Ozarbayjondagi kurdlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ozarbayjondagi kurdlar (kurdcha: Kurdên Azerbaycanê) sovet davlatlari hududidagi tarixiy ahamiyatga ega kurd aholisining bir qismini tashkil qiladi. Kurdlar X—XI asrlarda kurd Shaddodiylar sulolasining oʻrnatilishi bilan Kavkazda oʻz mavjudligini oʻrnatdilar.[1] XVI asr oxirlarida Qorabogʻda baʼzi kurd qabilalari qayd etilgan.[1] Biroq, Ozarbayjon Respublikasidagi deyarli barcha zamonaviy kurd aholisi 19-asrdagi Qojar Eronidan kelgan muhojirlardan iborat.[1]

2020-yilgi Togʻli Qorabogʻ urushi natijasida Ozarbayjon Kalbajar, Lochin, Qubadli va Zangilonni qaytarib oldi.[2] 2020-yilgi Togʻli Qorabogʻda oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisidagi kelishuvga koʻra, ichki koʻchirilganlar va qochqinlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochoqlar boʻyicha Oliy komissarligi nazorati ostida Togʻli Qorabogʻ va unga tutash hududlarga qaytishi kerak.[3]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rus va keyinchalik sovet etnografi Grigoriy Chursinning fikricha, zamonaviy Ozarbayjonning gʻarbiy qismlariga kurdlarning navbatdagi koʻchishi toʻlqini 1589-yilda, Usmonli-Safaviy urushi davrida, „gʻolib Safaviy askarlari“ fath qilingan oʻlkada qolishni afzal koʻrgan paytda sodir boʻlgan boʻlgan.[4] Safaviylar shia kurdlarini Qorabogʻ va Zangezurning tarixiy hududlari chegaralari tutashgan joyga koʻchirdilar.[5] XVIII asrda Qorabogʻ pasttekisligida koʻplab kurd qabilalari ozarbayjonlar bilan qabila ittifoqlarini tuzdilar.[6] 19-asr rus tarixchisi Pyotr Budkov 1728-yilda Mugʻon tekisligida yarim koʻchmanchi chorvachilik bilan shugʻullanuvchi kurdlar va shohsevonlardan iborat guruhlar Rossiya fuqaroligini olish uchun ariza berganligini eslatib oʻtadi.[7]

1807-yilda Janubiy Kavkaz uchun rus-fors urushi paytida qabila boshligʻi Mehmed Sefi Sulton Forsdan Qorabogʻ xonligiga koʻchib oʻtdi va unga 600 kurd oilasi kelib qoʻshildi. 19-asrning ikkinchi yarmiga kelib, kurdlar Zangezur, Javanshire va Jabroyil tumanlarida koʻp boʻlgan.[4] 1886-yilda ular Elizabetpol gubernatorligi aholisining 4,68 % ni tashkil qilgan.[8] Kurdlarning kichik populyatsiyalari Naxchivon, Sharur-Daralagʻoz va Aresh tumanlarida ham topilgan.[9] Kurdlarning Forsdan va kamroq darajada Usmonli imperiyasidan[10] hozirgi Ozarbayjonning togʻli hududlariga ommaviy koʻchishi butun XIX asr va XX asr boshlarida, yaʼni 1920-yilgacha Ozarbayjon Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgunga qadar davom etdi. Janubiy Kavkazdagi kurd aholisi ichki immigratsiyaga moyil edi. 1920-yillarda Ozarbayjondan bir qator kurdlar Armanistonga koʻchib oʻtdilar, u yerda ular asosan ozarbayjonlar yashaydigan hududlarga joylashdilar[4], bu esa Ozarbayjondagi kurdlar sonining sezilarli darajada kamayishiga olib keldi.[11]

Umumiy din (kurdlarning koʻpchiligidan farqli oʻlaroq, Ozarbayjon kurdlari koʻpchilik ozariylar kabi asosan shia musulmonlari boʻlishgan)[12] va umumiy madaniyat elementlari XIX asr oxiriga kelib Ozarbayjon kurd aholisining tez assimilyatsiya qilinishiga olib keldi. 1886-yildagi statistik maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, Jabrayil, Arash va qisman Javanshiralik kurdlar ozariy tilida birinchi til sifatida gaplashgan. 1926-yilgi Sovet Ittifoqining birinchi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Ozarbayjon kurd aholisining atigi 3100 nafari (yoki 8,3 %) (oʻsha paytda ular 37200 kishi edi) kurd tilida soʻzlashgan.[9]

1918—1920-yillarda qisqa muddatda mustaqil boʻlgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi hukumatida yaxshi integratsiyalashgan jamoa boʻlgan kurdlar, jumladan Nurmammad bey Shohsuvarov, taʼlim va diniy ishlar vaziri, Harbiy vazir va gubernator Xosrov bey Sultonovlar ham bor edi. U Qorabogʻ va Zangezur generali boʻlgan.[13]

