Qirg`iziston ayollari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Qirgʻizistondagi ayollar anʼanaviy ravishda oʻz ishlarini belgilashgan, ammo boshqa musulmon jamiyatlarida boʻlgani kabi faqat diniy elita ayollarni boshchi qilgan.[1] Qishloq aholisi Sibir qabilalarining anʼanaviy kelin oʻgʻirlash amaliyotini davom ettirmoqda (ayollar va qizlarni majburan turmushga chiqarish uchun oʻgʻirlash). Ala kachuu (olish va qochish) deb nomlanuvchi kelin oʻgʻirlash, 12 yoshdan oshgan qizlarni zoʻravonlik yoki aldash yoʻli bilan bir guruh erkaklar yoki hatto qarindoshlari tomonidan qoʻlga olish va olib ketish orqali majburan turmushga chiqarish uchun oʻgʻirlab ketishadi.Oʻgʻirlab ketilgan qiz yoki ayol oʻgirlab olib ketgan erkakka noqonuniy nikohni qabul qilishga majburlangan. Aksariyat hollarda yosh ayol nikoh nomi bilan darhol zoʻrlanadi. [8]

Qirgʻizistonda bu amaliyot noqonuniy hisoblansa-da, kelin oʻgʻirlaganlar kamdan-kam hollarda jinoiy javobgarlikka tortiladi. Kodeksni qoʻllashni istamaslik qisman Qirgʻizistondagi korrupsiyalashgan huquqiy tizim bilan bogʻliq boʻlib, u yerda koʻplab qishloqlar amalda oqsoqollar kengashlari va oqsoqollar sudlari tomonidan odat qonunchiligiga rioya qilib, davlat huquq tizimi nazaridan chetda qolib ketgan. [9]

Madaniy kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiziston Markaziy Osiyodagi kuchli koʻchmanchi anʼanalarga ega davlat. Qirgʻizistonning katta qismi 1876 -yilda Rossiyaga qoʻshildi. Qirgʻiziston 1936-yilda Sovet respublikasi boʻlib, 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, mustaqil davlatga aylandi. Mamlakatning hozirgi aholisining asosiy qismini qirgʻizlar (70,9 %), oʻzbeklar 14,3 % va ruslar 7,7 % tashkil qiladi. Dungan, uygʻur, tojik, turk, qozoq, tatar, ukrain, koreys va nemis kabi boshqa ozchiliklar ham bor. Aholining koʻpchiligi musulmon (75 %), shuningdek, rus pravoslav(20 %) ozchilikni tashkil etadi. Mamlakat asosan qishloq: aholining atigi 35,7 % shaharlarda yashaydi. Tugʻilishning umumiy koeffitsienti 2,66 %ni tashkil etadi (2015- yil hisobi), zamonaviy kontratseptiv vositalarning tarqalish darajasi ancha past boʻlishiga qaramay, 36,3 % (2012- yil hisobi). Ayollarning savodxonlik darajasi juda yuqori 99,4 % (2015- yil hisobi).[2]

Zamonaviy yangilanishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi zamonda, ayniqsa mustaqillikning ilk yillarida Qirgʻizistonda ayollar Markaziy Osiyoning boshqa joylariga qaraganda koʻproq muhim rol oʻynadi.[1] 2007-yil 16-dekabrda boʻlib oʻtgan parlament saylovi natijasida uchta siyosiy partiyadan 23 nafar xotin-qiz parlamentda oʻrin egalladi.[3] 2007- yil holatiga koʻra, ayollar moliya vaziri, taʼlim va fan vaziri, mehnat va ijtimoiy rivojlanish vaziri, Konstitutsiyaviy sud raisi, Migratsiya va bandlik masalalari davlat qoʻmitasi raisi, shu jumladan, bir qator yuqori darajadagi davlat lavozimlarida ishlagan.[3] 2007 -yil holatiga koʻra, birorta ham ayol gubernator yoki mahalliy hokimiyat rahbari lavozimlarini egallamagan.[3] 2007 -yil avgust oyida Prezident Qurmanbek Bakiyev 2007-2010- yillarga moʻljallangan gender muvozanatiga erishish boʻyicha harakatlar rejasini imzoladi.[3] 2007—2010-yillarda parlamentdagi ayol deputatlar tomonidan koʻrib chiqilgan 554 ta qonun loyihasidan 148 tasi koʻkrak suti bilan boqishni muhofaza qilish toʻgʻrisidagi qonun loyihasidan tortib, ayollar va erkaklarning teng huquq va imkoniyatlarini kafolatlovchi qonun qabul qilinishigacha boʻlgan masalalarni qamrab oldi.[4] 2010- yil mart oyida muxolifatchi siyosatchi Roza Otunboyeva Bakiyev hukumatiga qarshi inqilobdan soʻng muvaqqat prezident sifatida hokimiyat tepasiga koʻtarilib, Qirgʻizistonning birinchi ayol prezidenti boʻldi.[5]

