Qadimgi Yaqin Sharq
Qadimgi Yaqin Sharq zamonaviy Yaqin Sharqqa taxminan mos keladigan hududdagi ilk sivilizatsiyalar vatani boʻlgan hudud hisoblanadi.Qadimgi Yaqin Sharq hududida quyidagi sivilizatsiyalar mavjud boʻlgan: Mesopotamiya (zamonaviy Iroq, Turkiyaning janubi-sharqi, janubi-gʻarbiy Eron va shimoli-sharqiy Suriya)[1], qadimgi Misr, qadimgi Eron (Elam, Midiya, Parfiya va Fors), Anadolu va Kichik Osiyo hamda Arman togʻlari (Turkiyaning Sharqiy Anadolu mintaqasi, Armaniston, shimoli-gʻarbiy Eron, janubiy Gruziya va gʻarbiy Ozarbayjon)[2], Levant (zamonaviy Suriya, Livan, Isroil, Falastin va Iordaniya), Kipr va Arabiston yarim oroli .
Qadimgi Yaqin Sharq tarixi miloddan avvalgi 4-ming yillikda Shumerning paydo boʻlishi bilan boshlanadi, ammo bu tarixning tugash sanasi har xil hisoblanadi. Qadimgi Yaqin Sharq tarixi atamasi eramizdan avvalgi VI asrda Ahamoniylar imperiyasi tomonidan, miloddan avvalgi IV asrda Makedoniya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar yoki milodiy VII asrda musulmonlar tomonidan bosib olingangacha mintaqadagi bronza va temir davrini qamrab oladi.
Qadimgi Yaqin Sharq[3] jahon sivilizatsiya beshiklaridan biri hisoblanadi. Aynan shu yerda yil davomida intensiv qishloq xoʻjaligi birinchi marta amalga oshirildi. Bu esa birinchi zich shahar aholi punktlarining paydo boʻlishiga va ijtimoiy tabaqalanish, markazlashgan hukumat va imperiyalar, uyushgan din va uyushgan urush kabi koʻplab tanish sivilizatsiya institutlarining rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, u birinchi yozuv tizimi, birinchi alifbo (abjad), tarixdagi birinchi pul birligi va qonun kodekslarining yaratilishi, astronomiya va matematika asoslari qoʻygan dastlabki yutuqlar va gʻildirak ixtirosini koʻrdi.
Bu davr mobaynida davlatlar tobora koʻpayib bordi, toki mintaqa turli madaniyatlarni bosib olgan militaristik imperiyalar tomonidan nazorat qilinmaguncha.
Yaqin Sharq tushunchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Qadimgi Yaqin Sharq“ iborasi XIX asrda Yaqin Sharq va Uzoq Sharq oʻrtasidagi Britaniya imperiyasini qiziqtiradigan global hududlar sifatidagi farqni bildiradi. Bu farq Qrim urushi davrida boshlangan. Sharqning bu ikki muddat oʻrtasidagi soʻnggi yirik eksklyuziv boʻlinishi XIX asr oxiridagi diplomatiyada, 1894-1896-yillarda Usmonli imperiyasi tomonidan armanlar va ossuriyaliklarning Hamidiy qirgʻinlari va 1894-1895-yillardagi Birinchi Xitoy-Yapon urushi bilan sodir boʻldi. Bu hududlar Britaniya imperiyasining davlat arboblari va maslahatchilari tomonidan „Yaqin Sharq“ va „Uzoq Sharq“ deb taʼriflangan.
Yaqin Sharq deganda Usmonli imperiyasi yerlarini nazarda tutilganligi sababli, bu imperiya qulagandan soʻng, diplomatiyada Yaqin Sharqdan foydalanish Yaqin Sharq foydasiga sezilarli darajada kamaydi. Ayni paytda, qadimgi Yaqin Sharq ajralib turardi. Usmonlilarning Yaqin Sharqdagi hukmronligi Venadan (shimolda) Arabiston yarim orolining uchigacha (janubda), Misrdan (gʻarbda) Iroq chegaralarigacha (sharqda) boʻlgan. XIX asr arxeologlari hech qachon Usmonlilar hukmronligi ostida boʻlmagan Eronni oʻz taʼrifiga qoʻshdilar, lekin ular butun Yevropani va umuman, imperiya tarkibida boʻlgan Misrni istisno qildilar.
Davrlashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi Yaqin Sharq tarixini davriylashtirish quyidagi jadvalda koʻrsatilgan.
| Mis davri | xalkolit (miloddan avvalgi 4500-3300) |
Ilk xalkolit | Miloddan avvalgi 4500-4000-yillar | Mesopotamiyada Ubayd davri |
| Kechki xalkolit | Miloddan avvalgi 4000-3300 -yillar | Mesopotamiya, Gerzeh, suloladan oldingi Misr, proto- elamitdagi gassul, shumer Uruk davri | ||
| Bronza davri (miloddan avvalgi 3300-1200) |
Ilk bronza davri (miloddan avvalgi 3300-2100) |
Ilk bronza davri I | Miloddan avvalgi 3300-3000 -yillar | Misrning ilk sulola davri, Finikiyaliklarning joylashishi |
| Ilk bronza davri II | Miloddan avvalgi 3000-2700-yillar | Shumerning ilk sulolaviy davri | ||
| Ilk bronza davri III | Miloddan avvalgi 2700-2200-yillar | Qadimgi Misr Qirolligi, Akkad imperiyasi, Ilk Ossuriya, Qadimgi Elam davri, Shumer-Akkad davlatlari | ||
| Ilk bronza davri IV | Miloddan avvalgi 2200-2100-yillar | Misrning birinchi oraliq davri | ||
| Oʻrta bronza davri (miloddan avvalgi 2100-1550) |
Oʻrta bronza davri I | Miloddan avvalgi 2100-2000-yillar | Urning uchinchi sulolasi | |
| Oʻrta bronza davri II A | Miloddan avvalgi 2000-1750-yillar | Mino sivilizatsiyasi, ilk Bobil, Misr Oʻrta Qirolligi | ||
| Oʻrta bronza davri II B | Miloddan avvalgi 1750-1650-yillar | Misrning ikkinchi oraliq davri | ||
| Oʻrta bronza davri II C | Miloddan avvalgi 1650-1550-yillar | Xet qadimgi qirolligi | ||
| Kechki bronza davri (miloddan avvalgi 1550-1200) |
Soʻnggi bronza davri I | Miloddan avvalgi 1550-1400-yillar | Xet Oʻrta Qirolligi, Hayasa-Azzi, Oʻrta Elam davri, Misrning Yangi Qirolligi | |
| Soʻnggi bronza davri II A | Miloddan avvalgi 1400-1300-yillar | Xet Yangi Qirolligi, Mitanni, Hayasa-Azzi, Ugarit, Miken Gretsiyasi | ||
| Soʻnggi bronza davri II B | Miloddan avvalgi 1300-1200-yillar | Oʻrta Ossuriya imperiyasi, Finikiyaliklarning eng yuqori nuqtasining boshlanishi | ||
| Temir davri (miloddan avvalgi 1200-539) |
Temir davri I (miloddan avvalgi 1200-1000) |
Temir davri IA | Miloddan avvalgi 1200-1150-yillar | Troya VII, Hekla 3 otilishi, bronza davrining qulashi, dengiz xalqlari |
| Temir davri IB | Miloddan avvalgi 1150-1000-yillar | Neo-xett davlatlari, Neo-elam davri, Oram davlatlari | ||
| Temir davri II (miloddan avvalgi 1000-539) |
Temir davri II A | Miloddan avvalgi 1000-900-yillar | Yunon qorongʻu asrlari, Isroil Birlashgan monarxiyasining anʼanaviy sanasi | |
| Temir davri II B | Miloddan avvalgi 900-700-yillar | Isroil qirolligi, Urartu, Frigiya, Yangi Ossuriya imperiyasi, Yahudo qirolligi, Karfagenning birinchi aholi punkti | ||
| Temir davri II C | Miloddan avvalgi 700-539-yillar | Yangi Bobil imperiyasi, Midiya imperiyasi, Yangi Ossuriya imperiyasining qulashi, Finikiya, Arkaik Yunoniston, Ahamoniylar Forsning yuksalishi | ||
| Klassik antik davr |
Ahamoniylar | Miloddan avvalgi 539-330-yillar | Fors Ahamoniylar imperiyasi, Klassik Yunoniston | |
