Ozodlik ordeni (Fransiya)
| Ozodlik ordeni (Fransiya) | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Asl nomi | fransuzcha: L’Ordre de la Libération | ||
| Mamlakat |
 Fransiya | ||
| Turi | Medal | ||
| Statistika | |||
| Taʼsis sanasi | 16-noyabr 1940-yilda | ||
| Navbat | |||
| Toʻngʻich mukofot | Faxriy legion ordeni | ||
| Kenja mukofot | Harbiy medal | ||
Ozodlik ordeni (fransuzcha: L’Ordre de la Libération) — Fransiya davlat mukofotiyu 1940-yil 16-noyabrda general Sharl de Goll tomonidan Ikkinchi jahon urushi davrida qarshilik harakati qatnashchilari, harbiy tuzilmalari va fuqarolik birlashmalarini taqdirlash uchun taʼsis etilgan. Orden aʼzolari "ozodlik yoʻldoshlari " (fransuzcha: Compagnons de la Libération) deb ataladi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya Fransiyani bosib olgandan soʻng, general de Goll BBC radiosining toʻlqinlari ustiga mashhur "18-iyun murojaati "ni tashladi. Bu sana Fransiyani ozod qilish yoʻlida oʻz jonini berishga tayyor „magʻlubiyatga uchragan va xoʻrlangan“ koʻngilli aholini safarbar qilish uchun boshlanish nuqtasi boʻldi. Ushbu „umid jangchilari“ ni hurmat qilish uchun Erkin Fransiya harakati rahbari (fransuzcha: Chef de la France Libre) Sharl de Goll „Fransiya va imperiyani ozod qilish yoʻllari ustida ishlaganlar“ uchun maxsus mukofot yaratish zarurligini tan oldi. De Goll Faxriy Legion ordenidan ushbu maqsadlarda foydalana olmadi, chunki ordenning butun tashkiliy qismi Parijda qoldi va marshal Pétain orden rahbari edi.
Ozodlik ordeni Brazzavilda (Kongo) 1940-yil 16-noyabrdagi 7-sonli farmon bilan taʼsis etilgan[1][2]. Shu bilan birga, farmonning asl matnida bitta darajaga ega boʻlgan yangi tartib aʼzolari „Ozodlik salibchilar“ (fransuzcha: Croisés de la Libération) deb nomlanishi qaror qilindi, ammo farmon „Ozod Fransiyaning rasmiy gazetasida“ eʼlon qilinishidan oldin, tuzatishlar kiritildi va "salibchilar " oʻrniga "ozodlik yoʻldoshlari " (fransuzcha: Compagnons de la Libération)[3] tushunchalari kiritildi. Uning asoschisi general de Goll ordenning buyuk ustasi boʻldi. Tashkilotda tartib eski ritsarlik ordenlariga oʻxshardi. Ordenga kirish erkin fransuzlar rahbari tomonidan amalga oshirildi.
Professor Rene Kassin tomonidan ishlab chiqilgan tartib nizomi 1941-yil 29-yanvardagi farmon bilan tashkil etilgan[4]. Unga koʻra, „Ozod Fransiya“ ning rais — rahbari va besh nafar aʼzodan iborat orden kengashi tuzildi.
Fransiyani ozod qilishga hissa qoʻshgan chet elliklar uchun ham buyruqqa kirishga ruxsat berildi. Nizomda janoblarning ayblanuvchi xatti-harakatlari uchun buyruqdan chetlatish ham nazarda tutilgan.
1941-yil 1-avgustdagi farmon bilan ordenga qabul qilish tartibi belgilandi. Bu xuddi Faxriy legion ordeni bilan taqdirlash marosimi bilan bir xil edi (harbiy parad oldidan), fidoyilik soʻzlari bilan: „Biz sizni Fransiyani ozod qilish, shaʼni va gʻalabasi yoʻlidagi quroldoshimiz sifatida bilamiz“ bezatilgan edi. Ordenning ahamiyatini tasdiqlash uchun Faxriy Legion ordeni va Harbiy medal oldidan „Ozodlik faxriy nishoni“ ordeni bilan taqishga qaror qilindi[5].
