Ona salomatligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ona salomatligi — homiladorlik, tugʻish va tugʻruqdan keyingi davrdagi onaning salomatligi. JSSTning taʼkidlashicha, onalik ona uchun hissiy boʻlgan qoniqarli tabiiy tajriba sifatida qabul qilingan boʻlsa-da, ona boʻlgan ayollarning yuqori foizida sogʻliq muammolari paydo boʻladi va hatto ularning vafot etishlari kuzatiladi[1]. Shu sababli, onalarning sogʻligʻiga katta eʼtibor qaratilishi kerak (Amiri and Ulf-G 13). Ona salomatligini yahshilash investitsiyalari turli yoʻllar bilan amalga oshirilishi mumkin, jumladan, sogʻliqni saqlash xarajatlarini subsidiyalash, onalar salomatligi boʻyicha oʻqitish tizimi, oilani samarali rejalashtirishni ragʻbatlantirish, bolali ayollar salomatligini bosqichma-bosqich tekshirishni taʼminlash[2]. Onalar kasallanishi va vafoti, ayniqsa, rangli ayollar va past yoki oʻrtacha daromadli mamlakatlarda yashovchi ayollarda koʻproq kuzatiladi.

Onalar kasallanishi va vafoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

JSST hisob-kitoblariga koʻra, 2017-yilda 295 mingga yaqin onalar oʻlimi sodir boʻlgan[3]. Bu sabablar ogʻir qon ketishdan tortib to qiyin tugʻruqqacha oʻzgarib turadi. Bundan tashqari, onalar oʻlimining bilvosita sabablari kamqonlik va bezgakni oʻz ichiga oladi[4][5]. Onalar oʻlmi oqibatida zaif oilalar vujudga keladi va koʻpincha ularning omon qolgan chaqaloqlari, ikki yoshga kirmasdan vafot etishi ehtimoli kuzatiladi.

2010-yilda AQShning Sogʻliqni saqlash tashkilotlarini akkreditatsiya qilish boʻyicha qoʻshma komissiyasi onalar oʻlimini „kutilmagan hodisa“ (tibbiy xizmat koʻrsatuvchi shaxsning katta xatolari va beparvoligi tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlgan va sogʻliqni saqlashni nazorat qiluvchi organlar tomonidan yaqindan tekshiriladigan hodisa) deb taʼriflagan[6].

Sogʻliqni saqlash xarajatlarini kamaytirish ayollar salomatligini yaxshilashga yordam beradi. AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda hukumat va nodavlat organlari homilador ayollar yoki homiladorlik bilan bogʻliq sogʻliq muammolari boʻlgan ayollar uchun toʻlanadigan har qanday toʻlovni kamaytirish va hatto bekor qilish uchun hizmat qiluvchi qonunlarga ega. Agar ayollar oʻz farzandlarini sertifikatlangan tibbiy muassasalarda juda oz miqdorda pul toʻlab yoki toʻlamasdan bolani dunyoga keltirsa, ular oʻz pullarini chaqaloqning ovqatlanishiga, kiyim-kechagiga va boshqa ehtiyojlariga sarflashga motivatsiya oladilar (Onarheim, Iversen va Bloom np). Shuningdek, ayollar poliklinikalarga bepul tashrif buyurishsa va ularga bepul qoʻshimcha imkoniyatlar berilsa, ularning sogʻligʻi saqlanib qoladi va bu hukumatning sogʻliqni saqlashga sarmoya kiritadigan pul mablagʻlarini kamaytiradi. Oʻz navbatida, onalar oʻlimi darajasi bilan birga onalar kasallanishi ham kamayadi[7].

Onalar salomatligi bilan bogʻliq turli masalalar boʻyicha taʼlim berish ayollar salomatligini nazorat qilish va yaxshilash uchun muhim ahamiyatga ega. Resursga ega boʻlgan ayollar, oʻzlaridagi mavjud bilimlari tufayli kasalikka chalinish ehtimoli kam. Bunday ayollar oilani rejalashtirish, ularning moliyaviy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda tugʻish uchun eng yaxshi vaqt tanlash, tugʻruqdan oldin, tugʻruq paytida va tugʻruqdan keyingi ovqatlanish boʻyicha toʻgʻri qaror qabul qiladilar. „Gannon“ gazetasi 1946 — 1953-yillarda onalar oʻlimi darajasi 70 % ga kamaydi, deb xabar bergan, chunki ayollar onalik maktabini oʻtashni boshlagan edilar. Tadqiqot chekka hududlarda yashovchilar va 18 yoshgacha boʻlgan qizlarga alohida eʼtibor qaratishni tavsiya qilgan. Hukumat ushbu ikki toifadagi odamlar orasida istalmagan va rejalashtirilmagan homiladorlikni kamaytirishga muvaffaq boʻlganda, ona salomatligi muammosi va u bilan bogʻliq xarajatlarni kamaytirish osonroq boʻlishi isbotlangan.

Onalar salomatligiga taʼsir etuvchi omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qashshoqlik, tibbiy xizmatdan foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNFPA hisobotiga koʻra, ijtimoiy va iqtisodiy holat, madaniyat meʼyorlari va qadriyatlari onalar oʻlimini koʻpaytiradi va onalar vafoti xavfi (homiladorlik yoki tugʻish paytida) rivojlangan mamlakatlarga qaraganda Afrikada 175 baravar yuqoriroq va homiladorlik bilan bogʻliq kasalliklar hamda tugʻruqdan keyin salbiy oqibatlarga olib keladigan xavf yanada baland koʻrsatkichlarga ega[8].

Qashshoqlik, onaning salomatligi va bolaning holati bir-biri bilan bogʻliq[9]. Qashshoqlikdan aziyat chekuvchi hududlarda yashovchi ayollar ortiqcha vaznga moyil va ular sigaret chekish hamda giyohvand moddalarni isteʼmol qilish kabi nosogʻlom xatti-harakatlar bilan shugʻullanishadi, ular hatto qonuniy prenatal (tugʻruqqacha) parvarishidan foydalanish imkoniyatiga ega emaslar va bunday hududlarda ona va bola uchun salbiy oqibatlar kelib chiqish xavfi sezilarli darajada yuqori[10]. Keniyada oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, qashshoqlikdan aziyat chekuvchi hududlarda onalar sogʻligʻining keng tarqalgan muammolariga qon ketish, kamqonlik, gipertenziya, bezgak, erta tugʻruq, uzoq muddatli / murakkab tugʻruq va preeklampsiya kiradi[11].

Prenatal parvarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umuman olganda, toʻliq prenatal parvarish homiladorlik davrida tibbiy yordam, ovqatlanish, taʼlim va ijtimoiy xizmatlarini oʻz ichiga oladi[12]. Shuningdek, prenatal parvarish skrining testlarini, qon bosimini nazorat qilish yoki homilaning qanday oʻsayotganini baholash uchun bachadon oʻlchanishini oʻz ichiga olishi mumkin. Ayollar prenatal parvarish bilan shugʻullanmaslikni tanlaganining turli sabablar mavjud boʻlsa-da, AQSh milliy tadqiqotida kam taʼminlangan ayollarning 71 foizi tugʻruqdan oldin parvarishlash xizmatidan foydalanishda qiyinchiliklarga duch keladi[12]. Bir nechta tadqiqotlar davomida ayollar va yosh qizlar kerakli prenatal parvarish ololmasligining eng keng tarqalgan toʻsiqlari sifatida yetarli mablagʻ va transport yetishmasligidan shikoyat qilishgan[13].

