Cicadidae

Sikada - jazillaviq  — Hemipter turkumiga mansub hasharotlar oilasi.

Tavsif

Sikada

Oʻrta va katta hajmdagi hasharotlar (moʻtadil mamlakatlarda tana uzunligi 23 dan 55 mm gacha).

Bosh

Boshi kalta, koʻzlari juda chiqib ketgan; boshning tepasida uchburchakni tashkil etuvchi 3 ta oddiy koʻz; 7 ta segmentdan tashkil topgan qisqa choʻtka shaklidagi antennalar; ogʻiz qismlari uch boʻlakli hartumdan iborat.

Qanotlar va oyoqlar

Old qanotlari orqa qanotlardan uzunroq, qanotlari asosan shaffof, baʼzan yorqin rangli yoki qora; oʻrta juft oyoqlarning sonlari qisqa va keng; oldingi son suyagi qalinlashgan, pastda tikanlar bilan; oyoqlari silindrsimon.

Qorin

Qorin boʻshligʻi odatda ancha qalin boʻlib, urgʻochilarda tuxum qoʻyuvchi organ bilan tugaydi, erkaklarda esa kopulyatsiya apparati mavjud. Juda xarakterli — erkak timbal organlarda maxsus vokal apparati mavjudligi. Ular metathoraxning pastki qismida, orqa oyoqlarning orqasida, ikkita katta yarim doira ostida joylashgan; bu apparat median va ikkita lateral boʻshliqdan iborat. Oʻrta boʻshliqning pastki qismida ikkita juft parda mavjud boʻlib, ulardan oldingi ikkita parda burmali membranalar deb ataladi va ikkita orqa parda oyna deb ataladi (yaltiroq, silliq yuzasi tufayli). Yon boʻshliqlar tananing yuzasiga olib boradigan tomondan teshikka ega. Timpanik membrana bu boʻshliqlarning ichki devoriga joylashtiriladi, unga mushak biriktiriladi, bu membranani tebranishini keltirib chiqaradi. Oʻrta boʻshliqlar rezonator boʻlib xizmat qiladi. Ayollarda vokal apparati oddiy, shuning uchun ular qoʻshiq yaʼni tovush chiqarishni bilmaydi.

Biologiyasi

Yashash joyi

Aksariyat sikadalar asosan dunyoning barcha qismlarida issiq mamlakatlarda yashaydigan yirik hasharotlardir. Ular daraxtlar va butalarda yashaydilar va juda yaxshi uchadilar.

Tovush chiqarishi

Koʻpayish davrdagi sikada

Erkaklar asosan kunning eng issiq vaqtida chiyillashadi, tovush chiqaradilar yoki qoʻshiq aytadilar, chunki issiqlik sikada qoʻshiq aytish uchun sarflaydigan muhim energiya manbai hisoblanadi. Biroq, soʻnggi paytlarda olimlar oʻzlarini yirtqichlardan himoya qilish uchun soyada yoki nimqorongʻulik paytida tobora koʻproq chiyillashayotgan sikadalarni aniqladilar. Ular orasida Platypleura jinsining sikadalari bunday ekologik siljishlarga eng moslashgan. Platypleuraning aksariyat turlari uchish uchun moʻljallangan mushaklarni siqib, oʻzlarini isitadi. Erkak sikadalarga kuylash urgʻochilarni jalb qilishga xizmat qiladi.

Sikadalar mushaklar tomonidan tebranishga olib keladigan maxsus tovush membranasidan foydalanadilar. Chiqadigan tovush tanadagi maxsus boʻshliqlarda aks sado beradi va katta hajmga ega boʻladi. Janubiy Amerika sikadasi parovozning hushtagiga oʻxshash tovush chiqarishga qodir. Koʻp turdagi sikadalarning urgʻochilari tovush chiqarmaydi, lekin bu hamma tur uchun toʻgʻri keladi deyish mumkin emas.

Ovqatlanishi

Eritish paytida tsikada

Ulgaʼyishi

Sikadalar turli daraxtlardan sharbatini soʻrib oladilar. Koʻpincha daraxtlarning sharbati sikada nishlaridan keyin ham oqishni davom ettiradi va havoda qotib, ozuqa moddasi boʻlgan mannani hosil qiladi.

Hayot doirasi

Sikada tuxumlarini oʻsimliklarning qobigʻi yoki terisi ostiga qoʻyadi. Lichinkalar qalin, shaklsiz tanasi, silliq va qattiq kesikula va bir segmentli tarsi bilan qalin oyoqlari bilan ajralib turadi; oldingi oyoqlari keng son suyagi va boshoqlar bilan qoplangan boldirlar (qazish aʼzosi turi). Yosh lichinkalar birinchi navbatda oʻsimliklarning poyasini soʻradi va rivojlanishning keyingi bosqichlarida ular yer osti turmush tarzini olib boradi va oʻsimliklarning ildizlarini soʻriydi. Lichinkalar bir necha yil (baʼzan 17 yilgacha) yashaydi, garchi koʻpchilik turlar uchun lichinkalar hayotining davomiyligi nomaʼlum.

