Portugaliya ayollari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Portugaliyadagi ayollar Portugaliyaning 1976-yilgi konstitutsiyasiga binoan portugaliyalik erkaklar bilan toʻliq huquqiy tenglikni oldi, bu esa oʻz navbatida 1974-yilgi inqilob natijasida yuzaga keldi. Portugaliyada birinchi marta ayollarga 1931-yilda Salazarning Estado Novo boshqaruvi ostida ovoz berishga ruxsat berildi, lekin erkaklar bilan teng shartlarda emas. Keyinchalik Estado Novo ostida ayollarning saylov huquqi ikki marta kengaytirildi. Birinchi marta 1946-yilda va ikkinchi marta 1968-yilda Marselo Kaetano davrida 2137-sonli qonun saylov maqsadlarida erkaklar va ayollar tengligini eʼlon qildi. 1990-yillarning boshlariga kelib, Portugaliyaning koʻplab ayollari professional boʻlishdi, jumladan, shifokorlar va advokatlar, koʻpchilik ofis xodimlari va fabrika ishchilaridan ayollar boʻlishgan.[1]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollarning xulq-atvorini idrok etishga taʼsir qiluvchi ijtimoiy va diniy meʼyorlar ayollarning ijtimoiy tabaqasiga bogʻliq edi, bu nafaqat jamiyatning ulardan kutganligi nuqtai nazaridan, balki ularning mustaqilligi va tanlov qilish qobiliyati, qonuniy himoya va qadr-qimmatga ega boʻlgan imtiyozlarga bogʻliq edi.Taʼlim olish barcha ayollar uchun mavjud emas edi. Jamiyatdagi tengsizlik nafaqat erkaklar va ayollar, balki turli xil ijtimoiy va iqtisodiy maqomdagi ayollar oʻrtasida ham mavjud edi. Bu masalalar ijtimoiy munozarada faqat 1700-yillarning boshidan boshlab oʻz oʻrnini egalladi va " ayollar haqidagi munozara " (fransuzcha: querelle des femmes) haqida juda kam dalillar mavjud.[2]

Birinchi Portugaliya Respublikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollar harakati birinchi Portugaliya Respublikasi davrida 1914-yilda tashkil etilgan Conselho Nacional das Mulheres Portuguesas tashkil etilishi bilan boshlangan deb hisoblanadi.

Portugaliya Respublikasining saylov qoidalari jinsini koʻrsatmasdan, „21 yoshdan oshgan, oʻqish va yozishni biladigan va oila boshligʻi boʻlgan Portugaliya fuqarolari“ uchun ovoz berish huquqini koʻrsatdi. Karolina Beatris Angelo qonunning noaniqligidan va undan ovoz berish uchun foydalangan. U bolali oila boshligʻi edi va oʻqish va yozishni bilardi, shuning uchun u Portugaliyada ovoz bergan birinchi ayol boʻldi. Respublika rejimi ayollarning ovoz berishini istamadi va qonunni tezda oʻzgartirdi. 1913-yilda qonunlar jinsni oʻz ichiga olgan va ayniqsa ayollarning saylov huquqini rad etish uchun oʻzgartirildi. Afonso Kostaning 1913-yildagi Saylov kodeksi Karolina Beatriz Anjeloga 1911-yilda ovoz berishga ruxsat bergan boʻshliqni yopdi.[3]

Estado Novo rejimi (1933—1974)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mariya Tereza Karkomo Lobo siyosatchi va huquqshunos Portugaliyada lavozimni egallagan birinchi ayol boʻldi

Portugaliyada 1933-yildan 1974-yilgacha amalda boʻlgan Estado Novo avtoritar siyosiy rejim davrida ham ayollar huquqlari cheklangan edi.

1933-yilda Portugaliya konstitutsiyaviy referendumida ayollarga Portugaliyada birinchi marta ovoz berish huquqi berildi. Birinchi Respublika davrida ayollarning ovoz berish huquqi, feministik daʼvolarga qaramay, qoʻlga kiritilmagan edi — ammo oʻrta maʼlumot ularning saylov huquqi uchun shart edi, erkaklar esa faqat oʻqish va yozishni bilishlari kerak edi.[4]

Keyinchalik Estado Novo ostida ayollarning saylov huquqi ikki marta kengaytirildi. Birinchi marta 1946-yilda va ikkinchi marta 1968-yilda Marselo Caetano davrida 2137-sonli qonun saylov maqsadlarida erkaklar va ayollar tengligini eʼlon qildi. 1968-yilgi saylov qonuni erkaklar va ayollar oʻrtasida hech qanday farq qilmadi[5][6], garchi oʻqish imkoniyatiga ega boʻlgan umumiy qoida 1976-yilgacha ayollarning ovoz berishini tizimli cheklashlarga olib keldi[7]

Shuningdek, Estado Novo ostida Mariya Tereza Karkomo Lobo siyosatchi va huquqshunos Portugaliyada lavozimni egallagan birinchi ayol boʻldi.[8][9] U, shuningdek, XI qonunchilik davrida Birinchi Portugaliya Respublikasi Milliy Assambleyasining deputati boʻlgan.

