Plumeria

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Champa Flower Garland
Gulli gulchambar
Plumeria
Plumeria rubra
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Gentianales
Apocynaceae
Plumeriinae
Plumeria

L.[1]
Sinonimlar
  • Plumieria Scop.

Plumeria (/pluːˈmɛriə/), frangipani nomi bilan tanilgan, Apocynaceae oilasining Rauvolfioideae kenja turkumiga mansub gulli oʻsimlik[1]. Koʻpgina turlarining hayotiy shakllari bargli buta yoki kichik daraxtlardir. Turlarning tarqalishi turlicha Meksika, Markaziy Amerika va Karib havzasi va janubda Braziliya, shimolda Florida (AQSh) uchun plumeria endemik, lekin baʼzida issiq hududlarda kosmopolit tur sifatida oʻstiriladi[2][3].

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Plumeriya gullari sfenks kuyalarini jalb qilish uchun kechalari xushboʻy hid tarqatadi. Gullarda nektar boʻlmaydi ular xushboʻy hid bilan shunchaki changlatuvchilarni aldaydi. Kuyalar nektar izlab gulchanglarni guldan gulga oʻtkazish orqali ularni beixtiyor changlatadi[4]. Hasharotlar yoki odamlar yordamida changlantirish orqali plumerianing yangi navlarini yaratiladi. Boshqa guldan changlangan urugʻlardan olingan Plumeria ona daraxtining xususiyatlarini takrorlashi yoki ularning gullari butunlay yangi koʻrinishga ega boʻlishi mumkin[5].

Plumeria turlarini bahorda poya uchlarini kesish orqali osongina koʻpaytirish mumkin. Gullar quruq tuproqqa oʻtqazilganda tezroq rivojlanadi[6]. Amerika Plumeria Jamiyati 2009-yil holatiga koʻra Plumeriyaning 368 ta roʻyxatga olingan navlarini sanab oʻtgan[7].

Etimologiya va umumiy nomlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu turkum 17-asr fransuz botanigi va katolik rohib Charlz Plumier sharafiga nomlangan boʻlib, u koʻplab oʻsimlik va hayvonlar turlarini hujjatlashtirib, Yangi Dunyoga sayohat qilgan[8]. " Frangipani " umumiy nomi 16-asrda Italiyadagi olijanob Frangipani oilasi nomidan kelib chiqqan boʻlib, u oʻzini plumeria hidli atir ixtiro qilganini daʼvo qilgan[9][10]. Koʻpgina ingliz tilida soʻzlashuvchilar oʻsimlikka nisbatan oddiygina „plumeria“ nomini ishlatishadi.  Janubi- Sharqiy Osiyoda plumeria daraxti va gullari muqaddas hisoblanadi. Sharqiy Yavadagi Penataran ibodatxonasi xarobalaridagi relyefda oʻziga xos gul barglari va skeletga oʻxshash shoxlari boʻlgan plumeria daraxti tasvirlangan[11]. Borobudur ibodatxonasining gʻarbiy tomoni 1-zonasidagi devorda ham plumeria tasvirlangan. Borobudur 9-asrda, Penataran 14-asrda qurilgan. Sanalar orasidagi vaqtning noaniqligi sababli plumerianing qachon kelib chiqqanini aniqlash qiyin.

Sharqiy Hindiston va Bangladeshda plumeria anʼanaviy ravishda champagne, golok chapa (kồkīngīnī চাপা) deb ataladi, bu nom Hindularning osmondagi eng qudratli xudosi Shri Krishnaning samoviy uyida istiqomat qiluvchi degan maʼnoni anglatadi. Muqaddas hisoblangan gul gulancha va kath golap (soʻzma-soʻz yogʻoch atirgul) nomlari bilan ham mashhur.

Penataran ibodatxonasidagi Plumeriya relefi, Blitar, Sharqiy Java

Madaniyatda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mesoamerikada plumerialar ikki ming yildan ortiq vaqt davomida murakkab ramziy ahamiyatga ega boʻlgan. Mayya va Aztek davrlaridan hozirgi kungacha ajoyib misollar keltirgan. Mayyalar orasida plumerialar hayot va unumdorlik mabudlari bilan bogʻlangan. Atsteklar imperiyasi davrida nahuati tilida soʻzlashuvchi odamlar yuqori maqomini bildirish uchun plumerialardan foydalanganlar. Zodagonlar bogʻlariga plumeriya daraxtlarini ekishgan[12].

