inʼektsiyani kutishga javoban haddan tashqari, mantiqsiz qoʻrquvning namoyon boʻlishi bilan tavsiflangan oʻziga xos fobiya turi[1]. Qonga oʻxshash stimullar (boʻyoq, ketchup) ham reaksiyaga olib kelishi mumkin[2]. Bu keng tarqalgan fobiya boʻlib, umumiy populyatsiyada taxminan 3-4 % tarqaladi[3], lekin u koʻproq yosh va kam maʼlumotli guruhlarda uchraydi[2] . BII fobiya mezonlariga javob bermaydigan igna qoʻrquvining tarqalishi yuqoriroq[4].

Fobik qoʻzgʻatuvchilarga duchor boʻlganda, fobiya bilan kasallanganlar koʻpincha ikki fazali javobni boshdan kechirishadi: yurak tezligi va qon bosimining dastlabki oshishi, soʻngra bradikardiya (yurak tezligining pasayishi) va gipotenziya (qon bosimining pasayishi) . Bu miya qon taʼminotini pasaytiradi va koʻpincha hushidan ketish reaksiyasiga olib keladi. QISh fobiyasi boʻlgan odamda qon, inʼektsiya yoki shikastlanishga javoban bu yoki shunga oʻxshash fobik alomatlarning namoyon boʻlishi odatda oʻn yoshdan oldin boshlanadi. Fobiya bilan ogʻrigan koʻpchilik tetiklantiruvchi omillarga taʼsir qilmaslik uchun choralar koʻradi[3] . Bu fobik odamlarda kasalxonaga bormaslik, shifokor tayinlash, qon testlari va emlashlar yoki diabet va koʻp skleroz (MS) bilan ogʻrigan bemorlarda zarur oʻz-oʻzini ukol qilish natijasida sogʻliq muammolariga olib kelishi mumkin[5]. Fobik qoʻzgʻatuvchilardan tez-tez qochish tufayli, QISh fobiklarining shaxsiy va professional hayoti cheklangan boʻlishi mumkin. Baʼzilar oʻzlarining fobiyalari ularni sogʻliqni saqlash kasbiga qoʻshilishga yoki homilador boʻlishga toʻsqinlik qiladi deb oʻylashlari mumkin[2] . Fobiya, shuningdek, unga ega boʻlmaganlarning sogʻligʻiga taʼsir qilishi mumkin; QISh-fobik, masalan, qon mavjud boʻlgan favqulodda vaziyatda boshqa birovga yordam berishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin[2].

QISh fobiyasining sabablari hali toʻliq tushunilmagan. Fobiyaning genetik asoslari borligini koʻrsatadigan koʻplab dalillar mavjud, ammo koʻplab fobiyalar oʻzlarining qoʻrquvining sababi sifatida travmatik hayot hodisasini ham koʻrsatadilar. Fobiya bilan birga kelgan hushidan ketish reaksiyasi adaptiv evolyutsion mexanizm sifatida paydo boʻlishi mumkin[6].

Qoʻllaniladigan taranglik (AT), fobik qoʻzgʻatuvchiga duchor boʻlgan odamlar mushaklarini navbatma-navbat taranglashtiradigan va boʻshashtiradigan usul, QISh fobiyasini davolashning samarali shakli sifatida keng eʼtirof etilgan. AT odatda standart davolash taklifi boʻlsa-da, qoʻllaniladigan yengillik (AR) va faqat taʼsir qilish kognitiv-xulq-atvor terapiyasi (CBT) baʼzi hollarda fobik javobni kamaytirishda samarali ekanligi aniqlandi. Boshsuyagi qon oqimini oshirish uchun yoʻtalish kabi fobik reaksiya bilan bogʻliq simptomlarni vaqtincha engillashtirish uchun baʼzi boshqa strategiyalar qoʻllanilishi mumkin[7]. Tetiklash epizodi bilan bogʻliq oʻtkir alomatlar koʻpincha stimullar olib tashlanganidan keyin bir necha daqiqa ichida toʻliq hal qilinadi.

