Omar al-Mukhtar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Umar al-Muxtor Muhammad bin Farhod al- Manifiy (1858-yil 20-avgust – 1931-yil 16-sentabr), mustamlakachi italiyaliklar orasida Manifalik Matari nomi bilan mashhur boʻlgan “Choʻl arsloni”[1] Senussidlar davrida Kirenaikada (hozirgi Sharqiy Liviya) mahalliy qarshilik koʻrsatishning yetakchisi boʻlgan. General oʻqituvchi boʻlgan Umar senussiylar harakatining koʻzga koʻringan arbobi boʻlgan va u Liviya milliy qahramoni hamda arab dunyosi va islom olamida qarshilik koʻrsatish ramzi hisoblanadi. 1911-yildan boshlab u Liviyani tinchlantirish davrida Italiya mustamlaka imperiyasiga qarshi Liviya qarshilik harakatini tashkil qildi va qariyb yigirma yil davomida unga rahbarlik qildi. Koʻp urinishlardan soʻng Italiya qurolli kuchlari Solonta yaqinidagi Al-Muxtorni qoʻlga olishga muvaffaq boʻldilar va 1931-yilda uni osib oʻldirishdi.

Yoshligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  Umar Al-Muxtor 1858-yilda Tobruk yaqinidagi Zanzur shahrida, Usmonli saltanatining Kirenaika mintaqasida, Senussiyga mansub arab qabilasi oilasida tug'ilgan (ular xuddi amir yoki qirol Idris es Senussiy kabi Liviya Ashraflar urug'i sifatida ko'rilgan).,[2][3] Umar bolaligida otasidan erta ayrilgan va yoshligini qashshoqlikda oʻtkazgan. U shayx tomonidan asrab olingan va Husayn Garianiyning jiyani Sharif al Geriani bilan do'st edi. Uning amakisi Kirenaikada siyosiy-diniy yetakchi bo'lgan va ilk ta'limni mahalliy masjidda olgan, sakkiz yil davomida o'qishni Senussi[4] muqaddas shahri Jag'bubdagi Senussi universitetida davom ettirgan. U Qur'on bo'yicha mashhur mutaxassis va imom bo'lib, senussiylarning qardoshligiga qo'shildi. U shuningdek, qabilalararo nizolarni hal qilish uchun tanlangani uchun oʻz jamiyatining ijtimoiy tuzilishidan ham yaxshi xabardor boʻlgan.

Muxtor Jagʻbubda boʻlgan yillarida Senussiylar harakati bilan mustahkam aloqalar oʻrnatgan va 1895-yilda Al-Mahdiy Senussiy u bilan birga janubga Kufraga, yana bir safar janubga, Chaddagi Karo shahriga sayohat qilgan va u yerda Zaviyat Ayn Kalk shayxi etib tayinlangan.. 1899-yilda Fransiya imperiyasi Chadga bostirib kirganida, u boshqa senussitlar qatorida Chadni fransuzlardan himoya qilish uchun yuborilgan, chunki Senussilar Markaziy va G'arbiy Afrikadagi missionerlik faoliyati tufayli ularning kengayishini xavfli deb bilishgan. 1902-yilda Umar Al-Mahdiy vafotidan keyin shimolga chaqirildi, Senussiyning yangi rahbari Ahmad Sharif as-Senussiy uni Shimoliy Kirenaikadagi muammoli Zaviyat Laqsurning shayxi etib tayinladi.

Italiya istilosi.

1911-yil oktabr oyida Italiya-Turkiya urushi paytida Admiral Luidji Faravelli qo'mondonligi ostidagi Regia Marina (Italiya qirollik floti) o'sha paytda Usmonlilar nazorati ostida bo'lgan Liviya qirg'oqlariga etib bordi. Admiral Usmonli ma'muriyati va garnizoni o'z hududlarini italiyaliklarga topshirishni yoki Tripoli va Bing'ozi shaharlarini zudlik bilan vayron qilishni talab qildi. Usmonlilar va ularning Liviyadagi ittifoqchilari taslim bo'lish o'rniga qishloqqa chekinishdi va italiyaliklar shaharlarni uch kun davomida bombardimon qilishdi va keyin Tripolitaniyaliklarni "Italiyaga sodiq va qattiq bog'langan" deb e'lon qilishdi.[5] Bu Kirenaikada Italiya mustamlakachi kuchlari va Liviya qurolli muxolifati o'rtasidagi bir qator janglarning boshlanishi edi.[6]

Umar Muxtor liviyalik senussi jangchilari bilan suratga tushdi.