Urush yillarida orden nizomi bir necha bor oʻzgartirildi va takomillashtirildi.
1945-yil 10-avgustdagi farmon bilan Ozodlik ordeni Faxriy Legion ordeni bilan oʻxshash maqomga ega boʻldi — yuridik shaxs huquqlariga ega boʻlgan, egalari uchun ijtimoiy taʼminot organi sifatida oʻzini oʻzi taʼminlash imkoniyati bilan orden va erkin fransuz harakatining boshqa ishtirokchilari, shuningdek, ularning bevalari va yetimlari Fransiya Adliya vazirligi byudjeti tarkibiga kiruvchi farmoyish byudjyeti farmoyish kantsleri tomonidan boshqariladi. Orden ehson va merosni qabul qilish huquqini oldi, orden byudjetiga tushadi. Xuddi shu farmon bilan Ozodlik ordeni huquqiy jihatdan Qarshilik medaliga boʻysundirildi[6].
Dastlab Londonda joylashgan ordenning qarorgohi 1943-yilda Jazoirga, 1944-yil 20-noyabrda esa Parijga koʻchirildi. 1967-yilda buyurtma qarorgohi Les Invalides binolaridan biriga koʻchirildi (Latour-Maubourg bulvari, 51 bis). Qarorgohda 1967-yilda ochilgan orden muzeyi ham mavjud edi.
2012-yil 16-noyabrda Ozodlik ordeni yuridik shaxs maqomini yoʻqotdi, chunki farmoyish faoliyatini amalga oshirish boʻyicha barcha funktsiyalar „Ozodlik hamkori“ Milliy Kommunalar Kengashiga oʻtkazildi[7].
Kavalerlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
1941-yildan 1946-yilgacha ordenga 1036 nafar janob (ulardan 271 nafari vafotidan keyin), 18 ta harbiy tuzilma va 5 ta hududiy birlik (Nant, Grenobl, Parij, Vasye-an-Verkors va Ile-de-Seyn) qabul qilindi.
1946-yil 23-yanvardagi farmon bilan "Qarshilik koʻrsatish maqsadlariga erishish uchun " ordeni qabul qilish yopildi[8]. Keyinchalik ordenning buyuk ustasi ikkita istisno qildi: 1958-yil 18-iyunda Uinston Cherchill va 1960-yil 2-aprelda qirol Jorj VI (oʻlimidan keyin) ordenga qabul qilindi.
Ozodlik ordeniga jami 1061 ta qabul qilingan. Ordenga 44 nafar xorijlik qabul qilindi. Orden ritsarlari orasida 6 nafar ayol ham bor edi.
Ordenning eng yosh otliqlari 14 yoshida qiynoqlar ostida vafot etgan Genriot Mathurin (Mathurin Henriot, vafotidan keyin) va 16 yoshida ordenga qabul qilingan Lazar Pitkovichlar (Lazare Pitkovich) edi.
Kavalerlar uchun Qarshilik harakatida qoʻllanilgan taxalluslari ostida qabul qilinishi odatiy hol emas edi. Masalan, Jan Mulen ordenga „Corporal Mercier“ (fransuzcha: mercier — galanterist) nomi bilan qabul qilingan.
2009-yil 1-iyunda 50 nafar orden sohiblari tirik qoldi; 2020-yil 20-noyabrdan keyin 1 kavaler tirik qoldi — Xubert Germen (fransuzcha: Hubert Germain), 2021-yil 12-oktabrda vafot etgan.
Xotirani abadiylashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]
700 dan ortiq otliqlar urushdan omon qolishdi.
1967-yilda Parijda „Ozodlik“ ordeni egalari va qarshilik harakati aʼzolari xotirasini abadiylashtirish uchun buyruq idorasi huzurida muzey tashkil etishdi.
Ordenning oxirgi marhum ritsariga maxsus sharaflar beriladi, uning jasadi Surenes shahridagi yodgorligining maxsus qasriga dafn etilgan.