Ayollarga nisbatan zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ularga qarshi qonunlar qabul qilinganiga qaramay, psixologik bosim, madaniy anʼanalar va huquq-tartibot idoralari xodimlarining loqaydligi tufayli ayollarga nisbatan koʻplab jinoyatlar qayd etilmayapti. Zoʻrlash haqida kam maʼlumot beriladi va prokurorlar kamdan-kam hollarda zoʻrlash ishlarini sudga olib boradilar koʻpincha bu jinoyatlar yashiriladi.[6]

Kelin oʻgʻirlash, majburiy va erta turmush qurish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qonun tomonidan taqiqlangan boʻlsa-da, qishloq aholisi anʼanaviy kelin oʻgʻirlash amaliyotini davom ettirmoqda (ayollar va qizlarni majburan nikohga olish uchun oʻgʻirlash).Birinchi navbatda, qishloq joylarida, kelin oʻgʻirlash, ala kachuu (olish va qochish) sifatida tanilgan, xotin olishning qabul qilingan va keng tarqalgan usuli hisoblanadi. 12 yoshdan oshgan qizlarni majburan turmush qurish uchun oʻgʻirlab ketishadi, zoʻravonlik yoki aldash yoʻli bilan qizni moʻljallangan kuyovning uyiga olib boradigan erkaklar guruhlari tomonidan qoʻlga olinadi va olib ketiladi. Ayrim hollarda yosh ayolni nikohga majburlash maqsadida zoʻrlashadi.[7]

Qirgʻizistonda bu amaliyot noqonuniy hisoblansa-da, kelin oʻgʻirlaganlar kamdan-kam hollarda jinoiy javobgarlikka tortiladi. Kodeksni qoʻllashni istamaslik qisman Qirgʻizistondagi plyuralistik huquqiy tizim bilan bogʻliq boʻlib, u yerda koʻplab qishloqlar amalda oqsoqollar kengashlari va oqsoqollar sudlari tomonidan odat huquqi asosida boshqariladi.[8] Kelin oʻgʻirlashga qarshi qonun 2013-yilda qatʼiylashtirilgan[9]

Oiladagi zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

„ Oiladagi zoʻravonlikdan ijtimoiy va huquqiy himoya toʻgʻrisida“gi qonun (2003)[10] Qirgʻizistonning oilaviy zoʻravonlikka qarshi qonunidir. Amalda politsiya koʻpincha oilaviy zoʻravonlik haqidagi shikoyatlarni roʻyxatdan oʻtkazishni rad etadi, ular shaxsiy sifatida koʻriladi.[11]

Zoʻravon ekstremizm va terrorizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻizistonda IShIDga yollash kichik miqyosda sodir boʻladi. Hukumat 2010—2016-yillarda Suriya va Iroqda 863 nafar fuqaro chet ellik jangari sifatida qatnashgan, ulardan 188 nafari ayollar boʻlganini maʼlum qilgan.[12] Qirgʻizistonlik ayollar erining yoki baʼzan boshqa qarindoshlarining oiladagi bosimi tufayli yoki „zombifikasiya“ deb atalgan yoki yuqori ijtimoiy mavqe, moliyaviy farovonlik va baʼzan takliflar tufayli qoʻshilishlari taklifi bilan ketishadi.[13]

Huquqni muhofaza qilish va xavfsizlik sohasida ayollar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiziston politsiyachi ayollar uyushmasi 2010-yilda ayol politsiyachilarni qoʻllab-quvvatlash hamda huquqni muhofaza qilish organlarida va umuman hukumat ichida gender tengligini targʻib qilish maqsadida tashkil etilgan. 2017-yil mart oyida Bishkekda Xavfsizlik sohasi ayollari uyushmasi tashkil etildi. Ikkala tashkilot ham Qirgʻizistondagi YXHT tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi.[14][15]