Aholi soni boʻyicha maʼlumot byurosiga koʻra, tugʻilish darajasi boʻyicha mamlakatlar xaritasi (2020).

Daromad tugʻruqdan oldingi parvarish sifati bilan chambarchas bogʻliqdir[13]. Baʼzan, sogʻliqni saqlash muassasalaring joylashgan hududi va transportdan foydalanish ayollarning prrenatal parvarishlash imkoniyatiga ega yoki ega emasligiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Malida onalar salomatligi xizmatlari boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqiot shuni koʻrsatdiki, qishloq joylarida yashovchi boʻlajak onalar, shaharlarda yashovchi onalarga qaraganda prenetal parvarish xizmatini qabul qilish imkoniyati kamroq[14]. Shuningdek, xizmat ko‘rsatishning sifatsiz darajasi onalar kasallanishi va o‘limini ko‘payishiga sabab boʻlmoqda[15].

Mavjud boʻlgan kasallik holatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diabetlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Homilador ayollarda homiladorlikdan oldin mavjud boʻlgan qandli diabet (pregestatsion diabet) kuzatilishi mumkin. Modda almashinuvining buzilishi qandli diabetning 1 va 2-turida deyarli bir xil boʻladi. Homilaning ona qornida nobud boʻlishi qandli diabet bilan kechadigan homiladorlikning eng ogʻir asoratlaridan biri hisoblanadi[16]. Bundan tashqari, chaqaloqlarda tugʻma nuqsonlar, ularning vazni ortib ketishi (4,5 kg dan ortiq), oʻpka rivojlanishining orqada qolishi holatlari uchrab turadi. Amerika Qoʻshma Shtatlari va Avstraliyada olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, homiladorlik davrida diabetning tarqalishi taxminan 1 % ni tashkil qiladi[16][17].

OIV/OITS[tahrir | manbasini tahrirlash]

Butun dunyoda onalar OIVga chalinish darajasi 1 % dan 40 % gacha boʻlib Afrika va Osiyo mamlakatlari eng yuqori ko‘rsatkichlarga ega[18]. Onaning OIV infektsiyasi asosan bolaning sogʻligʻiga taʼsir koʻrsatsa-da[19], qashshoqlik yuqori va taʼlim darajasi past boʻlgan mamlakatlarda[20] homiladorlik paytida OIV/OITS kasalligiga duchor boʻlish onaning ham sogʻligʻiga katta xavf tugʻdirishi mumkin[21]. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi homilador ayollarda OIV testi ijobiy natija berganda ular uchun sil va/yoki bezgak bilan kasallanish xavfi yuqori boʻladi[18].

Onaning vazni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Homiladorlikdan oldingi oʻrtacha vaznga ega boʻlgan ayollar homiladorlik davrida 11-16 kg gacha vaznining ortishi kuzatiladi[22]. Gipertenziya, qandli diabet, nafas olish yoʻllari asoratlari va infektsiyalarning koʻpayishi onaning semirib ketishi holatlarida keng tarqalgan va homiladorlik natijalariga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin[23]. Semirib ketish homiladorlik davrida paydo boʻladigan diabet (gestatsion diabet) uchun juda kuchli xavf omilidir[24]. Homilador ayollar haftasiga kamida 150 daqiqa sport bilan shugʻullanishi, shu jumladan mushaklarni mustahkamlovchi mashqlarini bajarishlari kerak[25].

Ogʻiz boʻshligʻi gigiyenasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onaning ogʻiz boʻshligʻi salomatligi homilador onaning ham, uning tugʻilmagan homilasining ham farovonligiga taʼsir qilishi koʻrsatilgan.

Ogʻiz boʻshligʻi gigiyenasining ona salomatligi uchun ahamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yilgi Jarrohlikning umumiy hisobotida (Surgeonʼs General Report) ogʻiz boʻshligʻi salomatligi insonning umumiy salomatligi va farovonligiga oʻzaro bogʻliqligi taʼkidlangan[26]. Ogʻiz boʻshligʻi salomatligi ayniqsa perinatal davrda va bolaning kelajakdagi rivojlanishida juda muhimdir[27]. Ogʻiz boʻshligʻini parvarishlash onaga ham, bolaga ham foyda keltiradi. Bundan tashqari, homilador ayollarda ogʻiz boʻshligʻi salomatligi haqida tushunchaning yoʻqligi ularga va bolalariga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Shuning uchun onalarga ogʻiz boʻshligʻi salomatligi haqida maʼlumot berish juda muhimdir. Bundan tashqari, onaning ogʻiz boʻshligʻi salomatligi bilan bogʻliq muammolarni hal qilishda turli sohalardagi shifokorlar, ayniqsa, oilaviy shifokorlar va akusherlar oʻrtasidagi hamkorlik va qoʻllab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi[28]. 2007-yilda New-York shtatining Nassau okrugidagi kam taʼminlangan homilador ayollarga ogʻiz boʻshligʻini muntazam parvarish qilish uchun „Onaning ogʻiz salomatligi“ loyihasi ishlab chiqilgan. Dastur boshlanganidan keyin 2000 dan ortiq homilador ayollarni davolashgan, ularning koʻpchiligida tishlari bilan bogʻliq jiddiy muammolar mavjud edi[29].

Ogʻiz boʻshligʻi salomatligi umumiy salomatlik va inson hayotining sifatiga koʻplab taʼsir koʻrsatadi. Jarrohlikning umumiy hisobotida ogʻiz orqali namoyon boʻladigan turli xil tizimli kasalliklar va holatlar roʻyxati keltirilgan[26]. Ogʻiz boʻshligʻi umumiy salomatlik holatiga taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan mikrobial infektsiyalar uchun kirish eshigi boʻlib xizmat qiladi. Bundan tashqari, baʼzi tadqiqotlar diabet, yurak-qon tomir kasalliklari, insult va homiladorlikning salbiy oqibatlarini keltirib chiqarishini taʼkidlagan. Shuningdek, nosogʻlom ogʻiz boʻshigʻi dietaga, ovqatlanishga, uyquga, psixologik holatga, ijtimoiy muloqotga, oʻqishdagi va ishdagi faollikka salbiy taʼsir qilishi mumkin.

Homiladorlik davrida ogʻiz boʻshligʻidagi fiziologik oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ogʻiz boʻshligʻi salomatligini himoylash va nazorat qilish homiladorlikdan oldin va homiladorlik paytida ayolning sogʻligʻi va yahshi hayot sifatini kafolatlaydi[30]. Bundan tashqari, u onadan bolaga patogen bakteriyalarning oʻtishini kamaytirish salohiyatiga ega[27]. Ayol uchun homiladorlik bilan birga fiziologik oʻzgarishlar yuz beradi. Oʻzgarishlar, jumladan, oʻzgaruvchan gormonlar, ayolning tish bilan bogʻliq kasallik kabi ogʻiz infektsiyalariga moyilligini oshiradi. Ushbu kasallik tananing yumshoq toʻqimalarni tiklash va saqlash qobiliyatini buzadi[28]. Shuningdek, u yalligʻlanish va immun reaktsiyalarini bakterial qoʻzgʻatish orqali bilvosita zarar yetkazadi[31]. Homiladorlik davrida milkning yengil yalligʻlanishi, „homiladorlik gingiviti“ tez-tez uchraydi va davolanmasa, surunkali (periodontal) kasalliklarga olib kelishi mumkin.