Vafot etgan „Ozodlik“ ordeni egalarining oila aʼzolari ordenga bagʻishlangan tantanali marosimlarda koʻkrakning oʻng tomonida amakivachchasining ordeni belgisini taqib yurish huquqiga ega.
Fransiya Mudofaa vaziri Sharl Millionning 1996-yil 23-fevraldagi farmoni bilan „Ozodlik“ ordeni bilan belgilangan harbiy qismlarda Qarshilik koʻrsatgan qahramonlar xotirasini abadiylashtirish maqsadida maxsus koʻkrak farqi (forager, fransuzcha: fourragère de l’ordre de la Libération) oʻrnatildi. Belgilar harbiy xizmatchilarning ushbu boʻlinmalarda boʻlgan vaqtlari uchun uniforma elementi sifatida belgilanadi[9]. 2011-yil 1-aprelda „Ozodlik“ ordeni bilan bir qatorda „Sharl de Goll“ samolyot tashuvchisi ekipaji ham Ikkinchi Jahon urushi paytida Fransiyaga xizmat qilgan barcha „xizmatlar“ va ularning birinchisi general de Goll xotirasiga topshirildi.
Ordenning buyuk ustasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozodlik ordenining birinchi va yagona grossmeysteri general de Goll edi. 1970-yil 9-noyabrda general vafotidan keyin qoʻmondonlik kengashi yangi kapitanni saylamaslikka qaror qildi.
Orden kansleri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orden kansleri qoʻmondonlik kengashiga raislik qildi va tartibning toʻgʻri ishlashi va uning barcha aʼzolarining intizomining kafolati boʻlib xizmat qildi. U davlat protokoli unvonlari jadvalida 16-oʻrinni egalladi (Faxriy legion ordeni Buyuk kansleri bilan birga). De Goll vafotidan keyin ordenning hozirgi rahbari kansleri edi.
Vasiylik kengashi oʻz aʼzolari orasidan yangi muddatga qayta saylanish imkoniyati bilan 4 yil muddatga kanslerni sayladi. Saylovlar Fransiya Prezidenti tomonidan tasdiqlangan[10]. Joriy ishlarni yuritish uchun kansler huzurida orden kantsleri faoliyat koʻrsatardi.
Uning orden kansleri lavozimida ishlagan davrida bu lavozimga 8 nafar janob saylangan:
- 1941—1958 — Admiral Jorj Tyeri d’Argenlieu
- 1958—1962 — General Fransua Ingold
- 1962—1978 — Klod Etier de Boislamber
- 1978—2002 — Armiya generali Jan Saymon
- 2002—2006 — Armiya generali Alen de Boissier
- 2006—2007 — Per Messmer
- 2007—2011 — professor Fransua Jeykob
- 2011—2012 — Fred Mur
2012-yil 16-noyabrda „Ozodlik hamkori“ (fransuzcha: Conseil national des communes «Compagnon de la Libération») Milliy Kommunalar Kengashi tashkil etilganligi munosabati bilan Ozodlik ordeni kansleri lavozimi bekor qilindi va hozirgi kansler F. Mur yangi tashkil etilgan kengashga milliy delegat etib tayinlandi.
Orden kengashi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1941-yil 29-yanvardagi buyrugʻiga koʻra, Buyuk Usta raisligida Orden Kengashi tuzildi. Kengash Buyuk Ustaning maslahat organi, vafotidan keyin esa orden kansleri hisoblanadi.
Ordenga qabul qilish uchun nomzodlarni oldindan tanlab olish, keyin ularni grossmeysterga tasdiqlash uchun topshirish kengash mas’uliyati hisoblanadi. Orden yopilgandan soʻng, kengashga tartib anʼanalarini saqlash va orden ritsarlarining intizomini saqlash topshirildi. Orden kengashi „18-iyun murojaati“ va General de Goll vafoti kuniga bagʻishlangan yillik marosimlarni tashkil etishda ishtirok etgan.