Qizil Kurdiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozarbayjonda sovet hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng Ozarbayjon SSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi 1923-yilda Lachin, Qubadli va Zangilon tumanlarida Qizil Kurdiston nomi bilan mashhur boʻlgan, poytaxti Lochin shahrida joylashgan maʼmuriy birlikni tuzdi.[14] 1926-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, uning aholisining 73 % kurdlar va 26 % ozarbayjonlar edi.[15] 1930-yilda u tugatildi va qolgan kurdlarning aksariyati asta-sekin ozarbayjonlar deb qayta toifaga kiritildi.[16] Oʻtgan asrning 30-yillarida Agʻjakandda anʼanaviy kurd qoʻgʻirchoq teatri „ kilim arasi“ va Lochindagi kurd pedagogika kolleji hamon faoliyat koʻrsatardi.[4] Sovet hukumati 1937-yilda Ozarbayjon va Armaniston kurd aholisining katta qismini Qozogʻistonga, 1944-yilda Gruziya kurdlarini deportatsiya qildi[17] 1961-yildan boshlab deportatsiya qilinganlarning huquqlarini tiklash uchun Bokuda yashagan Mehmet Babayev boshchiligidagi saʼy-harakatlar amalga oshirildi, bu esa befoyda boʻldi.[18]

Kurdlar qoʻshni ozarbayjonlarning hukmron madaniyatiga singib ketishda davom etdilar.[19] Tarixiy aralash ozarbayjon-kurd nikohlari odatiy hol edi, ammo kurd tili bunday nikohlarda bolalarga kamdan-kam oʻtgan.[9]

Togʻli Qorabogʻ urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi Togʻli Qorabogʻ mintaqasi boʻylab bu ikki davlatning anʼanaviy kurdlar yashovchi hududlariga tarqaldi. 1980-yillarning oxirlarida Armanistondan Ozarbayjonga 18 ming kurd ketgan.[20] 1992—1993-yillarda arman qoʻshinlari Qalbajar, Lochin, Qubadli va Zangilonga kirib, arman boʻlmagan tinch aholini chiqib ketishga majbur qildi.[21] Oʻsha hududlardagi kurdlar aholisining 80 % ga yaqini Agʻjabodidagi ID lagerlariga joylashdi.

Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1920-yillardagi hisob-kitoblarga koʻra, Ozarbayjondagi kurdlar soni 40 ming atrofida.[22] 1990-yillardagi hisob-kitoblar 10 mingdan[23] dan 200 minggacha oʻzgarib turardi.[22]

1926[24] 1939[25] 1959[26] 1970[27] 1979[28] 1989[29] 1999[30] 2009[31]
41,193 6005 1487 5488 5,676 12 226 13100 6100

Ozarbayjondan kelgan nufuzli kurdlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Shomil Asgarov, shoir va folklorshunos
  • Isgandar Xon Xoyskiy, Rossiya va Ozarbayjon imperatorlik harbiy qoʻmondoni, general-leytenant unvoniga ega.
  • Wekil Mustafoyev, hozirgi Gʻarbiy Ozarbayjonda qisqa yashagan Kurdiston Uyezdning sobiq rahbari

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Yilmaz, Harun (2014). „The Rise of Red Kurdistan“. Iranian Studies. 47-jild, № 5. 801–802-bet. doi:10.1080/00210862.2014.934153.
  2. ↑ „İşğaldan azad edilmiş şəhər və kəndlərimiz“ (az). Azerbaijan State News Agency (1-dekabr 2020-yil). 2020-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-dekabr 2020-yil.
  3. ↑ „Statement by President of the Republic of Azerbaijan, Prime Minister of the Republic of Armenia and President of the Russian Federation“. Kremlin.ru.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Aristova T.F. Iz istorii vozniknoveniya sovremennix kurdskix seleniy v Zakavkaze // Sovetskaya etnografiya. — M., 1962. — № № 2.
  5. ↑ Shnirelman V.A. Voyni pamyati: mifi, identichnost i politika v Zakavkaze. — IKTs „Akademkniga“, 2002. — S. 199.
  6. ↑ I.
  7. ↑ V.
  8. ↑ Yelizavetpolskaya guberniya // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona: V 86 tomax (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 N.
  10. ↑ Dmitriy Pirbari.
  11. ↑ Encyclopedia of World Cultures, David Levinson, G.K. Hall & Co. (1991), p.225
  12. ↑ Rasim Musabekov.
  13. ↑ Alamdar Shaxverdiev Azerbaydjanskie kurdi (rus.
  14. ↑ The Kurds: A Contemporary Overview, Philip G. Kreyenbroek, Stefan Sperl, Routledge, (1992), ISBN 0-415-07265-4, p.201
  15. ↑ „Курдистанский уезд 1926“.
  16. ↑ Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War, Thomas De Waal, NYU Press, ISBN 0-8147-1945-7, p.133
  17. ↑ (ruscha) Partizani na povodke.
  18. ↑ (turkcha) Kurdistana Sor
  19. ↑ David McDowall Sovremennaya istoriya kurdov = A modern history of the Kurds. — 3, illustrated, revised.
  20. ↑ Thomas de Waal Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War.
  21. ↑ Azerbaijan.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Azerbaycan: Kürtler“. refworld. Qaraldi: 22-fevral 2016-yil.
  23. ↑ An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, Greenwood Publishing Group, (1994), ISBN 0313274975, p.409
  24. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР“. «Демоскоп». 2012-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  25. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2012-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  26. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2012-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  27. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2012-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  28. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2011-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  29. ↑ „Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР“. «Демоскоп». 2011-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  30. ↑ „Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)publisher="Демоскоп"“. 2011-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  31. ↑ „Ethnic composition of Azerbaijan: 2009 census“. 2012-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ozarbayjondagi_kurdlar&oldid=3275846" dan olindi