Onaning tish kariyesi va uning bola salomatligiga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ona-bola salomatligi bilan bogʻliq yana bir eʼtiborga molik ogʻiz kasalligi — bu tish kariyesidir. Kariyes — ogʻiz boʻshligʻining eng keng tarqalgan kasalliklaridan biridir. Kariyes paydo boʻlganda avvalo tish emali shikastlanadi, agar davolanmasa, u dentin (tishning qattiq toʻqimalari) ni shikastlaydi[31]. Tish kariyesi onadan bolaga toʻgridan-toʻgri oʻtadi; Kariogen bakteriyalarning kolonizatsiyasi birinchi navbatda onadan bolaga soʻlakni boʻlishish faoliyati orqali sodir boʻladi[32]. Bundan tashqari, onaning ijtimoiy, xulq-atvor va biologik kabi boshqa omillari bolaning tishlari yemirilishiga olib kelishi mumkin[31]. Onaning ogʻiz boʻshligʻi salomatligi haqida maʼlumotga ega emasligi uning bolalarida kariyes rivojlanishiga taʼsir qilishi mumkin. Onalarining ogʻiz boʻshligʻi sogʻlom boʻlgan bolalarga qaraganda, onalarining ogʻiz boʻshligʻi nosogʻlom boʻlgan bolalarning ogʻiz boʻshligʻi salomatligi yomon boʻlish ehtimoli besh baravar koʻp[28]. Ogʻiz boʻshligʻinining holatiga eʼtibor bermaslik bolalarning rivojlanishiga chuqur taʼsir qiladi. Jarrohlikning umumiy hisobotida aytib oʻtilganidek, ogʻiz boʻshligʻi salomatligi hayot sifatiga, ayniqsa bolalarning funktsional, psixologik, iqtisodiy va umumiy hissiy farovonligiga taʼsir qiladi[26].

Homiladorlik davrida amalga oshirilishi mumkin boʻlgan muolajalar

Homiladorlikning birinchi uch oyligida stomatologik davolanishdan qochish kerak, chunki bu davrda organogenez jarayoni sodir boʻladi, lekin tishni olib tashlash yoki ildiz kanalini davolash koʻrsatilgan boʻlsa shoshilinch tibbiy yordam tavsiya etiladi[33].

Irqi va etnik kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Statistika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazi (CDC) tomonidan oʻtkazilgan homiladorlar vafotini nazorat qilish tizimining tahlili homiladorlik bilan bogʻliq oʻlimlarda sezilarli irqiy va etnik tafovutlarni koʻrsatadi[34]. CDCning 2019-yilgi hisoboti shuni koʻrsatadiki, Amerika Qoʻshma Shtatlardagi qora tanli ayollar va mahalliy ayollarning homiladorlik bilan bogʻliq oʻlim darajalari (inglizcha: The pregnancy related mortality ratio (PRMR)) oq tanli ayollarnikiga qaraganda 3-4 baravar yuqori. Oq tanli ayollarning koʻrsatkichida har 100 000 ta tirik tugʻilgan chaqaloqqa taxminan 13 ta onalar oʻlimi kuzatilgan. Qora va mahalliy ayollarda 41 va 30 ta onalar oʻlimi kuzatilgan. Ushbu oʻlimlarning aksariyati gipertenziya kabi homiladorlik bilan bogʻliq oldini olish mumkin boʻlgan kasalliklar tufayli sodir boʻlgan. Ushbu kasalliklarning oʻlim darajasi qora tanlilar va mahalliy ayollar orasida yuqori boʻlsa-da, dastlabki kuzatuvlar odatda barcha irqlarda bir xil koʻrsatkichga edi[35].

Taʼsir etuvchi omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]

CDC onalar oʻlimidagi irqiy tafovutning bir nechta sabablarini keltirib chiqaradi. Ularning taʼkidlashicha, homiladorlik bilan bogʻliq oʻlimlarning aksariyati 3-4 ta taʼsir qiluvchi omillarning umumiy natijasidir. Ushbu omillardan baʼzilari kichik jamoalarda surunkali kasalliklarning yuqori sur’atlarini[36], tugʻruqdan oldin parvarishlashning past koʻrsatkichlarini[37] oʻz ichiga oladi[37]. Bundan tashqari, ozchilik jamoalarida oʻsmir homiladorlar darajasi yuqori, bu homiladorlik yoki tugʻilishning asoratlari uchun xavf omilidir[37]. Qora va mahalliy ayollar, shuningdek, tibbiy xizmat koʻrsatuvchi shaxslar tomonidan irqiy qarama-qarshilikka duch kelishlari mumkin, bu esa oʻlimga olib keladigan kasallikni davolash yoki oldini olish uchun koʻrsatilayotgan yordam sifatiga taʼsir qiladi. Misol uchun, NIH hisobotida aytilishicha, qora tanli ayollar homiladorlik yoki tugʻruqdan keyingi davrda qon ketish yoki emboliyadan oʻlish ehtimoli ikki-uch baravar yuqori[38].

Din[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onalar salomatligiga taʼsir qiluvchi yana boshqa koʻplab omillar mavjud. Soʻnggi tadqiqotlar taʼkidlagan ana shunday omillardan biri dindir. Misol uchun, bunday tadqiqotlardan biri shuni koʻrsatdiki, shifokorlar befarqligi va bilimsizligi tufayli Kanadadagi musulmon immigrant ayollar davolanishdan zarar koʻrgan[39]. Dinga asoslangan diskriminatsiya turli millatga mansub ayollarning onalik salomatligiga taʼsir qiluvchi omil hisoblanadi. Ayollarning diniy eʼtiqodi va onalik gʻamxoʻrligi borasida qanday qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgani aks ettirilgan tadqiqotlar haqida bahs-munozaralar deyarli juda kam. Muayyan onalik va reproduktiv amaliyotlarni qoralash din kontekstida keng tarqalgan. Misol uchun, abort qilgan ayollar bilan suhbatlashishga qaratilgan tadqiqotda ishtirokchilardan biri oʻzining bir soatlik suhbatida 16 marta „ayb“ soʻzini ishlatgan[40]. Uning taʼkidlashicha, katolik tarbiyasi sababli u qilgan ishini gunoh deb hisoblaydi[40]. Umumiy maʼlumotlar din va oʻz-oʻzini qoralash oʻrtasida kuchli bogʻliqlik mavjudligini koʻrsatadi[40]. Baʼzi diniy va diniy boʻlmagan urf-odatlar onaning sogʻligʻiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Zimbabvedagi apostollik onalar oʻlimining yuqoriligi bilan bogʻliq[41]. Tadqiqot natijalari dinning ona sogʻligʻiga taʼsir qilishi mumkin boʻlgan xavfli uyushmalarini koʻrsatgan[41]. Umumiy tendensiya shuni koʻrsatadiki, apostolizm koʻp bola tugʻishni, erta turmush qurishni, kontratseptiv vositalardan foydalanmaslikni va kasalxonada kam yoki umuman davolanmaslikni targʻib qiladi[41].

