Oq burgut ordeni (Polsha)
Oq burgut ordeni (Polsha) | |||
---|---|---|---|
| |||
Asl nomi | polyakcha: Order Orła Białego | ||
Mamlakat | Polsha | ||
Turi | orden | ||
Statistika | |||
Taʼsis sanasi | 1-noyabr 1705-yilda | ||
Navbat | |||
Toʻngʻich mukofot | Mavjud emas | ||
Kenja mukofot | Virtuti Militari | ||
Oq burgut ordeni(polyakcha: Order Orła Białego) — Polshadagi eng yuqori davlat mukofoti, eng qadimgi Polsha ordenlaridan biridir[1]. Orden 1705-yilda tashkil etilgan.
Orden tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1705—1831-yillar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Orden Polshada 1705-yil 1-noyabrda Saksoniya saylovchisi va Polsha qiroli II avgust[1] tomonidan taʼsis etilgan. Avgust darhol 8 kishini orden kavaleri qildi: uni saylovlarda qoʻllab-quvvatlagan toʻrtta Polsha va Litva magnatlari(knyaz Lubomirskiy, knyaz Oginskiy, knyaz Radzivil va L.Potseya), uchta rus generali (A.D.Menshikov , A.I.Repnina va G. B. Ogilvi). Keyinchalik koʻplab boshqa rus generallari orden egalari boʻlishdi:
- K.E.Renn
- Y.I.Bryus
- B.P.Sheremetev
- V.V.Dolgorukov
- X.A.Minich
- P.P.Lassi
1712-yilda Pyotr I ordenning ritsariga aylandi (Pyotr I tomonidan Avgustga birinchi chaqirilgan Avliyo Endryu ordeni belgilarini qoʻyishiga javoban).
1795-yilda Hamdoʻstlikning uchinchi boʻlinishi natijasida Polsha-Litva davlati tugatildi, tartib bekor qilindi. 1807-yilda Tilsit tinchligi natijasida Hamdoʻstlikning ikkinchi va uchinchi boʻlinishi davrida Prussiya va Avstriya imperiyasiga oʻtgan Polsha hududlari orasidan Varshava gersogligi tashkil topdi, unda Oq burgut ordeni boʻlgan edi. Orden oliy davlat mukofoti sifatida qayta tiklandi. 1815-yilda Vena kongressining qarori bilan Varshava gersogligi tugatildi va uning hududining katta qismi Polsha Qirolligi sifatida Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi. 1815-yildan 1831-yilgacha Oq burgut ordeni Polsha Qirolligining mukofoti hisoblangan.
1705-yildan 1831-yilgacha jami 1017 ta mukofot berilgan.
1831-yilda Oq burgut ordeni Rossiya imperiyasining davlat mukofotlariga „Imperator va Oq burgut qirollik ordeni“ sifatida qoʻshildi[2].
1921—1989-yillar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hamdoʻstlik Seymining 1921-yil 4-fevraldagi qarori bilan „Oq burgut“ ordeni Polshadagi eng oliy mukofot sifatida qayta tiklandi. Shiori „ZA OJCZYZNĘ I NARÓD“ („Vatan va xalq uchun“) deb oʻzgartirildi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishi natijasida 1939-yilda Polsha Respublikasi tugatilgandan soʻng, orden Polsha hukumati tomonidan quvgʻinda davom ettirildi. 1945-yilda Polsha nemis qoʻshinlaridan ozod qilingandan soʻng, Polsha Xalq Respublikasi eʼlon qilindi, uning mukofotlash tizimida „Oq burgut“ ordeni oʻrniga „Xalq Polsha quruvchilari“ ordeni berildi. Holbuki, surgundagi Polsha hukumati Londonda joylashib, Oq burgut ordeni bilan taqdirlashda davom etdi.
Zamonaviylik
[tahrir | manbasini tahrirlash]1992-yilda orden Polshadagi eng oliy davlat mukofoti sifatida tiklandi. Ordenning buyuk ustasi — Polsha Prezidenti hisoblanadi. Qayta tiklangan birinchi ordenlar Shvetsiya qiroli Karl XVI Gustav va Rim papasi Ioann Pavel II ga berildi (1993-yil ; Rim papasi bu ordenni 1995-yil 22-mayda Polshaga choʻponlik safari chogʻida olgan).
Orden nishonlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1705—1831-yillardagi belgilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ordenda oq emalli toj kiygan burgut tasviri va lotin tilida „Pro Fide, Rege et Lege“ (Imon, shoh va qonun) ordeni shiori tasvirlangan oval qizil emalli oltin medalyon bor. Monarxlar uchun moʻljallangan ramzlarda „rege“ soʻzi „greg“ (poda, jamiyat) bilan almashtirildi. Koʻkrak nishoni boʻyniga koʻk lenta bilan bogʻlandi.