Frangipani tanasi Kolkata, Gʻarbiy Bengal, Hindiston
Barglar
Tel-Avivdagi bogʻni bezab turgan Plumeria rubraning gullaydigan daraxti, Isroil
Toʻliq gullashda issiq pushti frangipani

Plumeria Janubiy va Janubi- Sharqiy Osiyoda tabiiy holatda katta hududlarda oʻsadi. Mahalliy xalq eʼtiqodiga koʻra bu gullar arvohlar va jinlarga boshpana hisoblanadi. Plumeria hind, jayn va buddist madaniyatlarida ham ibodatxonalar bilan bogʻliq.

Taiti, Fiji, Samoa, Gavayi, Yangi Zelandiya, Tonga va Kuk orollari kabi Tinch okeanining bir qancha orollarida Plumeria turlari leis tayyorlash uchun ishlatiladi[13]. Gavayida gul melia deb ataladi[14].

Plumeria alba — Laosning milliy guli boʻlib, u yerda koʻproq champa yoki dok champa nomi bilan tanilgan.

Bengal madaniyatida koʻpchilik oq gullar, xususan, plumeria (Bengal, চম্পা chômpa yoki চাঁপা chãpa) dafn marosimi uchun ishlatiladi.

Shuningdek, Filippin, Indoneziya va Malayziyada plumeria koʻpincha arvohlar va qabristonlar bilan bogʻliq[15]. Masalan, Yangsze Choo oʻzining "Tungi yoʻlbars " romanida uni „Malayyalarning qabriston guli“ deb taʼriflagan. Plumerialar koʻpincha uchta xalq qabriston maydonlariga ekilgan. Ular, shuningdek, Filippindagi uylar, bogʻlar, toʻxtash joylari va boshqa muassasalarda keng tarqalgan xona oʻsimliklaridan biridir. Bali hindulari oʻzlarining maʼbudlariga qurbonlik qilish uchun plumeria gullaridan foydalanadilar.

Plumeria rubradan bilan xushboʻy hidli hind tutatqilari "champa " tayyorlanadi. Misol uchun, nag champa — bu plumeriya va sandal daraxtini birlashtirgan xushboʻy hidni oʻz ichiga olgan tutatqi. Plumeria hind champa tutatqisining tarkibiy qismi boʻlsa-da, undan doim ham foydalanilmaydi. Aksariyat champa tutatqilari boshqa daraxt qatronlaridan, masalan, Halmaddi (Ailanthus triphysa) va benzoin qatronlaridab, shuningdek, boshqa gullardan, champaca (Magnolia champaca), geranium (Pelargonium graveolens) va vanildan(Vanilla planifolia) tayyorlanadi[16].

Karnatakaning Gʻarbiy Ghat togʻlarida toʻy paytida kelin va kuyovlar krem rangli plumeria gulchambarlarini taqadilar. Qizil rangli gullar toʻylarda ishlatilmaydi. Plumeria oʻsimliklari ushbu hududlardagi ibodatxonalarning koʻpchiligida uchraydi.

Shri-Lanka anʼanalarida plumeria ibodat guli hisoblanadi. Beshinchi asrdagi qoya qal’asi freskalaridagi samoviy qizlardan biri Sigiriya oʻng qoʻlida plumeriadan farq qilmaydigan besh bargli gulni ushlab turgan holatda tasvirlangan[17].

Sharqiy Afrikada frangipani ishtirokidagi koʻplab sevgi sheʼrlari yozilgan[18].

Plumeriyaning ayrim turlari yuqori dorivorlik xususiyatiga ega boʻlganligi uchun oʻrganilgan[19].

Taksonomiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Plumeria turkumi oʻnga yaqin turlarni oʻz ichiga oladi[20].