Garchi din omillari ona sogʻligʻiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlsa-da, boshqa tadqiqotlar turli diniy eʼtiqod va amaliyotlarni tushunish zarurligini koʻrsatadi. Ganada ayollarning intervyulari homilador va tugʻruq paytida shaffof diniy eʼtiqod va amaliyotlarning afzalliklarini koʻrsatgan[42]. Homiladorlik davrida ruhoniylar tomonidan qilingan maʼnaviy aralashuvlar ibodat, vahiylar, salbiy tushlarni qaytarishdan iborat edi[42]. Homiladorlik va tugʻish paytida ayollar oʻrtasida ishlatiladigan diniy ashyolarga moy surtish, muborak suv, muborak oq roʻmol, muborak qum, Injil va tasbihdan iborat[42]. Ayollar bu odatlar orqali dinlari bilan qattiq bogʻlanishadi va Xudo tugʻruq ogʻrigʻini kamaytirishiga va xavfsiz hamda muvaffaqiyatli tugʻruqni taʼminlashiga ishonishadi[42]. Natijalar shuni koʻrsatdiki, din Ganadagi homilador ayollarga gʻamxoʻrlik qilishning ajralmas qismidir[42].

Bolalar salomatligi va rivojlanishiga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prenatal salomatlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prenatal parvarish (tugʻruqdan oldingi) ona salomatligini muhofaza qilishning muhim qismidir[43]. Boʻlajak onalarga kamida toʻrt marta tibbiy koʻrikdan oʻtish tavsiya etiladi, bunda tibbiyot xodimi kam vazn, kamqonlik yoki infeksiya kabi kasallik belgilarini tekshirishi va homilaning salomatligi va holatini kuzatishi mumkin[44]. Ushbu tashriflar davomida ayollarga tugʻilishdan oldin va undan keyin sogʻligʻini optimallashtirish uchun ovqatlanish va gigiyena boʻyicha maslahatlar beriladi. Ayol oʻz shifokori bilan kelishgan holda, favqulodda vaziyatda nima qilish kerakligini koʻrsatadigan tugʻruq rejasini ishlab chiqishi mumkin.

Qashshoqlik, toʻyib ovqatlanmaslik va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish oqibatida farzand kognitiv va xulq-atvor muammolariga duch kelishi mumkin[45]. Boshqacha qilib aytganda, agar ona tugʻruqdan oldingi davrda (homiladorlik davrida) nosogʻlom boʻlsa va/yoki homila teratogen(lar)ga duchor boʻlsa, bolaning sogʻligʻiga salbiy taʼsir koʻrsatishi yoki rivojlanishida qiyinchiliklarga duch kelishi yoki oʻlim holatiga olib kelish ehtimoli bor.

Teratogen — bu „tugʻilish nuqsoniga olib kelishi mumkin boʻlgan yoki kognitiv va xatti-harakatlar natijalarini salbiy oʻzgartirishi mumkin boʻlgan har qanday vosita“. Doza, genetik sezuvchanlik va taʼsir qilish vaqti — bularning barchasi teratogenning embrion yoki homilaga taʼsiri darajasining omillaridir[46].

Streptomitsin, tetratsiklin, antidepressantlar, progestin, sintetik estrogen[47] kabi homiladorlik paytida qabul qilingan retsept boʻyicha qaabul qilinuvchi dorilar, shuningdek, parhez tabletkalari kabi retseptsiz sotiladigan dorilar rivojlanayotgan embrion/homila uchun teratogen oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, aspirinning yuqori dozalari onada va homilada qon ketishga sabab boʻishi mumkin, ammo past dozali aspirin odatda zararli emas[48][49].

Homiladorlik paytida tamaki chekish naslning sogʻligʻi va rivojlanishiga juda koʻp zararli taʼsir koʻrsatishi mumkin. Homiladorlik paytida chekishning keng tarqalgan oqibatlariga erta tugʻruq, kam vazn, homila tushishi, nafas olish muammolari va toʻsatdan chaqaloq oʻlimi sindromi (SIDS)[46], shuningdek, kognitiv buzilish xavfi, diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi (DEHB) va boshqa xulq-atvor muammolari kiradi[50]. Shuningdek, Xalqaro saraton jurnalida (International Journal of Cancer) chop etilgan tadqiqotda onalari homiladorlik paytida sigaret chekadigan bolalarda Hodgkin boʻlmagan limfoma xavfi 22 % ga oshadi[51].

OIV/OITS naslga turli vaqtlarda yuqishi mumkin bo‘lsa-da, bolaga virus yuqishining eng ko‘p uchraydigan vaqti homiladorlik davridir. Perinatal davrda embrion/homila platsenta orqali virusni yuqtirib olishi mumkin[46].

Jinsiy yoʻl bilan yuqadigan infektsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tugʻilish paytida genital herpes (jinsiy yoʻl bilan yuqadigan herpes), sitomegalovirus (herpes oilasiga kiruvchi virus), suvchechak, parvovirus B19 va enterovirus infeksiyalari chaqaloqqa tugʻilish kanali orqali yuqishi mumkin[52][53][54]. Homiladorlikda infektsiyalangan yoki virus bilan kasallangan onaning tabiiy yoʻl bilan tugʻilgan chaqalogʻi miyasining 25 % shikastlanadi yoki vafot etadi[46]. OIV/OITS tug‘ruq vaqtida onaning tana suyuqliklari orqali ham yuqishi mumkin[46].

Tugʻruqdan keyingi davr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dunyo miqyosida har yili tugʻadigan 136 million ayolning 8 milliondan ortigʻida tugʻruqdan keyin koʻp miqdorda qon ketishi kuzatiladi[55]. Tibbiyotda tugʻruqdan keyingi qon ketish (PPH deb ham ataladi) deb ataladigan bu holat har yili sodir boʻladigan har toʻrtta ona oʻlimini keltirib chiqaradi va boshqa har qanday sabablarga qaraganda onalar oʻlimiga koʻproq sabab boʻladi[55].

Homiladorlik bilan bogʻliq sabablarga koʻra vafot etgan har bir ayolning taxminan 20-30 nafari jiddiy asoratlarga duch kelgan[44]. Barcha tugʻrularning kamida 15 foizi potentsial oʻlimga olib keladigan holat bilan murakkablashadi[44]. Bunday asoratlardan omon qolgan ayollardan koʻpincha uzoq tiklanish davrini talab qiladi va uzoq davom etadigan jismoniy, psixologik, ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarga duch kelishi mumkin. Ushbu asoratlarning aksariyati oldindan aytib boʻlmasa-da, deyarli barchasini davolash mumkin.

Tugʻruqdan keyingi qon ketish davrida koʻplab onalar chaqaloqlarini emizadilar. OIV/OITSning emizish orqali yuqishi rivojlanayotgan mamlakatlarda, xususan Afrika mamlakatlarida katta muammo hisoblanadi[56]. Garchi antiretrovirus davolash (homiladorlik, tugʻish va emizish davrida) yuqish xavfini >90 % ga kamaytirsa-da, chaqaloqlarning aksariyati hayotning birinchi olti haftasida koʻkrak suti orqali OIV yuqtirib oladi[57]. Biroq, sogʻlom onaning koʻkrak suti bilan oziqlanadigan chaqaloqlar uchun juda koʻp foydalar mavjud. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti onalarga farzandlarini 2 yoshgacha emizishni tavsiya qiladi[58]. Sogʻlom onaning (OIV / OITS bilan kasallanmagan) emizikli chaqalogʻi gemofil grippi, Streptococcus pneunoniae, Vibrio cholerae, Escherichia coli, Giardia lamblia, B guruhi streptokokklari, rotatorli stafilokokklar, stafilokokklar epideratori viruslari, shuningdek, oshqozon-ichak va ichki nafas yoʻllarining infektsiyalari va boshqalar kabi infektsiyalarga kamroq moyil boʻladi. Koʻkrak suti bilan oziqlangan bolalarda ortiqcha vazn va bolalik davridagi metabolik kasalliklar, astma, atopik dermatit, I turdagi diabet va bolalar saratoni kabi kasalliklar kam kuzatiladi[58].