Qonuniy huquqlar va gender tengligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollarga nisbatan kamsitish amalda saqlanib qolsa-da, ayollar erkaklar bilan bir xil huquqlardan foydalanadilar, jumladan, oila qonunchiligi, mulk huquqi va sud tizimida.[3] Qirgʻizistonning 2010- yilgi Konstitutsiyasi gender tengligini kafolatlaydi. 16-modda:"Hech kim jinsi, irqi, tili, nogironligi, millati, eʼtiqodi, yoshi, siyosiy va boshqa eʼtiqodlari, maʼlumoti, kelib chiqishi, mulkiy va boshqa maqomi, shuningdek, boshqa holatlarga koʻra kamsitilishi mumkin emas". (4) „Qirgʻiziston Respublikasida erkaklar va ayollar teng huquq va erkinliklarga va ularni amalga oshirish uchun teng imkoniyatlarga ega.“[16] Sovet hukmdorlari koʻchmanchilarning kamsituvchi odatlari va urf-odatlaridan kelib chiqadigan koʻplab zararli urf-odatlarni, masalan, kelin bahosi(qalin puli) va majburiy nikohni bekor qilganliklarini daʼvo qilishdi, garchi bu qanchalik haqiqat ekanligi bahsli boʻlsa-da — baʼzi manbalarga koʻra, „Qishloq joylarda anʼanaviy nikoh amaliyoti. …] sovet hukmronligidan unchalik taʼsir koʻrsatmagan“. Qalin puli esa kommunistik rejim tomonidan taqiqlangan boʻlsa-da, „sovgʻa“ niqobi ostida davom etdi.[17] Bugungi kunda amalda, ayniqsa, chekka qishloqlarda xotin-qizlar koʻpincha kamsitiladi va oʻzlarining qonuniy huquqlaridan foydalanishlariga toʻsqinlik qiladilar va koʻpincha oʻz huquqlaridan bexabar boʻlishadi va „ular erlari tomonidan kaltaklanganligi toʻgʻrisida politsiyaga xabardor qilishlari mumkinligini bilishmaydi.“[18]

Koʻpxotinlilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

26-mart kuni parlament koʻpxotinlilikni jinoyat deb eʼlon qilish chorasiga qarshi ovoz berdi.[3] Rasmiy statistika mavjud boʻlmasa-da, Adliya vaziri Marat Qayipov vazirlik har yili ikki-uchta koʻpxotinlilik ishi qoʻzgʻatilishini aytdi.[3]

Fohishalik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fohishaxona faoliyati, sutenyorlik va fohishalikka jalb qilish qonunga xilof boʻlsa ham, fohishalik jinoyat hisoblanmaydi, bunda besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan. Sanoatni tartibga solish uchun qonuniy choralar koʻrilmagani sababli, bu doimiy muammo edi. Tais-Plyus nodavlat tashkiloti fohishalik bilan shugʻullanadigan odamlarning huquqlarini himoya qilishda davom etdi.

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Olcott, Martha Brill.
  2. ↑ „The World Factbook — Central Intelligence Agency“. Cia.gov. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Country Reports on Human Rights Practices: Kyrgyz Republic (2007).
  4. ↑ „Widening womenʼs political representation in Kyrgyzstan“ (Wayback Machine saytida 2012-03-13 sanasida arxivlangan), United Nations Development Programme, August 11, 2010.
  5. ↑ „Otunbaeva Inaugurated as Kyrgyz President“, Radio Free Europe/Radio Liberty, March 7, 2010.
  6. ↑ „Country Reports on Human Rights Practices for 2016“. State.gov. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  7. ↑ „Reconciled to Violence“. 26 September 2006. Qaraldi: 1 November 2017. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  8. ↑ See Judith Beyer, „Kyrgyz Aksakal Courts: Pluralistic Accounts of History“, Journal of Legal Pluralism, 2006; Handrahan, pp. 212-213.
  9. ↑ „New law in Kyrgyzstan toughens penalties for bride kidnapping“. Unwomen.org. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  10. ↑ „Legislationline“. Legislationline.org. 2017-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  11. ↑ „Human Rights Watch Memorandum : Domestic violence in Kyrgyzstan“. Hrw.org. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  12. ↑ Women and Violent Extremism in Europe and Central Asia: The Roles of Women in Supporting, Joining, Intervening in, and Preventing Violent Extremism inKyrgyzstan. UN Women, June 2017. 
  13. ↑ Women and Violent Extremism in Europe and Central Asia: The Roles of Women in Supporting, Joining, Intervening in, and Preventing Violent Extremism inKyrgyzstan. UN Women, June 2017. 
  14. ↑ „OSCE supports establishment of Kyrgyz Association of Women in the Security Sector“. OSCE.
  15. ↑ „Police women in Kyrgyzstan: Challenges and Prospects“. UNODC.
  16. ↑ „THE CONSTITUTION OF THE KYRGYZ REPUBLIC, 2010“. Users.unimi.it. 2017-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  17. ↑ „Kyrgyz facts, information, pictures - Encyclopedia.com articles about Kyrgyz“. Encyclopedia.com. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
  18. ↑ „Tradition and lack of awareness fuel domestic violence“. Irinnews.org (2007-yil 7-mart). Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qirg%60iziston_ayollari&oldid=3926423" dan olindi