| Ellinistik va Parfiya | Miloddan avvalgi 330-31-yillar | Makedoniya imperiyasi, Salavkiylar imperiyasi, Pergamon qirolligi, Ptolemey qirolligi, Parfiya imperiyasi | ||
| Rim va Fors | Miloddan avvalgi 31-yildan milodiy 634- yilgacha | Rim-Fors urushlari, Rim imperiyasi, Parfiya imperiyasi, Sosoniylar imperiyasi, Vizantiya imperiyasi, musulmonlar istilolari | ||
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bronza davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilk bronza davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shumer va Akkad[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mesopotamiya janubida joylashgan Shumer dunyodagi eng qadimgi sivilizatsiya hisoblanadi. Shumerdagi eng qadimiy qazilgan arxeologik joy Tell el-'Oueili hisoblanadi.Uning tarixi miloddan avvalgi 7-ming yillikka toʻgʻri keladi[4][5]. 'Oueili’dagi eng qadimgi qatlamlar Ubayd davrining boshlanishini belgilaydi, undan keyin Uruk davri (miloddan avvalgi 4-ming yillik) va Ilk sulola davri (miloddan avvalgi 3-ming yillik) boshlanadi. Buyuk Sargon tomonidan asos solingan Akkad imperiyasi miloddan avvalgi XXIV asrdan XXI asrgacha davom etgan va koʻpchilik tomonidan dunyodagi birinchi imperiya sifatida qabul qilingan. Akkadlar Ossuriya va Bobil davlatlariga boʻlinib ketishdi.
Elam[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi Elam Shumer va Akkadning sharqida, hozirgi Eronning uzoq gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismida, Xuziston va Ilom viloyati pasttekisliklarida joylashgan qadimiy shahar hisoblanadi. Qadimgi Elam miloddan avvalgi 3200-yilda u Eron platosidagi qirolliklardan iborat boʻlib, markazi Anshanda, miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalaridan esa Xuziston pasttekisligidagi Suzada joylashgan. Elam miloddan avvalgi IX-VIIasrlarda Ossuriya imperiyasi tarkibiga singib ketgan; ammo uning sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 539-yilgacha davom etdi va nihoyat Eron forslari tomonidan bosib olindi. Proto-elam sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 3200-yildan 2700-yilgacha mavjud boʻlgan. Elamlarning keyingi poytaxti Suza Eron platosi madaniyatidan taʼsirlana boshlagan. Arxeologik nuqtai nazardan, bu kech Banesh davriga toʻgʻri keladi. Bu sivilizatsiya Eronda eng qadimgi deb tan olingan va asosan qoʻshnisi Shumer sivilizatsiyasi bilan zamondosh hisoblangan. Proto-elam yozuvi Elam mixxat yozuvi kiritilishidan oldin qadimgi elam tili uchun oz vaqt davomida foydalanilgan erta bronza davri yozuv tizimidir.
Amoriylar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amoriylar koʻchmanchi semit xalqi boʻlib, Furot daryosining gʻarbidagi mamlakatni miloddan avvalgi 3-ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlab egallagan. Miloddan avvalgi 2400-yillardan boshlab, eng qadimgi shumer manbalarida amoriylar yerlari („ Mar.tu oʻlkasi“) Gʻarb bilan, jumladan Suriya va Kanʼon bilan bogʻlangan, garchi ularning yakuniy kelib chiqishi Arabiston boʻlsa ham[6]. Oxir-oqibat ular Mesopotamiyaga joylashib, Isin, Larsa va keyinchalik Bobilni boshqargan.