Tugruqdan kegin ayollarning sogʻliq holatini doimiy kuzatib borish juda muhim omil hisoblanadi. Bu ona va bolaning sogʻligʻini yomonlashtirishi mumkin boʻlgan kasalliklarning oldini oladi.

Bundan tashqari, doimiy kuzatuv ruhiy salomatlikni qoʻllab-quvvatlash va skriningni oʻz ichiga olishi kerak, chunki ayollarning taxminan 15 foizi tugʻishining birinchi yilida tugʻruqdan keyingi depressiyani boshdan kechirishadi[59][60][61].

Tavsiya etilgan ona salomatligi amaliyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Homiladorlik davrida onalar homilaning oʻsishi va holatini kuzatish uchun shifokor koʻrigidan doimiy ravisgda oʻtib turishlari kerak. Onalar salomatligini muhofaza qilish tashkilotlari homilador ayollar kelajakda homiladorlik bilan bogʻliq muammolarning oldini olish uchun 24-haftada kamida bitta ultratovush tekshiruvidan oʻtishlarini tavsiya qiladi[62]. Shuningdek, homilador ayollar grippga qarshi vaksinani ham imkon qadar tezroq olishlari kerak[63][64].

Tabiiiy yoʻl bilan sogʻlom tugʻish holatida, homilador onalar va chaqaloqlar odatda 24 soat davomida kasalxonada qolishlari tavsiya etiladi. JSST chaqaloqlar tugʻilgandan 3-7-14-kun va 6-haftadan keyin shifokor nazoratidan oʻtishlarini maslahat beradi[62]. Ushbu uchrashuvlarda onaning hissiy holati ham eʼtiborga olinishi kerak. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti 40 mamlakatda homiladorlik davridagi onalarning 10-15 foizini taʼsir qiladigan tugʻruqdan keyingi depressiya ehtimoliga alohida eʼtibor berishni tavsiya qiladi[65]. Ushbu tekshiruvlarda onalar ham emizish jarayonini boshlash boʻyicha shifokordan maslahat olish imkoniyatiga ega[66].

Ona uchun uzoq muddatli taʼsir[tahrir | manbasini tahrirlash]

Onaning sogʻligʻi bilan bogʻliq muammolar tugʻruqdan keyingi asoratlarni oʻz ichiga oladi. Tugʻish paytida vafot etgan har bir ayolning taxminan 20 nafarida infektsiya, jarohat yoki nogironlik kuzatiladi[67]. Tugʻish paytida vafot etgan ayollarning qariyb 75 foizi, agar ular homiladorlikning oldini olish va tibbiy yordam olish imkoniyatiga ega boʻlganida, bugungi kunda tirik boʻlar edi[68].

Rivojlanayotgan mamlakatlarda haligacha tugʻruq jarayonining deyarli 50 foizi malakali tibbiy xodim ishtirokisiz sodir boʻladi va Janubiy Osiyodagi koʻrsatkich bundan ham yuqori[69].

Emizish ayollarga bir qancha uzoq muddatli foyda keltiradi. Emizgan ayollar glyukoza darajasini, lipid metabolizmini va qon bosimini yaxshilaydi va homiladorlikda yiqqan ortiqcha vaznini yoʻqotmaganlarga qaraganda tezroq yoʻqotadi. Bundan tashqari, emizikli ayollarda koʻkrak bezi saratoni, tuxumdon saratoni va 2-toifa diabeti kasalligi kamroq uchraydi[58]. Shu bilan birga, emizish OIV bilan kasallanmagan ayollar uchun katta foyda keltirishini yodda tutish kerak.

Onalar vafoti darajasi (MMR)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Butun dunyo boʻylab onalar oʻlimi darajasi, tasodifiy sabablar bundan mustasno[70]

1990-yildan 2015-yilgacha bo‘lgan davrda jahonda onalar o‘limi holatlari 44 foizga kamaygan. Ammo har kuni jahon bo‘ylab 800 nafar ayol homiladorlik chog‘ida yoki tug‘ish vaqtida olamdan o‘tadi. O‘limlarning 99 foizi rivojlanayotgan davlatlarga to‘g‘ri keladi.

Bu haqda Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkilotining Jahon banki hamda aholi bo‘yicha BMT jamg‘armasi bilan hamkorlikda tayyorlangan navbatdagi hisobotida aytilgan:

Ming yillik rivojlanish maqsadlari misli ko‘rilmagan darajadagi xatti-harakatlarni onalar o‘limiga qarshi kurashga safarbar etishga yordam berdi. Oxirgi 25 yil ichida ayollarning homiladorlik bilan bog‘liq ravishda olamdan o‘tishi xavfi deyarli ikki barobarga qisqardi. Bu real progress, lekin bu yetarli emas

Tashkilot bosh direktori yordamchisi Flavia Bustreoning so‘zlariga qaraganda, 2030-yilga qadar onalar o‘limi holatlarini deyarli yo‘qqa chiqarish maqsadi qo‘yilmoqda. Garretning soʻzlariga koʻra, oʻrtacha umr koʻrish bilan birga onalarning omon qolish darajasini oshirish jahon sogʻliqni saqlash hamjamiyatining muhim maqsadidir, chunki ular boshqa sogʻliqni saqlash masalalari ham yaxshilanib borayotganini koʻrsatadi. Agar bu muammolar hal qilinsa, kasalliklarga xos yaxshilanishlar ham aholiga ijobiy taʼsir koʻrsatishi mumkin[71].

Past va quyi oʻrta daromadli mamlakatlarda MMR[tahrir | manbasini tahrirlash]

Statistika[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yilda kam daromadli mamlakatlarda MMR koʻrsatkichi 462 tani tashkil etgan, bu har 100 000 tirik tugʻilgan chaqaloqqa nisbatan 462 onalar tugʻish paytida vafot etganligini anglatadi[72]. Koʻpgina past va oʻrta daromadli mamlakatlarda homiladorlik va tugʻishning asoratlari reproduktiv yoshdagi ayollar oʻlimining asosiy sabablari hisoblanadi. 2005-yildagi Jahon sogʻliqni saqlash hisobotidagi maʼlumotlarga koʻra, onaning yomon yashash sharoitlari butun dunyo boʻylab ayollar oʻlimining sabablari orasida OIV/OITS, bezgak va sildan keyin toʻrtinchi oʻrinda turadi[73]. Tugʻruqdan keyingi qon ketish global miqyosda onalar oʻlimining asosiy sababidir; ammo, tugʻruqdan keyingi qon ketishlarning 99 foizi past va oʻrtacha daromadli mamlakatlarda sodir boʻladi[74].

Yuqori daromadli mamlakatlarda MMR[tahrir | manbasini tahrirlash]

XX asr boshlariga qadar rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda onalar oʻlimi darajasi bir xil boʻlgan[75].

