Oʻzinduksiya

Oʻzinduksiya — elektr zanjiridagi tok kuchining oʻzgarishi natijasida bu zanjirda elektr yurituvchi kuch (e.yu.k.) hosil boʻlishi. Zanjirda tok oʻzgarganida shu zanjir konturi bilan cheklangan yuzada magnit induksiya oqimi ham oʻzgaradi, natijada unda Oʻzinduksiya e.yu.k. hosil boʻladi. Uning yoʻnalishi Lens qoidasi bilan aniqlanadi. Oʻ. hodisasi elektrotexnika va radiotexnikada muhim ahamiyatga ega. Mas, induktivlik gʻaltagiga ketmaket ulangan kondensator Oʻ. tufayli oʻz-oʻzidan qayta zaryadlanadi, natijada konturda elektromagnit tebranishlar paydo boʻladi.Konturni kesib o ‘tadigan magnit oqimining o ‘zgarishi ro‘y beradigan

barcha hodisalarda elektromagnit induksiya hodisasi ro‘y beradi. Kuzatilayotgan konturdan o‘tayotgan tok kuchining o‘zgarishi konturda qo‘shimcha tok kuchi hosil qiladigan konturdagi EYUK ni hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu hodisaga о ‘zinduksiya, o‘zinduksion EYUKni hosil qiladigan qo‘shimcha kuchga о ‘zinduksiya ekstra toki deyiladi. 0 ‘zinduksiya EYUK i nimalarga bog‘liq va u qanday kattaliklar bilan ifodalanadi? Ixtiyoriy nuqtada hosil bo‘luvchi magnit induksiya vektori g‘altakdan o‘tayotgan tok kuchiga to‘g‘ri proporsional: d> = ILBunda L — konturning induktivligi bo‘lib, konturdan bir birlik tok

kuchi o‘tganda konturda hosil bo‘luvchi magnit induksiya oqimiga son jihatdan teng bo‘lgan kattalikdir.

0 ‘zinduksiya hodisasiga tenglamani tatbiq etsak,

dd>	_ d l
E s = - dl = - L ^ t	(5-4)

hosil bo‘ladi. 0‘zinduksiya EYUK tok kuchining o ‘zgarish tezligiga to ‘g‘ri proporsional bo‘lar ekan. Induktivlik L = d l / / d t bo'ladi. Bu ifodadan foydalanib, uning birligini aniqlasak, konturdagi tok bir sekundda bir amperga 0 ‘zgarganda bir volt 0 ‘zinduksiya EYUK i hosil b o ‘lsa, bu konturning birligini birgenri deyiladi: 1H = w U s = 1 V c 1с H ar qanday konturni tok manbaiga ulagan vaqti tok kuchi eng katta qiymatga erishmaydi, buning uchun ma'lum vaqt o‘tadi. Bu vaqtda konturda ulanish ekstratoki hosil bo'ladi. l - e Bunda I 0—tokning erishishi zarur bo‘lgan maksimal qiymati, R — zanjir qarshiligi, L — induktivlik. Kalit uzilganda esa tok kuchi nolga teng bo‘lishi uchun yana vaqt kerak. Bu vaqtdagi tokka uzilish ekstratoki deyiladi . U quyidagicha ifodalanadi: L Bunda f - — —zanjiming doimiy vaqti deyiladi va u tok kuchini qancha К vaqtda y e m arta o ‘zgarishini ko‘rsatadi. Zanjirning qarshiligi (R) qancha kichik b o ‘lib, uning induktivligi (L) qancha katta bo‘lsa, zanjirdagi tokning kamayuvi shuncha sekin bo‘ladi. Bunda ko‘p o'ramli temir о ‘zakli g‘altakka parallel ravishda galvanometr ulangan. Zanjir tok manbaiga ulanganda manba EYUK yo‘nalishiga qarama-qarshi yo‘nalishda g‘altakda ulanish induksion EYUK hosil bo'ladi. Bu holdagi tok yo‘nalishi rasmda tutash strelka bilan ko‘rsatilgan. Zanjirni uzishda esa g‘altakda induksiyalangan EYUK g‘altakdagi tokni awalgi yo‘nalishini saqlaydi, ammo zanjir m anbadan uzilgan b o ‘lgani uchun uzilish ekstratoki galvanometr orqali punktir strelka bilan ko'rsatilgan yo‘nalishda o‘tadi. G ‘a_ltak induktivligini hisoblaylik. Uning uzunligi / va umumiy sim o‘ram lar soni N ta bo‘lsin. U vaqtda uzunlik birligidagi o'ram lar soni _ N n ~ bo‘lib, unda hosil bo‘luvchi magnit maydon induksiyasi B = w 0In 0 ‘tayot'gan oqim: Tutinisfi oqimi: Г ф = N 0 , = ц ц ()п 71 SI 0 ‘zinduksiya EYUK i esa bo‘lib, uni bilan taqqoslasak, induktivlik L = (j,fu0n 2Sl bo‘ladi. Bu ifoda bir qatlam o‘ralgan toroid yoki juda uzun solenoid (g‘altak)

uchun o ‘rinlidir.