Oʻrta bronza davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Ossuriya qisqa muddatli mitannilar hukmronligini boshdan kechirgandan soʻng, miloddan avvalgi 1365-yilda Ashur-uballit I taxtga kirishidan to miloddan avvalgi 1076-yilda Tiglat-Pileser I vafotigacha buyuk davlat sifatida maydonga chiqdi. Ossuriya bu davrda Misr bilan raqobatlashdi va Yaqin sharqning katta qismida hukmronlik qildi.
- Amoriy qabilalari tomonidan davlat sifatida asos solingan Bobil 435 yil davomida Kassitlar hukmronligi ostida edi. Kassitlar davrida xalq turgʻun boʻldi va Bobil koʻpincha Ossuriya yoki Elam hukmronligi ostida boʻldi.
- Xet imperiyasi miloddan avvalgi 2000-yildan keyin tashkil topgan va miloddan avvalgi 1200-yilgacha Kichik Osiyo va Levantda hukmronlik qilgan yirik davlat sifatida mavjud boʻlib, dastlab frigiyaliklar tomonidan bosib olingan, keyin esa Ossuriya tomonidan egallab olingan.
Kechki bronza davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xurriylar Mesopotamiyaning shimolida va sharq va gʻarbda, taxminan miloddan avvalgi 2500-yillarda yashagan. Ehtimol, ular Kavkazda paydo boʻlgan va shimoldan kirib kelgan, ammo bu aniq emas. Ularning maʼlum vatani Subartuda, Xabur daryosi vodiysida joylashgan edi va keyinchalik ular Shimoliy Mesopotamiya va Suriya boʻylab kichik qirolliklarning hukmdorlari sifatida oʻzlarini koʻrsatdilar. Xurriylarning eng katta va eng nufuzli xalqi Mitanni qirolligi edi. Xurriylar Xetlar tarixida muhim rol oʻynagan.
Ishuwa Anadoludagi qadimgi qirollik edi. Bu nom birinchi marta miloddan avvalgi II ming yillikda tasdiqlangan va Isuwa deb ham yozilgan. Klassik davrda bu yer Armanistonning bir qismi edi. Ishuwa neolit davrida qishloq xoʻjaligi juda erta rivojlangan joylardan biri edi. Shahar markazlari Furot daryosi vodiysining yuqori qismida miloddan avvalgi 3500-yillarda paydo boʻlgan. Birinchi davlatlar miloddan avvalgi III ming yillikda paydo boʻlgan. Ishuwa nomi miloddan avvalgi II ming yillikning savodxonlik davrigacha maʼlum emas edi. Ishuvaning gʻarbiy tomonida Xetlar shohligi joylashgan edi va bu xalq ishonchsiz qoʻshni edi. Xet shohi Xattusili I (tax.miloddan avvalgi1600-yillar) qoʻshinlari Furot daryosidan oʻtib, u yerdagi shaharlarni vayron qilgani maʼlum qilingan. Bu taxminan bir xil sanada Ishuwa shahridagi shahar joylarida arxeologlar tomonidan topilgan kuygan vayron qatlamlariga mos keladi. Miloddan avvalgi XII asr boshlarida Xet imperiyasi tugaganidan keyin Ishuwada yangi davlat vujudga keldi. Malatya shahri neo-xit shohligi deb ataladigan davlatning markaziga aylandi. Koʻchmanchi xalq harakati Malatya qirolligini oxirgi Ossuriya istilosidan oldin zaiflashtirgan boʻlishi mumkin. Miloddan avvalgi VII asrdan Rim davrigacha Ishuwadagi aholi punktlari va madaniyatining tanazzulga uchrashi, ehtimol, odamlarning bu harakati bilan bogʻliq. Armanlar keyinchalik bu hududga joylashdilar, chunki ular Arman platosining tub aholisi boʻlgan va Ishuwaning oldingi aholisi bilan bogʻliq edi.
