Pingo

Pingolar balandligi 3 dan 70 m gacha (10 dan 230 futgacha) va diametri 30 dan 1000 m gacha (98 dan 3,281 futgacha) oʻzgarib turadigan muzli tepaliklardir^[1]. Ular odatda konussimon shaklga ega va faqat abadiy muzlik muhitida, masalan, Arktika va subarktikada hosil boʻladi va saqlanib qoladi^[2]. Pingo — bu muzlik boʻlmagan relyef shakli yoki sovuq iqlim bilan bogʻliq jarayon sifatida tavsiflangan periglasial relyef shakli. Yer yuzida 11 000 dan ortiq pingo borligi taxmin qilinadi^[3]. Tuktoyaktuk yarim oroli hududi dunyodagi eng koʻp pingolar kontsentratsiyasiga ega boʻlib, u yerda jami 1350 ta pingolar aiqlangan^[4]. Hozirgi vaqtda pingolar haqida juda kam maʼlumotlar bor.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

1825-yilda Jon Franklin Makkenzi deltasidagi Ellis orolida kichik pingoni koʻtarganida pingoni birinchi taʼriflagan^[5]. Biroq, pingo atamasi birinchi marta 1938-yilda arktik botanik Alf Erling Porsild tomonidan Kanada va Alyaskaning gʻarbiy Arktika qirgʻoqlaridagi Yer tepaliklari haqidagi maqolasida Inuvialuitdan olingan. Tuktoyaktukdagi Porsild Pingo uning sharafiga nomlangan. Inuvialuktun tilida konussimon tepalik degan maʼnoni anglatuvchi „pingo“ atamasi endi ingliz tilidagi adabiyotlarda ilmiy atama sifatida qabul qilingan.

Shakllanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pingolar faqat abadiy muzlik muhitida shakllanishi mumkin. Hududda qulab tushgan pingolarning dalillari bir vaqtlar abadiy muzlik boʻlganligini koʻrsatadi.

Gidrostatik pingolar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gidrostatik pingolar deb ataladigan yopiq tizimlar suv tufayli pingolarning yadrosida hosil boʻlgan gidrostatik bosim natijasida hosil boʻladi. Ular suv oʻtkazmaydigan tuproq qatlami boʻlgan doimiy permafrost hududlarida paydo boʻladi. Bu pingoslar sayoz koʻllar va daryo deltalari kabi yer osti suvlari cheklangan tekis, toʻliq qurimagan hududlarda joylashgan. Ushbu relyef shakllarining hosil boʻlishi abadiy muz qatlamlari yuqoriga koʻtarilgan harakat yoki bosim hosil qilganda sodir boʻladi, bu esa tuproqning cheklangan muzlashiga olib keladi, natijada kengayish tufayli materialni yuqoriga suradi.

Yuqoridagi rasmda bu jarayon va yil davomida sodir boʻladigan oʻzgarishlar koʻrsatilgan^[6]. Ushbu turdagi yopiq tizim pingoslari koʻl choʻkindi bilan toʻldirilgan hududda hosil boʻladi. Bu yerning izolyatsiyalanganligini koʻrsatadi, bu esa suyuq suvning choʻkindi ostida toʻplanishiga imkon beradi^[6]. Qish oylarida bu choʻkindi muzlay boshlaydi, bu esa choʻkindining kengayishiga, suvning chegaralanishiga va bosimning oshishiga olib keladi^[6]. Yuqoriga koʻtarilgan bosim tufayli tepalik hosil boʻladi. Biroq, yoz oylarida pingoning muz yadrosi eriy boshlaydi, natijada ushbu tepalik chuqrlashadi.

Gidravik pingolar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ochiq tizim (gidravlik) pingolar qanday shakllanganligini koʻrsatadigan diagramma.

Gidravlik (ochiq tizimli) pingoslar yer osti suvlari tashqi manbadan, yaʼni sub-permafrost yoki permafrost ichidagi suv qatlamlaridan oqib chiqadigan suvlardan kelib chiqadi. Gidrostatik bosim muz yadrosining shakllanishini boshlaydi, chunki suv yuqoriga koʻtariladi va keyin muzlaydi. Ochiq tizimli pingolar suvli qatlamlar muzlamaguncha mavjud suv miqdorida hech qanday cheklovlarga ega emas. Ular koʻpincha yon bagʻirlari tagida joylashgan boʻladi. Yer osti suvlari artezian bosimi ostida qolib, kengayib borayotgan muz yadrosini hosil qilganda yerni yuqoriga koʻtarishga majbur qiladi. Yerni yuqoriga koʻtarishga majburlovchi artezian bosimining oʻzi emas, balki suvli qatlamdan suv bilan oziqlanadigan muz yadrosidir. Bular koʻpincha yupqa, uzluksiz abadiy muzliklarda hosil boʻladi. Bu sharoitlar muz yadrosining shakllanishiga imkon beradi, lekin uni artezian yer osti suvlari bilan taʼminlaydi. Agar artezian pingoni ichiga kiradigan suv bosimi yetarlicha kuchli boʻlsa, u pingoni yuqoriga koʻtarib, ostida subpingo suv linzalari paydo boʻlishiga imkon beradi. Biroq, agar suv linzalaridan suv oqishni boshlasa, bu strukturani buzishi mumkin boʻlgan choʻkishga olib kelishi mumkin. Bu pingolar koʻpincha oval yoki choʻzinchoq shaklga ega. Nima uchun ochiq tizim yoki gidravlik pingoslar odatda tuproqsiz erlarda paydo boʻlishi hali ham toʻliq tushunilmagan.