Rivojlangan mamlakatlarda qora tanli (latina boʻlmagan) ayollar oq tanli (latina boʻlmagan) ayollarga qaraganda onalar oʻlimi darajasi yuqori. New-York shahar sogʻliqni saqlash va ruhiy gigiyena departamenti — ona, chaqaloq va reproduktiv salomatlik byurosi maʼlumotlariga koʻra, 2008-yildan 2012-yilgacha qora tanli (latina boʻlmagan) ayollarda homiladorlik bilan bogʻliq oʻlim darajasi oq tanlilarga (latina boʻlmagan) qaraganda oʻn ikki baravar yuqori ekanligi aniqlagan[76]. Amerika Qoʻshma Shtatlari „sanoat rivojlangan dunyoda onalar oʻlimining eng yuqori koʻrsatkichiga ega“[77]. Shuningdek, oʻlimlarning 50 foizi oldini olish mumkin boʻlgan sabablarga koʻra sodir boʻlganligi taxmin qilinmoqda[78].

Barqaror rivojlanish maqsadlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) ostida mamlakatlar 2030-yilgacha onalar oʻlimining qisqarishini tezlashtirish boʻyicha yangi maqsad ortida birlashgan.

Taklif etilayotgan yechimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNFPA maʼlumotlariga koʻra, oila zamonaviy rejalashtirilsa, onalar va yangi tugʻilgan chaqaloqlarni sogʻligʻini saqlashga boʻlgan ehtiyoj qondirilsa, onalar oʻlimi uchdan ikkiga, yaʼni 287 000 dan 105 000 gacha kamayadi. Shu sababli, oilani rejalashtirish va onalar salomatligini yaxshilashga sarmoya kiritish koʻp foyda keltiradi, jumladan, asoratlar xavfini kamaytiradi va onalar va ularning bolalari salomatligini yaxshilaydi. Taʼlim olish, shuningdek, „oʻrta maktabni tugatgan ayollarga qaraganda, hech qanday maʼlumotga ega boʻlmagan ayollar homiladorlik va tugʻish paytida olamdan koʻz yumish ehtimoli deyarli uch baravar koʻproq ekanligini“ koʻrsatadigan tadqiqotlar bilan juda muhimdir. Dalillar shuni koʻrsatadiki, yaxshi oʻqigan ayollar sogʻlom farzand koʻrishadi. Taʼlim, shuningdek, ayollarning ish bilan taʼminlanish imkoniyatlarini yaxshilaydi, bu esa ularning mavqeini yaxshilash, oilaviy jamgʻarmalarga hissa qoʻshish, qashshoqlikni kamaytirish va iqtisodiy oʻsishga hissa qoʻshish imkonini beradi. Bu sarmoyalarning barchasi nafaqat ayollar va qizlar, balki ularning farzandlari, oilalari, jamiyatlari va mamlakati uchun ham katta foyda va samaralar beradi.

Kontratseptiv vositalardan foydalanishni koʻpaytirish va oilani rejalashtirish, shuningdek, yuqori xavfli homiladorlik sonini kamaytirish va homilador boʻlish oraligʻini qisqartirish orqali ona salomatligini yaxshilaydi[79][80][81]. Nepalda qishloq hududlarida oilani rejalashtirishni taʼminlashga katta eʼtibor berilgan va bu samarali ekanligi koʻrsatilgan[82]. Madagaskarda oilani rejalashtirish boʻyicha umummilliy dastur joriy etilgandan soʻng kontratseptiv vositalardan foydalanish keskin oʻsdi, kontratseptiv vositalardan foydalanish darajasi 1992-yildagi 5,1 foizdan 2008-yilda 29 foizgacha koʻpaygan[83].