Kizzuvatna eramizdan avvalgi II ming yillikda boʻlgan podshohlik boʻlib, janubi-sharqiy Anadoluning baland togʻlarida, hozirgi Turkiyaning Iskenderun koʻrfaziga yaqin joyda, Toros togʻlari va Jayhon daryosini oʻrab olgan. Qirollikning markazi baland togʻlarda joylashgan Kummanni shahri edi. Keyingi davrda xuddi shu hudud Kilikiya nomi bilan tanilgan.
Arameylar Semit (Gʻarbiy Semit tillari guruhi), Mesopotamiya va Suriyaning yuqori qismida yashagan yarim koʻchmanchi va chorvador xalq edi. Arameylar hech qachon yagona imperiyaga ega boʻlmaganlar. Ular butun Yaqin Sharq boʻylab mustaqil qirolliklarga boʻlingan. Shunga qaramay, bu arameyliklar oʻz tillari va madaniyatini butun Yaqin Sharq va undan tashqarida tarqatish sharafiga ega boʻlishdi, bu qisman ketma-ket imperiyalar, shu jumladan Ossuriyaliklar va Bobilliklar tomonidan amalga oshirilgan ommaviy koʻchirilishlar bilan taʼminlangan. Olimlar hatto Ossuriy-Bobil xalqlarining oromiyzabon boʻlib qolgan tillari va madaniyatlari uchun „aramaizatsiya“ atamasini qoʻllashgan[7].
Dengiz xalqlari — bu miloddan avvalgi II ming yillikda Oʻrta yer dengizining sharqiy qirgʻoqlariga suzib borgan, siyosiy tartibsizliklarni keltirib chiqargan va 19-sulolaning oxirlarida Misr hududiga kirishga yoki uni nazorat qilishga uringan dengizchi bosqinchilar konfederatsiyasi uchun ishlatiladigan atama[8]. Misr fir’avni Merneptah oʻzining Buyuk Karnak yozuvida "dengizning chet el mamlakatlari (yoki „xalqlari“[9])[10][11] atamasi bilan ularni aniq ifodalaydi[12].
Bronza davrining qulashi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bronza davrining qulashi — Egey va Anadolu saroy xoʻjaliklarining qulashi bilan ifodalangan. Bronza davrining qulashini XIII-XII asrlarda hozirgi Ruminiya hududida temirga ishlov berish texnologiyasining sekin-asta rivojlanib borishi bilan bogʻlash mumkin[13]. Miken qirolliklarining, Anadolu va Suriyadagi Xet imperiyasining, Suriya va Falastindagi Misr imperiyasining madaniy qulashi, uzoq masofali savdo aloqalarining uzilishi va savodxonlikning toʻsatdan tushib ketishi miloddan avvalgi 1206-1150-yillarda sodir boʻldi. Bu davrning birinchi bosqichida Troya va Gʻazo oʻrtasidagi deyarli barcha shaharlar zoʻravonlik bilan vayron qilingan va undan keyin koʻpincha egasiz qoldirilgan (masalan, Xattusas, Mikena, Ugarit).
Temir davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilk temir davrida miloddan avvalgi 911-yildan boshlab, mintaqada hukmronlik qilish uchun Bobil va boshqa kichikroq kuchlar bilan kurashayotgan Neo-Ossuriya imperiyasi paydo boʻldi. Neo-Ossuriya imperiyasi miloddan avvalgi VIII asrda kuchli va ulkan imperiyaga aylandi[14].
Neo-xit qirolliklarining davlatlari miloddan avvalgi 1180-yillarda Xet imperiyasining qulashi ortidan vujudga kelgan va miloddan avvalgi 700-yillargacha davom etgan Shimoliy Suriya va Janubiy Anadoluda temir davrining luviy, oromiy va finikiy tillarida soʻzlashuvchi siyosiy birliklari edi. „Neo-xett“ atamasi baʼzan luviy tilida soʻzlashuvchi Melid (Malatya) va Karkamish (Karkemish) kabi knyazliklar uchun qoʻllanilgan[15].