„Ozodlik hamrohi“ milliy kommunalar kengashi tarkibiga quyidagilar kiradi:
- Tierri Argenlieu, 1-darajali kapitan, orden kansleri etib tayinlandi,
- Féliks Eboué, Fransiya Ekvatorial Afrikasi general-gubernatori
- Emmanuel d’Xarkurt (Amadeus Ollonde), leytenant,
- Edmond Popieu, Savdo-dengiz floti radiotelegraf zobiti
- Henri Boquillard, ajudan harbiy havo kuchlari.
Kengash aʼzolari soni aniqlanmagan. 1943-yil 1-iyunda orden kengashi 10 kishiga, 1944-yilda esa 15 kishiga koʻpaytirildi. Urushdan keyin Kengash aʼzolari soni bir necha barobar ortib, 28 kishiga yetdi. 2012-yilda Kengash 16 kishidan iborat edi.
2012-yil 16-noyabrda Orden kengashi tarqatib yuborildi va uning vazifalari „Ozodlik hamrohi“ kommunalar milliy kengashiga oʻtkazildi. Oʻsha paytda yashagan barcha orden ritsarlari „Ozodlik hamkori“ Milliy Kommunalar Kengashining Maʼmuriy Kengashiga aʼzo boʻlishdi.
"Ozodlik hamrohi" kommunalar milliy kengashi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozodlik ordeni egalari sonining tabiiy qisqarishi munosabati bilan uning barcha egalari vafot etganidan keyin ordenning oʻzi mavjudligi haqida savol tugʻildi. Buyruqga tayinlanganlar orasida 5 nafar kommuna aʼzolari buyruqqa aloqador boʻlmagani bois, ularga buyruqning mavjudligini taʼminlash masʼuliyatini yuklashga qaror qilindi. 1999-yil 26-maydagi qonun bilan „Ozodlik hamkori“ jamoalar milliy kengashini yuridik shaxs sifatida tashkil etish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Qonun Ozodlik ordeni kengashi 15 otliq askar oʻrtasida yigʻilmaganda kuchga kirishi kerak edi[11]. Bunday payt 2012-yilda keldi va Milliy Kommunalar Kengashi oʻz faoliyatini 2012-yil 16-noyabrda boshladi[12]. Orden kengashi va idorasi tugatilib, orden kansleri Milliy Kommunalar kengashiga milliy delegat etib tayinlandi.
Sobiq orden kengashining barcha funksiyalari yangi Kengash ixtiyoriga oʻtkazildi, uning asosiy vazifasi „Ozodlik“ ordeni, „Qarshilik“ medali bilan taqdirlanganlar xotirasini abadiylashtirish va kelajak avlodlarga yetkazishdan iborat.
Kengash, shuningdek, „Ozodlik“ ordeni muzeyi ishi, orden arxivini saqlash, xotira marosimlarini tashkil etish, ritsarlar va ularning oilalarini maʼnaviy va moddiy qoʻllab-quvvatlash masalalari bilan shugʻullanadi.
Kengashning hamraisi har yili oʻzgarib turadigan milliy delegatlar va merlardan biri hisoblanadi. Kengashga Fransiya adliya vaziri boshchilik qiladi.
„Ozodlik hamrohi“ milliy kommunalar kengashi tarkibiga quyidagilar kiradi:
- Ozodlik ordeniga tayinlangan barcha beshta kommuna merlari (Nant, Grenobl, Parij, Vasye-en-Verkors, Ile-de-Seine)
- Ozodlik ordenining barcha hayot egalari
- Fransiya Prezidenti tomonidan 4 yil muddatga tayinlangan milliy delegat.
Kengashga milliy delegat va har yili almashtiriladigan merlardan biri birgalikda raislik qiladi. Kengash faoliyatini Fransiya adliya vaziri boshqaradi[13].
2012-yil 14-noyabrdagi Farmon bilan Milliy hamjamiyatlar kengashi va unga qarashli muassasalarning Ustavi tasdiqlandi. Xuddi shu farmon bilan yuridik shaxsning huquqlari va mulki Ozodlik ordenidan Kommunalar Kengashiga oʻtkazildi[7].