Belgilari va belgilari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina oʻziga xos fobiyalarda, taʼsirlangan odamlar fobik qoʻzgʻatuvchiga duchor boʻlganda, tashvishlanishni boshdan kechirishadi. QISh-fobiklar birinchi marta taʼsir qilishda shunga oʻxshash reaksiyani boshdan kechirishsa-da, koʻpchilik oxir-oqibat ikki fazali yoki ikki fazali hushidan ketish reaksiyasi bilan tetikga javob beradi. Birinchi bosqichda fobiyalar koʻpincha boshqa fobiyalarda boʻlgani kabi, yurak urish tezligining oshishi va qon bosimining koʻtarilishi bilan tavsiflangan tashvish reaksiyasini boshdan kechiradilar. Bu simpatik asab tizimining faollashuvining kuchayishi natijasidir. Biroq, QISh fobiya bilan, odatda, ikkinchi bosqich yaqindan kuzatiladi, bunda fobik odam yurak urishi tezligi va qon bosimining katta pasayishini boshdan kechiradi[8] vazovagal javob deb nomlanadi. Parasempatik asab tizimining bir qismi boʻlgan vagus nervini stimulyatsiya qilish yurak tezligini va qon bosimini pasaytirishga yordam beradi.[9] Ushbu fiziologik oʻzgarishlar miyaga qon oqimini cheklaydi va hushidan ketishdan oldingi (beshiklik, hushidan ketish hissi) va hushidan ketish (hushdan ketish) rivojlanishiga yordam beradi: bu holatda vazovagal hushidan ketish deb tasniflanadi. Bu ikkinchi, hushidan ketish bosqichi boshqa fobiyalarga xos emas.

Murakkabliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fobiya bilan ogʻriganlarning salomatligi haqida[tahrir | manbasini tahrirlash]

QISh fobiyasi boʻlgan odamlarning sogʻligʻi fobik qoʻzgʻatuvchilardan qochish natijasida bu holat bilan xavf ostida boʻlishi mumkin. Zamonaviy sogʻliqni saqlash tobora koʻproq inʼektsiyalarga tayanganligi sababli, fobiklarga kerakli yordamni olish qiyin boʻlishi mumkin, chunki odatda inʼektsiya, emlash, qon olish va hokazolar bilan bogʻliq vaziyatlardan qochadi. Qochish xatti-harakatlari, ayniqsa, agar ular diabetga chalingan boʻlsa va insulin inʼektsiyasini talab qilsa yoki MS kabi oʻz-oʻzidan inʼektsiya yoʻli bilan davolanishni talab qiladigan boshqa patologiya yoki kasallikka duchor boʻlsa, shaxsning farovonligiga zarar etkazishi mumkin. Fobiya bilan ogʻrigan shaxslar tomonidan inʼektsiya bilan davolashning notoʻgʻri toʻxtatilishi noxush hodisalarni keltirib chiqarishi mumkin yoki davolash samaradorligini pasaytiradi.

Tana jarohatlari, shuningdek, fobik qoʻzgʻatuvchiga hushidan ketish reaksiyasi jarayonida ham kuzatilishi mumkin.

Boshqa sogʻliq sharoitlari bilan birga keladigan kasallik[tahrir | manbasini tahrirlash]

BII fobiya bilan birga keladigan kasalliklarning sezilarli darajada koʻrsatkichlari quyidagilar uchun koʻrsatilgan:

  • boshqa umrbod fobiyalar
  • marixuanani suiisteʼmol qilish
  • klinik depressiya
  • vahima buzilishi
  • obsesif-kompulsiv buzuqlik (OKB)
  • agorafobiya (AG)
  • ijtimoiy tashvish buzilishi (SAD)

Aholi salomatligi haqida[tahrir | manbasini tahrirlash]

BII fobiya nafaqat fobiya bilan ogʻrigan odamlar hamjamiyatiga qaraganda kengroq aholining sogʻligʻiga taʼsir qilishi mumkin. Masalan, fobiya bilan ogʻrigan odam, boshqa odam jarohatlangan yoki kesilgan favqulodda vaziyatda tegishli javob bera olmasligi va/yoki yordam bera olmasligi mumkin.

BII fobiyasi tufayli emlashdan saqlanish, shuningdek, umumiy sogʻliq uchun zararli boʻlishi mumkin, chunki aholida emlashning kamayishi yuqumli kasallikning tarqalish xavfini oshiradi[10].

hujidcfvgbhnjyhujikfvgbh edrftgyhuj dcfvgbhnyhuhuhiuh gvydvgy chbvhcbvhchsu hdbvhdgyu cvgvdg

BII fobiyalari koʻpincha qon yoki igna bilan taʼsir qilish bilan bogʻliq vaziyatlardan qochishlarini hisobga olsak, bu odamlar qon topshirishdan qochishadi. Ularning fobiyalarini engishga yordam berish orqali sogʻligʻiga foyda keltirishi mumkin, shuning uchun xayriya qilish maqbul variantga aylanadi.