Oilani rejalashtirish ona salomatligining muhim omili ekanligi maʼlum qilingan. Hukumat sogʻliqni saqlash vazirligi orqali ayollarga oila haqida taʼlim berish va yoʻl yoʻriq koʻrsatish va uni rejalashtirishning toʻgʻri usulidan foydalanishni ragʻbatlantirish uchun xususiy sogʻliqni saqlash va davlat sogʻliqni saqlash boʻlimi bilan aloqa oʻrnatishi kerak (Bloom, David va Klaus Prettner 5). Shuningdek, hukumat ushbu loyihaga pul ajratishi kerak. Bu amaliyotlar onaning salomatligini yaxshilashga olib keladi[84].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „WHO | Maternal health“. WHO. Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  2. ↑ Cohen, Robert L.; Murray, John; Jack, Susan; Arscott-Mills, Sharon; Verardi, Vincenzo (2017-12-06). "Impact of multisectoral health determinants on child mortality 1980–2010: An analysis by country baseline mortality". PLOS ONE 12 (12): e0188762. doi:10.1371/journal.pone.0188762. ISSN 1932-6203. PMID 29211765. PMC 5718556. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5718556. 
  3. ↑ „Maternal health“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.
  4. ↑ „Maternal health“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.
  5. ↑ Skolnik, Richard. Global Health 101, 4th, Burlington: Jones & Bartlett Learning, LLC, 2019 — 275–278 bet. ISBN 9781284145397. 
  6. ↑ Joint Commission 2010.
  7. ↑ Onarheim, Kristine Husøy; Iversen, Johanne Helene; Bloom, David E. (2016-03-30). "Economic Benefits of Investing in Women's Health: A Systematic Review". PLOS ONE 11 (3): e0150120. doi:10.1371/journal.pone.0150120. ISSN 1932-6203. PMID 27028199. PMC 4814064. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4814064. 
  8. ↑ „The social determinants of maternal death and disability“. United Nations Population Fund.
  9. ↑ "Maternal health in poor countries: the broader context and a call for action". Lancet 368 (9546): 1535–41. October 2006. doi:10.1016/S0140-6736(06)69384-7. PMID 17071287. 
  10. ↑ "Individual accumulation of heterogeneous risks explains perinatal inequalities within deprived neighbourhoods". European Journal of Epidemiology 26 (2): 165–80. February 2011. doi:10.1007/s10654-010-9542-5. PMID 21203801. PMC 3043261. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3043261. 
  11. ↑ "Women, poverty and adverse maternal outcomes in Nairobi, Kenya". BMC Women's Health 10 (33): 33. December 2010. doi:10.1186/1472-6874-10-33. PMID 21122118. PMC 3014866. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3014866. 
  12. ↑ 12,0 12,1 "The Role of Prenatal Care in Preventing Low Birth Weight". The Future of Children. Low Birth Weight 5 (1): 103–120. Spring 1995. doi:10.2307/1602510. PMID 7633858. 
  13. ↑ 13,0 13,1 "Factors associated with inadequate prenatal care". Journal of Community Health Nursing 7 (4): 245–52. 1990. doi:10.1207/s15327655jchn0704_7. PMID 2243268. https://archive.org/details/sim_journal-of-community-health-nursing_1990_7_4/page/245. 
  14. ↑ "A community survey on maternal and child health services utilization in rural Ethiopia". European Journal of Epidemiology 9 (5): 511–6. September 1993. doi:10.1007/bf00209529. PMID 8307136. 
  15. ↑ „maternal mortality“. WHO. Qaraldi: 2020-yil 30-sentyabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 Alexopoulos, Anastasia-Stefania; Blair, Rachel; Peters, Anne L. (2019-05-14). "Management of Preexisting Diabetes in Pregnancy: A Review". JAMA 321 (18): 1811–1819. doi:10.1001/jama.2019.4981. ISSN 1538-3598. PMID 31087027. PMC 6657017. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6657017. 
  17. ↑ „Epidemiology and Classification of Diabetes in Pregnancy | Article | GLOWM“ (en). The Global Library of Womenʼs Medicine. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.
  18. ↑ 18,0 18,1 "Maternal health and HIV". Reproductive Health Matters 13 (25): 129–35. May 2005. doi:10.1016/s0968-8080(05)25184-4. PMID 16035606. 
  19. ↑ The state of the world's children 2013. Geneva: UNICEF, 2013.  (Wayback Machine saytida 2020-03-09 sanasida arxivlangan)
  20. ↑ "Positioning women's and children's health in African union policy-making: a policy analysis". Globalization and Health 8: 3. February 2012. doi:10.1186/1744-8603-8-3. PMID 22340362. PMC 3298467. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3298467. 
  21. ↑ „Preventing Mother-to-Child Transmission of HIV“ (en). HIV.gov (2017-yil 15-may). Qaraldi: 2018-yil 7-noyabr.
  22. ↑ „Weight Gain During Pregnancy | Pregnancy | Maternal and Infant Health | CDC“ (en-us). www.cdc.gov (2019-yil 17-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 28-mart.
  23. ↑ "Maternal obesity: improving pregnancy outcomes". MCN: The American Journal of Maternal/Child Nursing 37 (2): 110–5. 2012. doi:10.1097/nmc.0b013e3182430296. PMID 22357072. , cited in Santrock, John W. Life-Span Development, 14th, McGraw Hill, 2013. 
  24. ↑ "Maternal obesity and risk of gestational diabetes mellitus". Diabetes Care 30 (8): 2070–6. August 2007. doi:10.2337/dc06-2559a. PMID 17416786. https://archive.org/details/sim_diabetes-care_2007-08_30_8/page/2070. 
  25. ↑ „Keep Active and Eat Healthy to Improve Well-being and Feel Great | NIDDK“ (en-US). National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Qaraldi: 2019-yil 28-mart.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 National Institute of Dental and Craniofacial Research. Oral Health in America: A Report of the Surgeon General. Rockville, Maryland: U.S. Department of Health and Human Services, 2000. 
  27. ↑ 27,0 27,1 „Oral Health During Pregnancy and Childhood: Evidence-based Guidelines for Health Professionals“. California Dental Association (2010). 2010-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Brown A. 2008. Access to Oral Health Care During the Prenatal Period: A Policy Brief. Washington, DC: National Maternal and Child Oral Health Resource Center
  29. ↑ „Partnership between private practice providers and hospitals enhances access to comprehensive dental care for underserved, low-income pregnant women“. Agency for Healthcare Research and Quality (2013-yil 27-fevral). Qaraldi: 2013-yil 13-may.
  30. ↑ Oral Health Care During Pregnancy Expert Workgroup. „Oral health care during pregnancy: a national consensus statement—summary of an expert workgroup meeting“. National Maternal and Child Oral Health Resource Center (2012).
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 "Oral health in women during preconception and pregnancy: implications for birth outcomes and infant oral health". Maternal and Child Health Journal 10 (5 Suppl): S169-74. September 2006. doi:10.1007/s10995-006-0095-x. PMID 16816998. PMC 1592159. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1592159. 
  32. ↑ "Maternal oral health in pregnancy". Obstetrics and Gynecology 111 (4): 976–86. April 2008. doi:10.1097/AOG.0b013e31816a49d3. PMID 18378759. https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology_2008-04_111_4/page/976. 
  33. ↑ Yenen, Zeynep; Ataçağ, Tijen (December 2019). "Oral care in pregnancy". Journal of the Turkish German Gynecological Association 20 (4): 264–268. doi:10.4274/jtgga.galenos.2018.2018.0139. ISSN 1309-0399. PMID 30556662. PMC 6883753. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6883753. 
  34. ↑ „Pregnancy Mortality Surveillance System | Maternal and Infant Health | CDC“ (en-us). www.cdc.gov (2020-yil 4-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-aprel.
  35. ↑ "Racial/Ethnic Disparities in Pregnancy-Related Deaths - United States, 2007-2016" (en-us). MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 68 (35): 762–765. September 2019. doi:10.15585/mmwr.mm6835a3. PMID 31487273. PMC 6730892. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6730892. 
  36. ↑ Petersen, Emily E. (2019). "Racial/Ethnic Disparities in Pregnancy-Related Deaths — United States, 2007–2016" (en-us). MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 68 (35): 762–765. doi:10.15585/mmwr.mm6835a3. ISSN 0149-2195. PMID 31487273. PMC 6730892. https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/68/wr/mm6835a3.htm. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Artiga. „Racial Disparities in Maternal and Infant Health: An Overview - Issue Brief“ (en-US). KFF (2020-yil 10-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 26-iyun.
  38. ↑ „NIH-funded study highlights stark racial disparities in maternal deaths“ (EN). National Institutes of Health (NIH) (2021-yil 12-avgust). Qaraldi: 2022-yil 8-aprel.
  39. ↑ ""They can't understand it": maternity health and care needs of immigrant Muslim women in St. John's, Newfoundland". Maternal and Child Health Journal 12 (1): 101–11. January 2008. doi:10.1007/s10995-007-0213-4. PMID 17592762. 