2017-yil aprel oyida Kengashning faxriy rahbari lavozimi joriy etildi — „Ozodlik hamrohi“ (fransuzcha: chancelier d’honneur du Conseil national des communes « Compagnon de la Libération ») kommunalar milliy kengashining faxriy kansleri 2017-yilning 4-mayida bu unvon ordenning soʻnggi kansleri Fred Murga berildi, u 2017-yilning yanvarida milliy delegat lavozimidan isteʼfoga chiqdi. Fred Mur vafotidan keyin Daniel Kordier 2017-yil 23-oktabrda faxriy kansler etib tayinlandi va Kordier vafotidan soʻng (2020-yil 20-noyabr[14]) Hubert Jermen, ordenning tirik qolgan soʻnggi qoʻmondoni edi. Liberal 2020-yil 25-noyabrda faxriy kansler etib tayinlangan (2021-yil 12-oktabrda vafot etgan).
Orden nishonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ordenning nishoni Ozodlik xochi deb ataladi (fransuzcha: Croix de la Libération). 33 mm balandlikda va 30 mm kengligida toʻrtburchaklar silliq qalqon shaklida bronza nishoni hisoblanadi. Qalqon qilich bilan kesilgan (uzunligi 59 mm va kengligi 7 mm), dastasi yuqoriga koʻtarilgan. Old tomondan qilich qora emal bilan qoplangan Lotaringiya xochi bilan qoplangan. Orqa tomonda lotin tilida 4 qator bor: „PATRIAM SERVANDO VICTORIAM TULIT“ („Vatanga xizmat qilish gʻalaba qozonadi“). Koʻkrak nishoni qilichga qilichning dastasidan oʻtadigan toʻrtburchaklar qavslar bilan biriktirilgan.
Orden tasmasi quyuq yashil, qora chiziqlarda (qora — mazlum Fransiya uchun motam ramzi, yashil — ozodlik umidining ramzi), kengligi — 37 mm. Birinchi variantda 2 mm kenglikdagi chiziqlar diagonal ravishda joylashtirilgan. 1942-yil avgust-sentabr oylarida lentaning yangi versiyasi qabul qilindi — vertikal chiziqlar, ikkita keng (5 mm) qirralarning boʻylab va ikkita tor (1 mm) markazga yaqinroq, bir-biridan 15 mm masofada joylashgan.
Orden zanjiri faqat ordenning buyuk ustasi general de Goll uchun moʻljallangan edi. U 1945-yilda ishlab chiqarilgan va 1947-yil 31-avgustda ustaga tantanali ravishda taqdim etilgan. Diametri 36 sm boʻlgan zanjir toʻqqizta keng oltin halqa va yashil emal bilan qoplangan oʻnta Lotaringiya xochidan iborat. Zanjirga qora emal bilan qoplangan oval (53×69 mm) medalyon biriktirilgan boʻlib, unda orden emblemasi (Ozodlik xochi) yorqin tasvirlangan. Medalyon orden shiori tushirilgan yarim doira lentali zanjirga bogʻlangan va uning dastasi yuqoriga koʻtarilgan ikki kesishgan qilich bilan teshilgan. Zanjirning halqalarida Fransiya imperiyasi hududlari nomlari oʻyib yozilgan:
- Fransiya Ekvatorial Afrikasi — Yangi Gebridlar
- Okeaniya — Gviana
- Somali — Reunion
- Shimoliy Afrika — Antil orollari
- Yangi Kaledoniya — Kamerun
- Hindiston — Levant
- Madagaskar — Sent-Pyer va Mikelon
- Fransiya Gʻarbiy Afrikasi — Indochina
- Fransiya
Buyuk usta vafotidan keyin zanjir Ozodlik ordeni muzeyiga qoʻyildi.
Ordenning dastlabki belgilarini Cartier kompaniyasining London filiali Dom Pinches qildi. Orden Parijga yetib kelganidan soʻng, ordenning belgilari Parij zarbxonasida qilingan.
Ozodlik ordeni belgilari Parij va Nant shaharlarining qoʻllarida mujassamlangan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Ordonnance n° 7 du 16 novembre 1940, créant l’Ordre de la Libération.