Shaxsiy va professional hayotdagi cheklovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

BII fobiyasi kasallikka chalinganlarning shaxsiy va professional qarorlariga taʼsir qilishi mumkin. BII-fobik ayollar, masalan, homilador boʻlmaslikni tanlashi mumkin, chunki ular inʼektsiya, emlash va tugʻruq bilan bogʻliq ogʻriqlardan qoʻrqishadi.

Fobiya bilan kasallanganlar, shuningdek, qoʻrqinchli ogohlantirishlarga qayta-qayta taʼsir qilishni talab qiladigan sogʻliq bilan bogʻliq sohada, masalan, hamshiralik ishi bilan shugʻullana olmasligi mumkin. Fobik shaxslar tibbiy maktabni tugatish qobiliyatini jiddiy ravishda buzishi mumkin.

Dental fobiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tish fobiyasi koʻpincha QISh fobiyasining kichik turi hisoblanadi, chunki stomatologik fobiyalar odatda stomatologiyaning invaziv jihatlaridan (odatda qon va inʼektsiyalarni oʻz ichiga olgan) qoʻrqishadi. Tish fobiyasi boʻlgan baʼzi odamlarda qoʻrquv bor, ular asosan tish muolajalari paytida boʻgʻilish yoki tiqilib qolish bilan bogʻliq.

Gemofobiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

QISh fobiya gemofobiya (qon qoʻrquvi) bilan chambarchas bogʻliq[11] ammo ikkalasi bir xil holat emas. QISh -fobiklarning tashvishlari qon qoʻrquvidan tashqari ogʻriq, tana ichidagi igna sinishi yoki igna bilan suyaklar bilan aloqa qilish gʻoyalariga oʻtishga moyil boʻlsa-da, gemofobiyalar ayniqsa qonga taʼsir qilish bilan bogʻliq. Biroq, ikkala fobiyada ham, odamlar fobik qoʻzgʻatuvchilarga duchor boʻlganda oʻxshash alomatlarni boshdan kechirishadi[11].

Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]

QISh fobiyasining sababi hali yaxshi tushunilmagan. Turli tadqiqotlar asosiy genetik sababni koʻrsatadi, bunda maʼlum genlar odamni oʻziga xos fobiya rivojlanishiga nisbatan zaifroq qiladi. Bunga hissa qoʻshadigan genlar hali aniqlanmagan.

Bundan tashqari, koʻpchilik fobiya qoʻrquvini atrof-muhit omillariga bogʻlaydi. Masalan, qon, jarohat yoki inʼektsiya bilan bogʻliq qandaydir travmatik hodisa, bu ularni maʼlum bir ogohlantirishlardan qoʻrqishga majbur qildi. Boshqalar esa, boshqa odamning ogohlantirishlarga doimiy qoʻrquv namunasi bilan munosabatda boʻlishini koʻrish orqali oʻzini shartli deb hisoblaydi.

Davolash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Odamlar, odatda, fobik qoʻzgʻatuvchiga duchor boʻlganida paydo boʻladigan simptomlarni engillashtirish uchun BII fobiya uchun terapevtik davolanishga murojaat qilishadi. Terapevtlar insonning qoʻrquv reaksiyasini oʻchirishga yordam berish uchun kognitiv-xulq-atvor terapiyasi va amaliy kuchlanish (AT) kabi jismoniy va psixologik choralar kombinatsiyasidan foydalanishi mumkin.

Hushidan ketish bilan kurashish usullarini dastlabki oʻrganish shuni koʻrsatdiki, baʼzi oyoq mashqlari va oʻylab topilgan stsenariylardan gʻazablangan odamlar qon bosimini oshirishi mumkin, bu esa miya qon oqimini oshiradi va fobik tetik taʼsirida hushidan ketishning oldini oladi. Keyinchalik oʻtkazilgan tadqiqot, jarohatlardan qoʻrqqan odam vizual ogohlantirishlarga duchor boʻlganda, hushidan ketishning oldini olish usuli sifatida mushaklarning kuchlanishini sinab koʻrdi. Lars-Göran Öst ushbu tadqiqotni kengaytirib, QISh-fobik shaxslar qon stimullarini koʻrsatgan holda mushaklarning kuchlanishini qoʻllash bilan shugʻullanadi. Texnikada oʻqitilganlar besh soatlik davolash seanslari davomida sezilarli yaxshilanishni koʻrsatdilar.