Plumeria turlari sutli lateksga ega, boshqa koʻplab Apocynaceae oilasi vakillari kabi, koʻz va teri uchun zaharli boʻlgan birikmalarga ega[21]. Turlari barg shakli va joylashishiga qarab farqlanadi. P. albaning barglari tor va gofrirovka qilingan, P. pudica barglari choʻzilgan shaklga va porloq, toʻq yashil rangga ega. P. pudica doimiy yashil oʻsimlik. Qishda barglari va gullarini saqlaydigan yana bir tur — P. obtusa.

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Genus: Champa L.“ Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 14 March 2003. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 8 September 2010.
  2. ↑ „World Checklist of Selected Plant Families“.
  3. ↑ Illustrated Handbook on Succulent Plants Urs Eggli: . Springer, 2002 — 16 bet. ISBN 978-3-540-41966-2. 
  4. ↑ Haber, William A. (1984). "Pollination by Deceit in a Mass-Flowering Tropical Tree Plumeria rubra L. (Apocynaceae)". Biotropica 16 (4): 269–275. doi:10.2307/2387935. https://archive.org/details/sim_biotropica_1984-12_16_4/page/269. 
  5. ↑ „Plumeria Blooming“.
  6. ↑ Thornton, Sharon H.. The Exotic Plumeria (Frangipani). Plumeria Specialties, 1985 — 21 bet. 
  7. ↑ „Registered Plumeria“. The Plumeria Society of America. Qaraldi: 2019-yil 2-mart.
  8. ↑ „Zumbroich, Thomas J. 2013. 'Plumerias the Color of Roseate Spoonbills'- Continuity and Transition in the Symbolism of Plumeria L. in Mesoamerica. Ethnobotany Research & Applications 11:341-363“. Qaraldi: 2015-yil 15-aprel.
  9. ↑ George William Septimus Piesse. The Art of Perfumery and the Methods of Obtaining the Odors of Plants: With Instructions for the Manufacture of Perfumes for the Handkerchief, Scented Powders, Odorous Vinegars, Dentifrices, Pomatums, Cosmetics, Perfumed Soap, Etc., to which is Added an Appendix on Preparing Artificial Fruit-essences, Etc. Lindsay & Blakiston, 1867 — 23 bet. 2017-yil 8-iyulda qaraldi. 
  10. ↑ Andrew Kettler (2015). "Making the Synthetic Epic". The Senses and Society 10: 5–25. doi:10.2752/174589315X14161614601682. 
  11. ↑ Beragam Tanaman Pada Relief Candi di Jawa Timur Abad 14 Masehi; Skripsi_Regina Yofani_UI 2010
  12. ↑ „Zumbroich, Thomas J. 2013. 'Plumerias the Color of Roseate Spoonbills'- Continuity and Transition in the Symbolism of Plumeria L. in Mesoamerica. Ethnobotany Research & Applications 11:341-363“. Qaraldi: 2015-yil 10-oktyabr.
  13. ↑ Jones, Jay. „Hawaii keeps the lei-making tradition alive“. Los Angeles Times (2008-yil 22-aprel).
  14. ↑ „Symbolism of Wearing Hawaiian Flowers“. Qaraldi: 2015-yil 20-dekabr.
  15. ↑ Bautista. „The summer blooming of the Kalachuchi“. Manila Bulletin (2015-yil 22-aprel). 2015-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 19-dekabr.
  16. ↑ „Equinox Aromatics, LLC - Halmaddi - Ailanthus triphysa - India“. 2014-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 18-avgust.
  17. ↑ „Kottegoda, S R, Flowers of Sri Lanka, Colombo, Royal Asiatic Society of Sri Lanka, 1994; pp xiii-xiv“. 2011-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 7-sentyabr.
  18. ↑ Knappert, Jan. An Anthology of Swahili Love Poetry. University of California Press, 1972 — 93 bet. ISBN 0-520-02177-0. 
  19. ↑ Sharma, Garima; Chahar, Maheep K.; Dobhal, Sonal; Sharma, Neelu; Sharma, Tek Chand; Sharma, Mahesh C.; Joshi, Yogesh C.; Dobhal, Mahabeer P. (2011). "Phytochemical Constituents, Traditional Uses, and Pharmacological Properties of the Genus Plumeria". Chemistry 8 (8): 1357–1369. doi:10.1002/cbdv.201000159. 
  20. ↑ The Plant List (2013).
  21. ↑ College of Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Plumeria&oldid=3594170" dan olindi