- ↑ Ukaz № 7 datirovan 16-noyabrya 1940 goda, odnako general de Goll podpisal ego 17-noyabrya.
- ↑ Journal Officiel de la France Libre du 20 janvier 1941.
- ↑ Décret du 29 janvier 1941, réglant les modalités de fonctionnement de l’Ordre de la Libération.
- ↑ Arrêté du 1er août 1941, relatif à la remise et au port de la Croix de la Libération.
- ↑ Ordonnance n° 45-1779 du 10 août 1945, portant organisation de l’Ordre de la Libération.
- ↑ 7,0 7,1 Décret n° 2012-1253 du 14 novembre 2012, relatif au Conseil national des communes " Compagnon de la Libération ".
- ↑ Décret du 23 janvier 1946, mettant fin à l’attribution de la Croix de la Libération.
- ↑ Arrêté du 23 février 1996 portant création de la fourragère de l’Ordre de la Libération.
- ↑ Décret n° 62-465 du 13 avril 1962, modifiant l’ordonnance du 7 janvier 1944, relative à l’attribution de la Croix de la Libération.
- ↑ Loi n° 99-418 du 26 mai 1999, créant le Conseil National des communes " Compagnon de la Libération ".
- ↑ Loi n° 2012-239 du 9 mars 2012, modifiant la loi n° 99-418 du 26 mai 1999 créant le Conseil national des Communes " Compagnon de la Libération "
- ↑ Andoza:Veb manbasi 2
- ↑ „Во Франции умер один из двух последних «компаньонов Освобождения», Планета—Дейли, 20.11.2020“. 2020-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Henri Weill.. Les Compagnons de la Libération: résister à 20 ans. Toulouse: Privat, 2006. ISBN 978-2-7089-4428-2.
- André Damien.. Les ordres de chevalerie et les décorations. Paris: Mémoire & Documents, 2002. ISBN 2-914611-05-6.
- Jean Simon.. L’Ordre de la Libération. Paris: Plon, 1996.
- Michelle Michel.. Cinquantenaire de l’Ordre de la Liberation. Paris: Musée de l’Ordre de la Libération, 1990. ISBN 2-950519-10-5.
- Pierre Miquel.. Compagnons de la Libération. Paris: Denoël, 1995. ISBN 2-207240-28-2.
- Афонькин С. Ю.. Всё о самых знаменитых орденах мира. СПб.: СЗКЭО, 2008. ISBN 978-5-9603-0085-8.
- Потрашков С. В., Лившиц И. И.. Награды Второй мировой войны. М.: Эксмо, 2008. ISBN 978-5-699-29296-7.
- Царёва Т. Б.. Все награды Второй мировой войны. Ордена, медали и нагрудные знаки, Историческая библиотека. Ростов-на-Дону: Владис, 2010 — 129—130 bet. ISBN 978-5-9567-0859-0.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Musée de l’Ordre de la Libération = Ofitsialniy sayt ordena Osvobojdeniya : [fr.]. — Data obraщeniya: 09.12.2018.
- Liste des Compagnons de la Libération = Spisok kavalerov ordena Osvobojdeniya : [arx. 09.12.2018] : [fr.] // Site de l’Ordre de la Libération. — Data obraщeniya: 09.12.2018.
- Les Compagnons de la Libération vivants = Spisok nine jivix kavalerov ordena Osvobojdeniya : [arx. 10.10.2018] : [fr.] // Site de l’Ordre de la Libération. — Data obraщeniya: 09.12.2018.
- 1038 Compagnons de la Libération = Biografii kavalerov ordena Osvobojdeniya : [arx. 09.12.2018] : [fr.] // Site de l’Ordre de la Libération. — 2013. — 4 novembre. — Data obraщeniya: 09.12.2018.
- Marc Champenois. Ordre de la Libération : [arx. 19.09.2017] : [fr.] // Ordres et Décorations de France. — Data obraщeniya: 07.01.2014.
- Olivier Menut. L’Ordre de la Libération : un ordre de chevalerie au XXème siècle : [arx. 19.09.2017] : [fr.] // Sans Frontières. — Data obraщeniya: 19.09.2017.