Taxminan 1707—1709-yillarda ordenning emblemasi qizil emaldan yasalgan oltin Malta xochi bilan almashtirildi. Xochning uchlarida oltin toʻplar, xochning burchaklarida va vilkalar uchlari orasida — oltin nurlar mavjud. Bir boshli oltin burgut oq emal bilan xochga oʻrnatilgan, qanotlari choʻzilgan, oltin toj bilan qoplangan. Xochning teskari tomoni keng qizil oq emal boʻlib, oʻrtada qirollik monogramma bilan oval oltin medalyon bilan bezatilgan. Nishon olmos bilan bezatilgan boʻlishi mumkin.
1713-yilda boʻyinbogʻ oʻrniga koʻkrak nishonini bogʻlash uchun chap yelkaga keng lenta oʻrnatildi. Shuningdek, orden ramziga naqshli yulduz qoʻshilgan — markazida teng qirrali xochli, oq rangdagi qizil hoshiyali va burchaklarida toʻlqinsimon nurlar boʻlgan oltin sakkizburchak yulduz. markaz Buyurtmaning shiori xochning yelkasida oltin bilan yozilgan.
Polsha qirollari marosimlarda „Buyuk xizmatlari uchun“ ordenini ordenning boʻyin zanjiriga taqishlari mumkin edi. Qirol Stanislaus II Avgust zanjiri 24 ta boʻgʻindan iborat boʻlgan: 12 tasi toj bilan qoplangan va panjalarida tayoq va shar tutgan oltin bir boshli burgut shaklida va 12 tasi koʻk oval shaklida oltin nur bilan oʻralgan, Bibi Maryam tasvirlangan sirlangan medalyon shaklida yasalgan. Nishon va zanjir olmos bilan bezatilgan.
1829-yilda Polsha qiroli sifatida Nikolay I toji uchun yangi zanjir yasaldi: qora emaldan rus ikki boshli burgut shaklida 9 tugun, orden nishoni koʻrinishida 7 tugun va 7 zanjir tasviri mavjud. Harbiy zirh kiygan, imperator Aleksandr I ning shifrlangan imperator toji bilan qoplangan koʻk emal qalqoni bor.
Orden 1831-yilda rus imperatorlik va qirollik farmoyishlariga kiritilgandan soʻng, buyruqning belgilari sezilarli darajada oʻzgartirildi.
1921-yildan keyingi belgilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]1921-yilda tartib tiklanganidan soʻng, koʻrinishi XVIII asr belgisiga yaqin boʻlgan belgi oʻrnatildi — oq hoshiyali qizil emaldan yasalgan oltin Malta xochi, uchlarida sharlar va oltin nurlar bor. Xochning oʻrtasida qanotlari choʻzilgan, oq emaldan yasalgan, oltin toj kiygan oltin boshli burgut tasvirlangan. Orqa tomonida mat tilla rangdagi xoch, keng oq hoshiyali, yelkalarida polshachadagi ordenning yangi shiori: „ZA OJCZYZNĘ I NARÓD“ (Vatan va xalq uchun) yozuvi bor. Orqa tomonining markazida dumaloq oq sirlangan oltin medalyon, atrofi yashil sirlangan eman gulchambar joylashgan. Medalyon markazida oltin qirrali „RP“ (Rzeczpospolita) harflari joylashgan. Xochning oʻlchami 70 × 70 mm.
Orden yulduzi yangi turdagi — sakkiz burchakli kumushdan taqdim etildi, uning markazida oq hoshiyali qizil emaldan yasalgan oltin Malta xochi va burchaklarida oltin nurlar taʼkidlangan. Yelka xochida ordenning shiori; xoch markazida yashil eman emal gulchambarga oʻralgan „RP“ harflari bilan dumaloq oq emalli medalyon joylashgan. Yulduzning diametri 80 mm, ustiga qoʻyilgan xochning oʻlchami esa 50 × 50 mm.
Orden lentasi 100 mm kenglikdagi koʻk rangda ipak moire qilingan.
Tasvirlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
Zanjirdagi orden nishoni. Polsha Qirolligining toj kiyish marosimi uchun Nikolay I ning toj kiyish marosimi. 1829-yil
-
1992-yilgi orden koʻkrak nishoni lentada
-
Orden yulduzi, 1992-yil naʼmunasi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego, 1705—2008 / oprac. Marta Męclewska. — Warszawa : Arx Regia, 2008. S. 137
- ↑ О причислении к орденам Империи российской польских орденов Белого орла и Св. Станислава // Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1832. — Т. VI. 1831. Отделение второе. № 4948. — С. 216.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Potrashkov S.V. Dunyo davlatlarining orden va medallari. — M.: Eksmo, 2007. — S. 19-23. — ISBN 978-5-699-20917-0.
- Spasskiy I. G. 1917-yilgacha xorijiy va rus buyruqlari. — M.: Veche, 2009. — S. 101-105. — (Mukofotlar tarixi). — ISBN 978-5-9533-3692-5.
- Shishkov S. Rossiya mukofotlari. 1698-1917-yillar — T. 1.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Polsha ordeni Andoza:Wayback 2 -da, „Imon va sadoqat uchun“ saytidagi maqola
- Oq burgut ordeni, Rafal Heydel-Manku, 2004-yil