Oilaviy hayot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy din Rim-katoliklik boʻlgan mamlakat sifatida Portugaliya oilaviy hayotga nisbatan anʼanaviy ravishda konservativ boʻlib kelgan. Ajralish 1975-yilda qonuniylashtirilgan. 1982-yilda zino dekriminallashtirildi[10] Ajralish toʻgʻrisidagi qonunlar 2008-yil oktabr oyida qayta koʻrib chiqildi, ajrashish toʻgʻrisidagi yangi qonun bu jarayonni liberallashtirganda (qarang : Portugaliyadagi ajralish qonuni). 21-asrda oila dinamikasi yanada liberal boʻldi, birgalikda yashash mashhur boʻldi va tugʻilish va nikoh oʻrtasidagi bogʻliqlik pasaydi. 2019-yilda tugʻilganlarning 56,8 foizi turmushga chiqmagan ayollarga toʻgʻri keldi.[11] Aksariyat Gʻarb mamlakatlari singari, Portugaliya ham tugʻilishning past darajasi bilan shugʻullanishi kerak: mamlakat 1980-yillardan beri tugʻilishning pastki oʻrinbosarligini boshdan kechirmoqda.[12]

2012-yilda birinchi nikoh yoshi ayollar uchun 29,9 yosh va erkaklar uchun 31,4 yoshni tashkil etdi.[13] Birgalikda yashovchilar Portugaliyada de-fakto kasaba uyushmalari bilan bogʻliq qonunlarga muvofiq huquqlarga ega.

Abort[tahrir | manbasini tahrirlash]

Portugaliyadagi abort toʻgʻrisidagi qonunlar 2007-yil 10-aprelda, Portugaliyadagi abort boʻyicha referendumdan keyin liberallashtirildi. Abort homiladorlikning birinchi oʻn haftasida talab boʻyicha, keyingi bosqichlarda esa faqat aniq sabablarga koʻra (zoʻrlash, tugʻma nuqsonlar xavfi, ayolning sogʻligʻiga xavf tugʻdirish) mumkin. Biroq, qonuniy abortni olish koʻpincha amalda qiyin, chunki koʻplab shifokorlar abort qilishdan bosh tortishadi (buni vijdonan rad etish moddasi boʻyicha qilishga ruxsat beriladi), chunki Portugaliya katolik anʼanalari sezilarli taʼsir koʻrsatadigan mamlakat boʻlib qolmoqda.[14]

Salomatlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Portugaliyada onalar oʻlimi darajasi 8,00 oʻlim / 100 000 tirik tugʻilgan (2010-yil holatiga koʻra). Bu jahon standartlari boʻyicha past, lekin hali ham koʻplab boshqa Gʻarb davlatlaridan yuqori.[15] Portugaliyada OIV/OITS darajasi kattalar orasida (15-49 yosh) 0,6 % ni tashkil etadi, bu Yevropadagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biridir.[16] 2001-yildan boshlab, Portugaliyadagi muhojirlar bepul tibbiy xizmat, shu jumladan homiladorlik va tugʻruqdan keyingi davrda bepul parvarish, shuningdek, oilani rejalashtirish muassasalaridan foydalanish huquqiga ega. 

Taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollarda savodxonlik darajasi erkaklarnikiga nisbatan hamon past: savodxonlik darajasi ayollarda 94 % (15 yosh va undan katta, 2011-yil maʼlumotlari), erkaklarda esa 97 %.[17] 19-asrda vaziyat ancha yomon edi. Portugaliyadagi ayollarning boʻysunish maqomi va taʼlim imkoniyatlarini yaxshilash bilan shugʻullangan birinchi ayollar qatoriga Karolina Mixael de Vaskonselos, Mariya Karvalyu, Elis Pestana, Elis Moderno, Antonia Pusich va Giomar Torresao kiradi.[18] Fransiska Vud Portugaliyadagi birinchi feministik gazetani yaratgan va u koʻp ayollar tenglikdan manfaatdor emasligini tushungan, ammo u ularning ambitsiyalarining yetishmasligini ayollarga taʼlim olish imkoniyati yoʻqligi bilan bogʻlagan.[19]