Semptomlarni vaqtincha yumshatish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qon topshirish kabi qoʻzgʻatuvchi tajribadan oldin suv ichish hushidan ketish reaksiyasining oldini olishga yordam beradi. Suv simpatik asab tizimining faolligini oshiradi, qon bosimini oshiradi va vazovagal reaksiyaga qarshi kurashadi.

Baʼzi jismoniy mashqlar, shuningdek, qon bosimini vaqtincha koʻtarish qobiliyatiga ega boʻlib, miyaga qon oqimini kuchaytirish orqali hushidan ketishdan oldingi alomatlarni engillashtiradi. Bularga fobik odamning oyoqlarini kesib oʻtishi, ikkala qoʻli bilan qattiq mushtlar qilish yoki magistral yoki qoʻllarning mushaklarini jalb qilish kiradi.[12] Xuddi shunday kranial qon oqimini oshirishi mumkin boʻlgan yoʻtal, shuningdek, hushidan ketishdan oldingi va hushidan ketishning oldini olish uchun kurashish mexanizmi sifatida ham foydali boʻlishi mumkin.

Epidemiologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

QISh fobiya fobiyaning eng keng tarqalgan turlaridan biridir — bu umumiy aholining taxminan 3-4 foiziga taʼsir qiladi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ LeBeau, Richard T.; Glenn, Daniel; Liao, Betty; Wittchen, Hans-Ulrich; Beesdo-Baum, Katja; Ollendick, Thomas; Craske, Michelle G. (22–yanvar 2010–yil). „Specific phobia: a review of DSM-IV specific phobia and preliminary recommendations for DSM-V“. Depression and Anxiety (inglizcha). 27-jild, № 2. 148–167-bet. doi:10.1002/da.20655. ISSN 1520-6394. PMID 20099272.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Grossman, Lisa. Translating psychological research into practice. New York, NY: Springer Publishing Company, 2014. ISBN 978-0826109439. OCLC 862745589. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Wani, Ab Latif; Ara, Anjum; Bhat, Sajad Ahmad (2014). „Blood Injury and Injection Phobia: The Neglected One“. Behavioural Neurology. 2014-jild. 471340-bet. doi:10.1155/2014/471340. PMC 4094700. PMID 25049451.
  4. ↑ Amy Baxter m. „Over half of adults unvaccinated for COVID-19 fear needles – here's what's proven to help“. The Conversation (11-iyun 2021-yil).
  5. ↑ Dittmann, Melissa (2005). „When health fears hurt health“. Monitor on Psychology. 36-jild. 100-bet.
  6. ↑ Lecher, Colin. „Why Do Some People Faint When They See Blood?“ (inglizcha). Popular Science (18-mart 2013-yil). Qaraldi: 19-mart 2018-yil.
  7. ↑ Sanford, John (2013-yil bahor). „Blood, Sweat and Fears: A Common Phobia's Odd Pathophysiology“. Stanford Medicine. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  8. ↑ Hermann, Andrea; Schäfer, Axel; Walter, Bertram; Stark, Rudolf; Vaitl, Dieter; Schienle, Anne (1–may 2007–yil). „Diminished medial prefrontal cortex activity in blood-injection-injury phobia“. Biological Psychology (inglizcha). 75-jild, № 2. 124–130-bet. doi:10.1016/j.biopsycho.2007.01.002. ISSN 0301-0511. PMID 17306437.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  9. ↑ Ayala, Erica S.; Meuret, Alicia E.; Ritz, Thomas (1–oktabr 2009–yil). „Treatments for blood-injury-injection phobia: A critical review of current evidence“. Journal of Psychiatric Research (inglizcha). 43-jild, № 15. 1235–1242-bet. doi:10.1016/j.jpsychires.2009.04.008. ISSN 0022-3956. PMID 19464700.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ KidsHealth. „The Risks of Postponing or Avoiding Vaccinations“ (inglizcha). www.rchsd.org (1-dekabr 2011-yil). 2020-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-mart 2018-yil.
  11. ↑ 11,0 11,1 Marcin, Ashley. „What Is Hemophobia?“ (inglizcha). Healthline (2018). Qaraldi: 19-mart 2018-yil.
  12. ↑ NHS. „Fainting: Treatment“ (inglizcha). nhs.uk (12-fevral 2016-yil). Qaraldi: 23-mart 2018-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qon-inʼektsiya-shikastlanish_fobiyasi&oldid=3692574" dan olindi