Sistematika

5 kichik oilaga mansub. Ilgari taniqli Tibicinidae oilasi (Tibicina Tibicina Amyot, 1847), hozir (Moulds, 2005) Cicadidae oilasiga, Tibiceninae kenja oilasiga kiradi. Van Duzee, 1916 (turi Tibicen Latreille, 1825) Cryptotympanini turi bilan oʻxshash. Taksonomiyadagi chalkashliklar ikkala avlod ham bir xil turga asoslanganligi sababli paydo boʻlgan (Cicada haematodes Scopoli), bu ularning asosidagi qabilalar va kenja oilalarning sinonimlanishiga va tarqalishiga olib keldi.

2018-yilda kenja oilalar va turlarni qayta koʻrib chiqish amalga oshirildi, jumladan, 10 ta yangi turlar aniqlandi va Tettigomyiinae kenja oilasi qayta tiklandi. 2019-yilda beshinchi relikt kenja oilasi Derotettiginae Argentinadan ikkita tur uchun Cicadettinaedan ajratilgan: Derotettix mendosensis Berg, 1882 va Derotettix wagneri Distant, 1905.

• Cicadidae Latreille, 1802
  • Cicadettinae Buckton, 1889
    • Turlar: Carinetini Distant, Chlorocystini Distant, Cicadettini Buckton, Dazini Kato, Hemidictyini Distant, Huechysini Distant, Lamotialnini Boulard, Parnisini Distant, Prasiini Matsumura, Taphurini Distant.
  • Cicadinae Latreille, 1802 yil
    • Turlar: Burbungini Molds, Cicadini Latreille, Cryptotympanini Handlirsch (= Tacuini Distant), Cyclochilini Distant, Distantadini Orian, Dundubiini Atkinson, Fidicinini Distant (= Hyantiini Distant), Gaeanini Distant, Hamzininitriga Distant, Distant Gaeanini, Distant . Oncotympanini Ishihara, Platypleurini Shmidt, Plautillini Distant, Polyneurini Amyot & Serville, Psithyristriini Distant, Sinosenini Boulard, Talaingini Distant, Tamasini Molds, Thophini Distant, Zammarini Distant.
  • Derotettiginae Moulds, 2019 yil
  • Tettigomyiinae Distant, 1905 (n. stat., 2018)
    • Oilalar: Lacetasini Molds & Marshall, 2018, Malagasiini Molds & Marshall, 2018, Tettigomyiini Distant, 1905, Ydiellini Boulard, 1973.
  • Tibicininae Distant, 1905 (= Tettigadinae)
    • Oilalar: Chilecicadini Sanborn, 2014 yil, Platypediini Kato, 1932 yil, Selymbriini Molds & Marshall, 2018 yil, Tettigadini Distant, 1905 yil, Tibicinini Distant, 1905 yil.

Baʼzi turlari

Psaltoda plaga

Cicadidae sp. Argentinadan

Cicadidae sp., Janubiy Fransiya

Cicadidae sp., Janubiy Hindiston

Cicadidae sp., Malay yarim oroli

Sikadalarning 2500 ga yaqin turlari maʼlum.

Sikada — oilaning markaziy jinsi, katta koʻzlari va keng boshi bilan ajralib turadi; pronotum odatda boshdan torroq; oldingi qanotlari qisman teri va shaffof, qisman ildizi pergamentga oʻxshash; tarsi asosan uch boʻlakli, kamdan-kam hollarda ikki boʻlakli; bu turga asosan tropiklarda yashovchi koʻp va yirik turlar kiradi. Evropada18 tur mavjud.