Oiladagi zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Portugaliyada uydagi zoʻravonlik noqonuniy hisoblanadi. Bu Portugaliya Jinoyat kodeksining 152-moddasida alohida koʻrib chiqilgan.[20] Yillar davomida bir necha bor oʻzgartirishlar kiritilgan maqolada shunday deyilgan: „Kimki, takroriy yoki takrorlanmasdan, jismoniy yoki ruhiy zoʻravonlik, shu jumladan, tan jazosi, ozodlikdan mahrum qilish va jinsiy zoʻravonlik qoʻllasa: a) turmush oʻrtogʻiga yoki sobiq — turmush oʻrtogʻi; b) huquqbuzar birga yashamagan boʻlsa ham, bir xil yoki boshqa jinsdagi shaxsga; c) birinchi darajali umumiy avlodning avlodiga; yoki d) oʻta nochor shaxsga. yoshi, nogironligi, kasalligi, homiladorligi yoki iqtisodiy qaramligi sababli jinoyatchi bilan birga yashagan shaxs; jazolanadi“.[21] Portugaliya ayollarga nisbatan zoʻravonlik va oiladagi zoʻravonlikning oldini olish va unga qarshi kurashish toʻgʻrisidagi konvensiyani ham ratifikatsiya qilgan.[22] Ayollarga nisbatan zoʻravonlik haqida aniq maʼlumot olish qiyin, ammo 2008-yilda chop etilgan tadqiqotga koʻra, ayollarning 38 foizi 18 yoshdan boshlab jismoniy, psixologik va/yoki jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlgan[23]

Siyosatdagi ayollar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anʼanaga koʻra, Portugaliyada, boshqa mamlakatlarda boʻlgani kabi, siyosat erkaklar mulki hisoblangan. Biroq, soʻnggi yillarda ayollar koʻproq jalb qilingan. 2014-yil holatiga koʻra, parlamentda 31,3 foiz ayollar bor.[24]