Pingolar odatda yiliga atigi bir necha santimetr oʻsadi, Ibyuk Pingo yiliga 2 sm (0,79 dyuym) tezlikda oʻsadi, eng kattasi esa oʻnlab yillar va hatto asrlar davomida oʻsadi. Pingolarni shakllanish jarayoni sovuqning koʻtarilishi bilan chambarchas bogʻliq deb taxmin qilinadi. Pingoning asosi erta yoshligida maksimal diametriga erishadi. Pingolarning balandligi 3 dan 70 m gacha (9,8 dan 229,7 futgacha) va diametri 30 dan 1000 m gacha (98 dan 3281 futgacha) oʻzgarishi mumkin. Pingolarning shakli odatda dumaloq. Kichikroq pingoslarning tepalari egri, kattaroq pingoslarda esa muzning erishi natijasida qulab tushgan tepaliklar yoki kraterlar boʻladi.

Iqlim oʻzgarishining oqibatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Global isish Arktika haroratining tez koʻtarilishiga olib keladi, ntijada abadiy muzliklar eriydi^[7]. Iqlim isishi natijasida hosil boʻlgan abadiy muzlik degradatsiyasi yerning oʻrtacha yillik haroratining oshishi, faol qatlam qalinligining oshishi, talik va termokarstning rivojlanishi va abadiy muzlik orollarining yoʻq boʻlib ketishi bilan koʻrsatiladi. Abadiy muzlik degradatsiyasi va agradatsiyasi oʻrtasidagi almashinish subarktika va arktika pasttekislik landshaftlarini shakllantiradi^[8].

Pingolar yuzasi buzilishga juda moyil boʻlib, ularda muzning katta miqdori saqlanib qoladi. Permafrostning keskin erishi jarayonlari pingolar ichidagi muzlarning erishiga olib kelishi mumkin, bu esa pingo qulashining kuchayishiga va qoldiq koʻllarning shakllanishiga olib kelishi ehtilmoli bor. Hozirgi vaqtda iqlim oʻzgarishi pingolarning shakllanishi va oʻsishiga qanday taʼsir qilishi mumkinligini oʻrganadigan bir nechta tadqiqotlar mavjud.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kriyovulqon

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Pidwirny, M, (2006) „Periglacial Processes and Landforms“. Fundamentals of Physical Geography.
↑ Mackay, J. Ross (2 October 2002) „Pingo Growth and collapse, Tuktoyaktuk Peninsula Area, Western Arctic Coast, Canada: a long-term field study“. Géographie Physique et Quaternaire.
↑ Grosse, G., Jones, B.M. (2011) „Spatial distribution of pingos in northern Asia“. The Cryosphere.
↑ Mackay, J. Ross (1998) „Pingo Growth and Collapse, Tuktoyaktuk Peninsula Area, Western Arctic Coast, Canada: A Long-Term Field Study“. Géographie Physique et Quaternaire. University of Montreal.
↑ Mackay, Ross (2011) „Pingos of the Tuktoyaktuk Peninsula Area, Northwest Territories“. Géographie Physique et Quaternaire. Department of Geography University of British Columbia.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 „Formation of Closed System Pingo“.
↑ Schuur, Edward A. G., Abbott Benjamin (30 November 2011) „High risk of permafrost thaw“. Nature.
↑ Wetterich, Sebastian; Schirrmeister, Lutz; Nazarova, Larisa; Palagushkina, Olga; Bobrov, Anatoly; Pogosyan, Lilit; Savelieva, Larisa; Syrykh, Liudmila; Matthes, Heidrun; Fritz, Michael, Günther, Frank (July 2018) „Holocene thermokarst and pingo development in the Kolyma Lowland (NE Siberia)“. Permafrost and Periglacial Processes.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

National Snow and Ice Data Center (NSIDC). „All about frozen ground: How does it affect land?“. 18-dekabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan.

[bir-1] Pidwirny, M, (2006) „Periglacial Processes and Landforms“. Fundamentals of Physical Geography.

[ikki-2] Mackay, J. Ross (2 October 2002) „Pingo Growth and collapse, Tuktoyaktuk Peninsula Area, Western Arctic Coast, Canada: a long-term field study“. Géographie Physique et Quaternaire.

[toʻrt-3] Grosse, G., Jones, B.M. (2011) „Spatial distribution of pingos in northern Asia“. The Cryosphere.

[besh-4] Mackay, J. Ross (1998) „Pingo Growth and Collapse, Tuktoyaktuk Peninsula Area, Western Arctic Coast, Canada: A Long-Term Field Study“. Géographie Physique et Quaternaire. University of Montreal.

[olti-5] Mackay, Ross (2011) „Pingos of the Tuktoyaktuk Peninsula Area, Northwest Territories“. Géographie Physique et Quaternaire. Department of Geography University of British Columbia.

[toʻqqiz-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 „Formation of Closed System Pingo“.

[oʻnyetti-7] Schuur, Edward A. G., Abbott Benjamin (30 November 2011) „High risk of permafrost thaw“. Nature.

[oʻntoʻqqiz-8] Wetterich, Sebastian; Schirrmeister, Lutz; Nazarova, Larisa; Palagushkina, Olga; Bobrov, Anatoly; Pogosyan, Lilit; Savelieva, Larisa; Syrykh, Liudmila; Matthes, Heidrun; Fritz, Michael, Günther, Frank (July 2018) „Holocene thermokarst and pingo development in the Kolyma Lowland (NE Siberia)“. Permafrost and Periglacial Processes.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]