Koʻpayishi

Cicadoidea super oilasining deyarli barcha avlodlari, bitta zamonaviy (Tettigarcta) bundan mustasno, Cicadidae oilasiga tegishli:

• Abagazara
• Abricta
• Abroma
• Adeniana
• Ahomana
• Akamba
• Amphipsalta
• Arcystasia
• Arfaka
• Auta
• Babras
• Baeturia
• Bavea
• Beameria
• Bijaurana
• Birrima
• Borencona
• Burbunga
• Buyisa
• Cacama
• Calopsaltria
• Calyria
• Carineta
• Chinaria
• Chlorocysta
• Chonosia
• Cicadetta
• Clidophleps
• Coata
• Conibosa
• Cornuplura
• Crassisternata
• Cyclochila
• Cystopsaltria
• Cystosoma
• Daza
• Decebalus
• Derotettix
• Diceroprocta
• Diemeniana
• Dinarobia
• Dorachosa
• Dulderana
• Durangona
• Elachysoma
• Euryphara
• Fractuosella
• Froggattoides
• Gazuma
• Graptotettix
• Guaranisaria
• Gudanga
• Gymnotympana
• Hemidictya
• Henicotettix
• Herrera
• Higurashi
• Hilaphura
• Hovana
• Huechys
• Hylora
• Imbabura
• Inyamana
• Iruana
• Jacatra
• Jafuna
• Jassopsaltria
• Jiraiya
• Juanaria
• Kanakia
• Karenia
• Katoa
• Kikihia
• Klapperichicen
• Kobonga
• Koranna
• Kumanga
• Lacetas
• Lembeja
• Lemuriana
• Leptopsalta
• Ligymolpa
• Lisu
• Luangwana
• Lycurgus
• Magicicada
• Malagasia
• Malgachialna
• Malgotilia
• Maoricicada
• Mapondera
• Mardalana
• Masupha
• Mauricia
• Melampsalta
• Mendozana
• Miranha
• Monomatapa
• Mouia
• Muda
• Musimoia
• Musoda
• Nablistes
• Nelcynadana
• Neocicada
• Neomuda
• Neoplatypedia
• Nosola
• Notopsalta
• Novemcella
• Odopoea
• Okanagana
• Okanagodes
• Orapa
• Orellana
• Oudeboschia
• Owra
• Pacarina
• Paectira
• Pagiphora
• Paharia
• Panka
• Paragudanga
• Paranistria
• Parnisa
• Parnkalla
• Parvittya
• Pauropsalta
• Pinheya
• Platypedia
• Platypleura
• Plautilia
• Pomponia
• Prasia
• Procollina
• Prosotettix
• Prunasis
• Psaltoda
• Psilotympana
• Quesada
• Quintilia
• Rhinopsalta
• Rhodopsalta
• Sapantanga
• Saticula
• Scieroptera
• Selymbria
• Sinosena
• Spoerryana
• Stagina
• Stellenboschia
• Subpsaltr
• Tacua
• Taipinga
• Takapsalta
• Taphura
• Tanna
• Tettigades
• Tettigetta
• Tettigomyia
• Tettigotoma
• Thaumastopsaltria
• Tibicen
• Tibicina
• Tibicinoides
• Tosena
• Toxopeusella
• Trismarcha
• Ueana
• Uhleroides
• Urabunana
• Venustria
• Viettealna
• Xosopsaltria
• Xossarella
• Zammara
• Zammaralna
• Zouga

Madaniyatda sikada bilan bogʻliqlik

Yapon shishasi (flakon) sikada shaklida, taxminan. 1900 Osiyo Trammell va Margaret Crow sanʼat toʻplamidan; Dallasdagi muzey, Texas, AQSh

Yunon adabiyotining saqlanib qolgan eng qadimgi yodgorligi — Gomerning „Iliada“sida (miloddan avvalgi XI-IX asrlar) sikadalar haqida eslatib oʻtilgan. Qadimgi yunonlar ularning qoʻshiqlarini juda qadrlashgan va Anakreon „Sikadaga“ sheʼrini yozgan. Sikadalar aslida Ezopning „Chigirtka va chumoli“ ertagida va La Fonteynning „Sikada va chumoli“ ertagida uning motivlari asosida yozilgan, bu esa oʻz navbatida Krilov ertagining erkin tarjimasi „Ninachi va chumoli“ga gʻoya vazifasini oʻtagan. Velimir Xlebnikov, rus avangard tadqiqotchisi Sofiya Starkinaning taxminiga koʻra, oʻzining mashhur „Chigirtka“ futuristik urgʻu sheʼrida Mixail Lomonosovning „Azizim chigirtka …“ va Gavriil Derjavinning „Chigirtka“ sheʼrlariga tayanadi.

Qadimgi yunon mifologiyasiga koʻra, maʼbuda Eos oʻzining keksa eri Titonni yoshligida uning goʻzalligiga mahliyo boʻlib oʻgʻirlab ketgan sikadaga aylantirgan.