Siyosatdagi ayollar rekordlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ovoz bergan birinchi ayol : Karolina Beatris Angelo 1911-yilgi taʼsischilar saylovida saylov huquqi boʻyicha qonunlardagi boʻshliqdan foydalangan holda
  • Birinchi ayol deputatlar : Domitila de Karvalyu, Mariya Gvardiola va Mariya Kandida Parreyra 1934-yilgi umumiy saylovda, Estado Novo diktaturasi ostidagi birinchi saylov.
  • Vazirlar mahkamasining birinchi ayol aʼzosi : Tereza Lobo, Davlat kotibining sogʻliqni saqlash va yordam boʻyicha oʻrinbosari (1970—1973)
  • Birinchi ayol davlat kotiblari : Lourdes Belchior va Lourdes Pintasilgo, mos ravishda Madaniyat va ilmiy tadqiqotlar boʻyicha davlat kotibi va ijtimoiy xavfsizlik boʻyicha Davlat kotibi (1974-yil may-iyul).
  • Birinchi ayol vazir : Lourdes Pintasilgo, ijtimoiy ishlar vaziri (1974-yil iyul-sentabr).
  • Demokratik saylovlarda birinchi ayol nomzodlar : 1975-yilgi taʼsis saylovlarida nomzodlar.
  • Demokratik tarzda saylangan birinchi ayol deputatlar : 1975-yilda saylangan 21 ta ayol deputatlar.
  • Parlament qoʻmitasining birinchi ayol raisi : Sofiya de Mello Breyner (PS), Konstitutsiya muqaddimasi tahriri qoʻmitasi raisi, 1975-yil.
  • Birinchi elchi : Lourdes Pintasilgo, Portugaliyaning YUNESKOdagi elchisi (1975—1981).[25]
  • Birinchi ayol merlar : Alda Santos Viktor (Vagos, CDS), Francelina Chambel (Sardoal, PS), Judite Mendes Abreu (Koimbra, PS), Lurdes Breu (Estarreja, PPD/PSD) va Odete Izabel (Mealhada, PS), saylangan. 1976.[26][27][28]
  • Birinchi ayol sudya : Rut Garces 1977-yilda.[29]
  • Birinchi ayol bosh vazir : Lourdes Pintasilgo (1979—1980).
  • Parlament guruhining birinchi ayol rahbari : Yashillar guruhi rahbari Izabel Kastro va Xalq partiyasi guruhi rahbari Mariya Xose Nogueyra Pinto.
  • Birinchi ayollardan iborat parlament guruhi : Yashillar guruhi (1995—1999).
  • Parlamentning birinchi ayol spikeri : Assunsan Esteves, Respublika Assambleyasi Prezidenti (2011—2015).
  • Mintaqaviy assambleyaning birinchi ayol spikeri : Ana Luis, Azor assambleyasi prezidenti (2012-yildan).
  • Eng uzoq vaqt xizmat qilgan ayol deputat : Roza Albernaz, sotsialistlar uchun 38 yil (1980—2018) deputat.[30]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Portugal-Women (data as of 1993)“. Mongabay.com. Qaraldi: 3-noyabr 2013-yil.
  2. ↑ Johnson, R. (2018). 
  3. ↑ Herr, R.; Pinto, A. C. (Eds.). (2012).
  4. ↑ Adão, Áurea; Remédios, Maria José (23–may 2006–yil). „The educational narrativity in the first period of Oliveira Salazar's government. Women's voices in the National Assembly (1935—1945)“. History of Education: Journal of the History of Education Society. 34-jild, № 5. 547–559-bet. doi:10.1080/00467600500221315.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  5. ↑ Miranda, Professor Jorge — „Escritos vários sobre direitos fundamentais“, pag 12, ISBN 9789728818623
  6. ↑ In the original „São eleitores da Assembleia Nacional todos os cidadãos portugueses, maiores ou emancipados, que saibam ler e escrever português e não estejam abrangidos por qualquer das incapacidades previstas na lei; e os que, embora não saibam ler nem escrever português tenham já sido alguma vez recenseados ao abrigo da Lei n.º 2015, de 28 de Maio de 1946, desde que satisfaçam os requisitos nela fixados“.
  7. ↑ Antó, Maria; Almeida, nia de Figueiredo Pires de (19–iyun 2017–yil). „Women Mayors in Portugal: A Case Study in Political Representation and Citizenship“. Revista de Sociologia e Política. 26-jild, № 68. 27–42-bet. Qaraldi: 2022-03-16.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  8. ↑ „Maria Teresa Cárcomo Lobo“. PÚBLICO (22-dekabr 2018-yil).
  9. ↑ „Morreu a primeira mulher a assumir funções governativas em Portugal“ (14-dekabr 2018-yil).
  10. ↑ „Aborto não deve ser uma prioridade da investigação criminal“. publico.pt. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  11. ↑ „PORDATA - Live births outside of marriage, with parents co-habiting or not (%) in Portugal“. pordata.pt. Qaraldi: 6-avgust 2018-yil.
  12. ↑ „Fertility in Portugal: a Macro/Micro Economic Perspective / Projects funded by national science agencies / Projects / Research output / Welcome - CEFAGE“. Uevora.pt. 2017-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  13. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“. Qaraldi: 18-fevral 2015-yil. [sayt ishlamaydi]
  14. ↑ „In Portugal, abortion legal but many doctors refuse to perform them“. wbez.org. 18-fevral 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  15. ↑ „The World Factbook“. cia.gov. 18-aprel 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  16. ↑ „The World Factbook“. cia.gov. 21-dekabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  17. ↑ „The World Factbook“. cia.gov. 24-noyabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  18. ↑ Bermudez, Silvia. A New History of Iberian Feminisms (inglizcha). University of Toronto Press, 5-fevral 2018-yil. ISBN 978-1-4875-1029-9. 
  19. ↑ Bermudez, Silvia. A New History of Iberian Feminisms (inglizcha). University of Toronto Press, 5-fevral 2018-yil — 102 bet. ISBN 978-1-4875-1029-9. 
  20. ↑ Ministry of Justice. "Breaking the silence – united against domestic violence": 29th Council of Europe Conference of Ministers of Justice - Report from Portugal. Direção-Geral da Política de Justiça — 2 bet. 
  21. ↑ Article 152 reads in Portuguese: Artigo 152.
  22. ↑ „Liste complète“. coe.int. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  23. ↑ „WAVE Network“. wave-network.org. 18-avgust 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  24. ↑ „Women in Parliaments: World Classification“. ipu.org. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  25. ↑ Lemos, Isabel da Conceição. As Mulheres na Carreira Diplomática – 1974 a 2004 (portugalcha). Lisboa: ISCTE-IUL, 2009-yil iyul — 2, 39 e 41–44 bet. 
  26. ↑ Baldaia, Barbara. „Eles que se atrevam!“ (portugalcha). TSF (8-mart 2018-yil). Qaraldi: 10-fevral 2020-yil.
  27. ↑ Lopes, Margarida Santos. „Mulheres ao poder local, já!“ (portugalcha). Máxima (30-sentabr 2017-yil). Qaraldi: 10-fevral 2020-yil.
  28. ↑ „Mulheres a mandar nas autarquias, procuram-se. Em 1976 eram cinco, hoje são 31“ (portugalcha). Expresso (17-oktabr 2017-yil). Qaraldi: 10-fevral 2020-yil.
  29. ↑ Agência Lusa. „Morreu Ruth Garcês, primeira juíza portuguesa“ (portugalcha). RTP Notícias (10-iyun 2006-yil). Qaraldi: 10-fevral 2020-yil.
  30. ↑ Agência Lusa. „Deputada socialista Rosa Albernaz renuncia ao mandato e é substituída por António Cardoso“ (portugalcha). Diário de Notícias (19-dekabr 2018-yil). Qaraldi: 10-fevral 2020-yil.

Qoʻshimcha adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Portugaliya_ayollari&oldid=3902644" dan olindi