Urartu Armaniston va Shimoliy Mesopotamiyaning qadimgi qirolligi[16] boʻlib, u miloddan avvalgi 860-yildan 585-yilgacha mavjud boʻlgan. Urartu qirolligi Kichik Osiyo, Eron platosi, Mesopotamiya va Kavkaz togʻlari oʻrtasidagi togʻli platoda joylashgan boʻlib, keyinchalik Arman togʻlari deb atalgan va uning markazi Van koʻlida (hozirgi Turkiyaning sharqiy qismi) joylashgan edi. Bu nom Injil Araratiga mos keladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Nemet-Nejat, Karen Rhea. Daily Life In Ancient Mesopotamia, 1998. ISBN 9780313294976. 2015-yil 28-fevralda qaraldi.
- ↑ "Armenian Highland". Encyclopædia Britannica. August 28, 2017. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/35301/Armenian-Highland.
- ↑ Samuel Noah Kramer, History Begins at Sumer, (tr. Mendelson, F. A., Moscow, 1963).
- ↑ Huot, Jean-Louis; Vallet, Régis (1990). "Les Habitations à salles hypostyles d'époque Obeid 0 de Tell El'Oueili.". Paléorient 16 (1): 125–130. doi:10.3406/paleo.1990.4527. https://www.persee.fr/doc/paleo_0153-9345_1990_num_16_1_4527.
- ↑ Altaweel, Mark; Marsh, Anke; Jotheri, Jaafar; Hritz, Carrie; Fleitmann, Dominik; Rost, Stephanie; Lintner, Stephen F.; Gibson, McGuire et al. (2019). "New Insights on the Role of Environmental Dynamics Shaping Southern Mesopotamia: From the Pre-Ubaid to the Early Islamic Period" (en). IRAQ 81: 23–46. doi:10.1017/irq.2019.2. ISSN 0021-0889. https://www.cambridge.org/core/journals/iraq/article/new-insights-on-the-role-of-environmental-dynamics-shaping-southern-mesopotamia-from-the-preubaid-to-the-early-islamic-period/F7084E4BF1171D8B77021B286BFE300C.
- ↑ "Amorite (people)". Encyclopædia Britannica. April 17, 2014. https://www.britannica.com/topic/Amorite.
- ↑ Professor Simo Parpola, (University of Helsinki) (2004). "National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times". Journal of Assyrian Academic Studies 18 (2): 9. Archived from the original on July 17, 2011. https://web.archive.org/web/20110717071922/http://www.jaas.org/edocs/v18n2/Parpola-identity_Article%20-Final.pdf.
- ↑ A convenient table of sea peoples in hieroglyphics, transliteration and English is given in the dissertation of Woodhuizen, 2006, who developed it from works of Kitchen cited there.
- ↑ As noted by Gardiner V.1 p.196, other texts have
- ↑ Gardiner, Alan H.. Ancient Egyptian Onomastica. London: Oxford University Press, 1947 — 196 bet.
- ↑ Manassa, Colleen. The Great Karnak Inscription of Merneptah: Grand Strategy in the Thirteenth Century BC. New Haven: Yale Egyptological Seminar, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Yale University, 2003 — 55 bet. ISBN 978-0-9740025-0-7.
- ↑ Line 52.
- ↑ See A. Stoia and the other essays in M.L. Stig Sørensen and R. Thomas, eds., The Bronze Age—Iron Age Transition in Europe (Oxford) 1989, and T.H. Wertime and J.D. Muhly, The Coming of the Age of Iron (New Haven) 1980.
- ↑ „Assyrian Eponym List“. 2016-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-mart.
- ↑ Hawkins, John David; 1995.
- ↑ Urartu article, Columbia Electronic Encyclopedia, 2007