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 ""I'm Not That Type of Person": Managing the Stigma of Having an Abortion". Deviant Behavior 34 (12): 973–990. December 2013. doi:10.1080/01639625.2013.800423. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 "Praying until Death: Apostolicism, Delays and Maternal Mortality in Zimbabwe". PLOS ONE 11 (8): e0160170. 2016-08-10. doi:10.1371/journal.pone.0160170. PMID 27509018. PMC 4979998. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4979998. 
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 "Religious beliefs and practices in pregnancy and labour: an inductive qualitative study among post-partum women in Ghana". BMC Pregnancy and Childbirth 16 (1): 138. June 2016. doi:10.1186/s12884-016-0920-1. PMID 27267923. PMC 4895969. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4895969. 
  43. ↑ „Prenatal care and tests | womenshealth.gov“ (en). womenshealth.gov (2016-yil 13-dekabr). Qaraldi: 2018-yil 7-noyabr.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 „Maternal health“ (en). www.unfpa.org. Qaraldi: 2018-yil 22-aprel.
  45. ↑ "School performance of children with gestational cocaine exposure". Neurotoxicology and Teratology 27 (2): 203–11. 2005. doi:10.1016/j.ntt.2004.10.006. PMID 15734271. 
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 Santrock, John W.. Life-Span Development, 14th, New York, NY: McGraw Hill, 2013 — 82–83 bet. ISBN 978-0-07-131868-6. 
  47. ↑ "Antidepressant use during pregnancy: the benefit-risk ratio". American Journal of Obstetrics and Gynecology 207 (3): 157–63. September 2012. doi:10.1016/j.ajog.2012.02.009. PMID 22425404. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-obstetrics-and-gynecology_2012-09_207_3/page/157. 
  48. ↑ "Pregnancy loss and thrombophilia: the elusive link". British Journal of Haematology 157 (5): 529–42. June 2012. doi:10.1111/j.1365-2141.2012.09112.x. PMID 22449204. 
  49. ↑ "Prenatal low-dose aspirin and neurobehavioral outcomes of children born very preterm". Pediatrics 125 (1): e29-34. January 2010. doi:10.1542/peds.2009-0994. PMID 20026499. 
  50. ↑ "Smoking during pregnancy: lessons learned from epidemiological studies and experimental studies using animal models". Critical Reviews in Toxicology 42 (4): 279–303. April 2012. doi:10.3109/10408444.2012.658506. PMID 22394313. 
  51. ↑ "Maternal smoking during pregnancy and childhood lymphoma: a meta-analysis". International Journal of Cancer 129 (11): 2694–703. December 2011. doi:10.1002/ijc.25929. PMID 21225624. 
  52. ↑ "Screening of Herpes simplex virus 2 infection among pregnant women in southern China". The Journal of Dermatology 38 (2): 120–4. February 2011. doi:10.1111/j.1346-8138.2010.00966.x. PMID 21269306. 
  53. ↑ "Role of the infections in recurrent spontaneous abortion". The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine 24 (8): 983–9. August 2011. doi:10.3109/14767058.2010.547963. PMID 21261443. 
  54. ↑ Neu, Natalie; Duchon, Jennifer; Zachariah, Philip (March 2015). "TORCH Infections" (en). Clinics in Perinatology 42 (1): 77–103. doi:10.1016/j.clp.2014.11.001. PMID 25677998. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0095510814001250. 
  55. ↑ 55,0 55,1 „Medicines for Maternal Health“. UNFPA.
  56. ↑ "What can we do to reduce mother to child transmission of HIV?". BMJ 324 (7331): 218–21. January 2002. doi:10.1136/bmj.324.7331.218. PMID 11809646. PMC 1122134. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1122134. 
  57. ↑ "Most Infant HIV Infection from Breast Milk Occurs within Six Weeks of Birth". International Family Planning Perspectives 26 (3): 141. September 2000. doi:10.2307/2648305. https://archive.org/details/sim_international-family-planning-perspectives_2000-09_26_3/page/141. 
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 "The risks and benefits of infant feeding practices for women and their children". Journal of Perinatology 30 (3): 155–62. March 2010. doi:10.1038/jp.2009.107. PMID 19609306. 
  59. ↑ Frieder, Ariela; Fersh, Madeleine; Hainline, Rachel; Deligiannidis, Kristina M. (March 2019). "Pharmacotherapy of Postpartum Depression: Current Approaches and Novel Drug Development". CNS Drugs 33 (3): 265–282. doi:10.1007/s40263-019-00605-7. ISSN 1179-1934. PMID 30790145. PMC 6424603. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6424603. 
  60. ↑ Gaynes, B. N.; Gavin, N.; Meltzer-Brody, S.; Lohr, K. N.; Swinson, T.; Gartlehner, G.; Brody, S.; Miller, W. C. (February 2005). "Perinatal depression: prevalence, screening accuracy, and screening outcomes". Evidence Report/Technology Assessment (Summary) (119): 1–8. doi:10.1037/e439372005-001. ISSN 1530-440X. PMID 15760246. PMC 4780910. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4780910. 
  61. ↑ „Postpartum Depression“ (en). www.acog.org. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.
  62. ↑ 62,0 62,1 „WHO recommendations on maternal health: guidelines approved by the WHO guidelines review committee“. World Health Organization (2017). Qaraldi: 2020-yil 19-mart.
  63. ↑ Weekly Epidemiological Record Vol. 81. World Health Organization, November 20, 2006. OCLC 836405497. 
  64. ↑ "Vaccines Against Influenza". Weekly Epidemiological Record (World Health Organization) 47. 2012. 
  65. ↑ "Cross-cultural and social diversity of prevalence of postpartum depression and depressive symptoms". Journal of Affective Disorders 91 (2–3): 97–111. April 2006. doi:10.1016/j.jad.2005.12.051. PMID 16466664. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0165032705004222. 
  66. ↑ „WHO recommendations on antenatal care for a positive pregnancy experience“. World Health Organization (2016). Qaraldi: 2020-yil 19-mart.
  67. ↑ „Maternal deaths worldwide drop by third“. World Health Organization (2010-yil 15-sentyabr). 2010-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  68. ↑ "Maternal Health: Investing in the Lifeline of Healthy Societies & Economies". Africa Progress Panel (African Progress Panel). 2010. https://www.who.int/pmnch/topics/maternal/app_maternal_health_english.pdf. 
  69. ↑ UNICEF Maternal Health
  70. ↑ Country Comparison: Maternal Mortality Rate in The CIA World Factbook. Date of Information: 2010
  71. ↑ Garret 2007, s. 32
  72. ↑ „Maternal mortality“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2022-yil 8-aprel.
  73. ↑ World Health Organization. „World Health Report 2005: make every mother and child count“. WHO (2005). 2005-yil 9-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  74. ↑ McCauley, Mary; Zafar, Shamsa; Broek, Nynke van den (2020-06-16). Maternal Multimorbidity During Pregnancy and After Childbirth in Women in Low- and Middle-Income Countries: A Systematic Literature Review. doi:10.21203/rs.3.rs-15773/v2. http://dx.doi.org/10.21203/rs.3.rs-15773/v2. Qaraldi: 2022-05-02. Ona salomatligi]]
  75. ↑ "Strategies for reducing maternal mortality in developing countries: what can we learn from the history of the industrialized West?". Tropical Medicine & International Health 3 (10): 771–82. October 1998. doi:10.1046/j.1365-3156.1998.00310.x. PMID 9809910. https://archive.org/details/sim_tropical-medicine-and-international-health_1998-10_3_10/page/771. 
  76. ↑ „New York City, 2008–2012: Severe Maternal Morbidity“. New York City Department of Health and Mental Hygiene (2016).
  77. ↑ Ellison, Katherine; Martin, Nina. „Severe Complications for Women During Childbirth Are Skyrocketing — and Could Often Be Prevented“. ProPublica (2017-yil 22-dekabr). Qaraldi: 2017-yil 22-dekabr.
  78. ↑ "Maternal Mortality and Morbidity in the United States: Classification, Causes, Preventability, and Critical Care Obstetric Implications". The Journal of Perinatal & Neonatal Nursing 32 (3): 222–231. 2018. doi:10.1097/jpn.0000000000000349. PMID 30036304. 
  79. ↑ "Impact of increasing inter-pregnancy interval on maternal and infant health". Paediatric and Perinatal Epidemiology 26 Suppl 1: 239–58. July 2012. doi:10.1111/j.1365-3016.2012.01285.x. PMID 22742614. PMC 4562277. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4562277. 
  80. ↑ "Role of birth spacing, family planning services, safe abortion services and post-abortion care in reducing maternal mortality". Best Practice & Research. Clinical Obstetrics & Gynaecology 36: 145–155. October 2016. doi:10.1016/j.bpobgyn.2016.07.008. PMID 27640082. 
  81. ↑ Report of a technical consultation on birth spacing (Report). WHO. 2005. https://www.who.int/entity/maternal_child_adolescent/documents/birth_spacing.pdf. Qaraldi: 2018-04-03. 
  82. ↑ Grady, Denise. „Maternal Deaths Decline Sharply Across the Globe“. New York Times (2010-yil 13-aprel).
  83. ↑ World Health Organization and UNICEF. „Countdown to 2015 decade report (2000–2010): taking stock of maternal, newborn and child survival“. WHO and UNICEF (2010).
  84. ↑ Bloom, David; Kuhn, Michael; Prettner, Klaus (2015). The Contribution of Female Health to Economic Development. Cambridge, MA. doi:10.3386/w21411. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ona_salomatligi&oldid=3733920" dan olindi