Uzoq Sharq va Xitoy mamlakatlarida sikada qishki uyqu uchun yerga yashirinadigan yoz hasharoti hisoblanadi. Buddist donishmandlar bu tizimda insonning oʻlim orqali qayta tugʻilishi, bir tanadan boshqasiga oʻtishi bilan oʻxshashlikni koʻradilar. Xitoyliklarning qadimiy anʼanalarida marhumning ogʻziga til ostiga yashma sikada qoʻyish marosimi mavjud. Bu, afsonaga koʻra, unga yangi hayotda munosib mujassam tana topishga yordam berishi va keyingi hayotda gapirishga imkon berish mumkinligini anglatgan. Hozirgacha bu anʼana oʻzining asl shaklida mavjud va sikada marhumning tanasiga qoʻyilganda biroz oʻzgartirilgan.

Sikada Viktor Pelevinning „Hasharotlar hayoti“ romanidagi qahramonlardan biridir.

Yozuvchi va dengiz kapitani Viktor Konetskiyning „Yaxshi umid uchun“ romanida „Uch koʻzli qoʻngʻizning qichqirigʻi ostida“ bobi Dakar mintaqasida kema bosqiniga uchragan sikadalarga bagʻishlangan.

Terri Gudkindning „Yaratilish ustunlari“ kitobida sikadalar ularning 17 yillik hayot aylanishi haqidagi bashoratlardan birida eslatib oʻtilgan.

Birinchi franklar qiroli Childerik I (miloddan avvalgi 482-yilda vafot etgan) qabridan sikadalar („oltin asalarilar“ deb ataladi) shaklida ekanligi taxmin qilingan 300 ta javohir topilgan.

Xitoylik rassom Qi Baishi (1864-1957) „Lapina gullaridagi kuzgi sikada“ rasmiga ega.

Qi Baishi . Lapina gullaridagi kuzgi cicada

Kompyuter oʻyinining rus tilidagi tarjimasida The Last of Us, Cicadas — harbiylarga qarshi boʻlgan va oʻyinda katta rol oʻynaydigan guruh. Asl nusxada guruh Fireflies deb ataladi.

Amerikalik folklor va estrada xonandasi Linda Ronshtadt „La Cigarra“ qoʻshigʻida sikadaning hayotini tasvirlaydi va ularning qisqa umriga ham ishora qiladi.

Shuningdek, fransuz bastakori Jyul Massenetning „Cicada“ (La Cigale) baleti ham bor.

Yaponiya madaniyatida qoʻshiqchi sikada tasvirlari

Qoʻshiqchi sikada yapon madaniyatida alohida oʻrin tutadi, buni koʻrish oson, masalan, yapon animatsiyasida ularning chiyillashi koʻrinishidagi tez-tez uchraydigan shovqin hamrohligi tufayli Cicadas Cry animatsion seriyasida ekrandagi harakat har bir epizodda sikadaning chizilgan qoʻshigʻi bilan birga keladi.

Yaponlar sikadalarni sami, qoʻshiq turlarini esa higurashi deb atashadi. Ikkinchisi, oʻzlarining qoʻshiqlari tufayli, yaponlar uchun yozning asosiy ovozli hamrohi, uning asosiy xususiyatidir. Buni matnda eslatib oʻtishning oʻzi kifoya — va yozgi jazirama tasviri darhol paydo boʻladi, bu koʻpincha Quyosh oʻlkasi yozuvchilari tomonidan qoʻllaniladi.

Sikadalarni ovlash — taʼtil paytida bolalarning mashhur mashgʻulotlaridan biri. Maxsus toʻrlar bilan tutilgan sikadalar kichik kataklarga, qutilarga yoki bankalarga solinadi va uyga keltiriladi, u erda ular qoʻshiqlarini tinglashadi. Bunday ov jarayonini „Xaruxi Suzumiyaning gʻamginligi“ animesining epizodlaridan birida va „Yotsuba“ mangasida koʻrish mumkin.

Shuni taʼkidlash kerakki, sikadalarning qoʻshiqlari ular tegishli boʻlgan kichik turlarga qarab farqlanadi. Sikadalarning baʼzi turlari yozda kam uchraydigan „yarim bokudan“ yoki „cicada bombasi“ kabi gʻalati xatti-harakatlarga qodir. Bu juda katta (baʼzi odamlar kaftning kengligiga yetadi) hasharotning oʻlikdek panjalari bilan teskari yotishi bilan ifodalanadi, lekin siz unga yaqinlashganingizdan soʻng, u toʻsatdan yuqoriga sakrab, sirpanishni boshlaydi.

• 
  Qadimgi Yunoniston tangasi: chap tomonda Afina, o'ng tomonda boyo'g'li, uning qanoti ostida (pastki chapda) qo'shiqchi cicada o'tiradi.
• 
  Afina tangasi: cicada joylashgan joyni ko'rsatdi
• 
  Childerik qabridan granat bilan qoplangan oltin asalarilar (cicadas).

Yana qarang

• Oʻsimlik bitlari