Muxtor kasbi Qur'on o'qituvchisi bo'lgan, cho'l urushining strategiya va taktikasini ham yaxshi bilgan. U mahalliy geografiyani yaxshi bilgan va bu bilimlardan sahro urushiga oʻrganmagan italiyaliklarga qarshi janglarda foydalangan. Muxtor o'zining kichik, juda hushyor guruhlarini italiyaliklarga qarshi muvaffaqiyatli hujumlarda bir necha bor boshqargan, shundan so'ng ular cho'l yerlariga qaytib ketishgan. Muxtorning yigitlari dushmanga mohirlik bilan hujum qildilar, qoʻshinlarga pistirma uyushtirdilar, ta’minot va aloqa liniyalarini uzdilar. Regio Esercito (Italiya qirollik armiyasi) uning partizanlik taktikasidan hayratda qoldi.[7]

1924-yilda Jebel Axdar ("Yashil tog'") tog'li hududida Italiya gubernatori Ernesto Bombelli 1925-yil aprel oyida partizan kuchlariga jiddiy zarba bergan kontr-partizan kuchini yaratdi. Keyin Muxtor tezda o'z taktikasini o'zgartirdi va Misrdan doimiy yordam ola boshladi. 1927-yil mart oyida Giarabub ishg'ol qilinishiga va gubernator Attilio Teruzzi boshqaruvi kuchayib borayotganiga qaramay, Muxtor Raxeybada italyan qo'shinlarini hayratda qoldirdi. 1927-1928-yillarda Muxtor italyanlar tomonidan tinimsiz ta'qibda yurgan senusitlar qoʻshinlarini qayta tuzdi. Hatto general Teruzzi ham Umarning “alohida matonat va kuchli iroda” fazilatlarini tan oldi. 1929-yil yanvaridan Liviya gubernatori bo'lgan marshal Pietro Badoglio keng ko'lamli muzokaralardan so'ng Muxtor bilan oldingi murosaga erishdi (italiyaliklar uni to'liq bo'ysunish deb ta'riflaydilar). 1929-yil oktabr oyining oxirida Muxtor murosani qoraladi va 1930-yil mart oyidan Italiya harbiy qo'mondoni general Rodolfo Graziani bilan yakuniy qarama-qarshilikka tayyorlanib, Liviya kuchlari o'rtasida harakat birligini tikladi. Iyun oyida Muxtor kuchlariga qarshi ommaviy hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi, Gratsiani Badoglio, Emilio De Bono (Koloniyalar vaziri) va Benito Mussolini bilan to'liq kelishib, Liviya mujohidlarini yo'q qilish rejasini boshladi: Jebel Axdarning 100 000 aholisi ko'chiriladi. qirg'oqdagi kontsentratsion lagerlarga va Liviya-Misr chegarasi Giarabub qirg'og'idan devor bilan yopilgan bo'lib, jangchilarga har qanday xorijiy yordamning oldini oladi va ularni mahalliy aholi tomonidan qo'llab-quvvatlashdan mahrum qiladi. Gratsiani 1931-yil boshida boshlagan bu choralar senusitlarning qarshiliklariga ta'sir qildi. Qo'zg'olonchilar yordam va qo'shimcha kuchlardan mahrum bo'lishdi. Muxtor kuchaygan mashaqqat va xavf-xatarlarga qaramay kurashni davom ettirdi, lekin 1931-yil 11-sentabrda Solonta yaqinida pistirmaga uchradi. 

Muxtorning soʻnggi raqibi italiyalik general Rodolfo Gratsiani senusitlar yetakchisi haqida hech qanday hurmat-ehtirom koʻrsatmaydigan shunday ta’rif berdi: “Oʻrta boʻyli, baquvvat, oq sochli, soqolli va moʻylovli. Umar tez va jonli aqlga ega edi; diniy masalalarda bilimdon boʻlgan, gʻayratli va shijoatli, begʻaraz va murosasiz xarakterni ochib bergan; Oxir oqibat, u senusistlarning eng muhim arboblaridan biri bo'lganiga qaramay, juda dindor va kambag'al bo'lib qoldi."[8]

Umar Muxtor sud zaliga kirmoqda.

Muxtorning yigirma yilga yaqin kurashi 1931-yil 11-sentabrda Solonta yaqinidagi jangda yaralanib, soʻng Italiya armiyasi tomonidan asirga olinishi bilan yakun topdi. 1931-yil 16-sentabrda Italiya sudining buyrugʻi bilan Liviya ozodlik harakatining yo'lboshchisi va 'Cho'l arsloni" nomi bilan mashhur bo'lgan Umar al-Muxtor 73 yoshida Suluq harbiy asir lagerida oʻz izdoshlari oldida osib oʻldirildi.

Venesuelaning Karakas shahridagi Umar Muxtor byusti.
  • Umar Al-Muxtor universiteti 1961-yilda tashkil etilgan.
  • 1971-yildan buyon Muxtorning yuzi Liviya o'n dinor qog'ozida paydo bo'ldi.
  • Uning so'nggi yillari Entoni Kuinn, Oliver Rid va Iren Papas ishtirok etgan "Cho'l sherlari" (1981) filmida tasvirlangan. Bu Muxtorning Rodolfo Gratsiani kuchlariga qarshi kurashiga asoslangan edi.
  • Filmda qo'llanilgan odamning bayonoti millionlab musulmonlarni o'ziga tortdi, '' Biz taslim bo'lmaydigan, g'alaba qozonadigan yoki o'ladigan odamlarmiz."
  • 2009-yilda Liviya rahbari Muammar Qaddafiy Rimga davlat tashrifi chogʻida koʻkragiga Muxtorning italiyalik asirlikdagi suratini taqib olgan va tashrif chogʻida Muxtorning keksa oʻgʻlini olib kelgan.
  • 2011-yil 17-fevralda Liviyadagi fuqarolar urushi boshlanishi bilan Umar Muxtor yana birlashgan, ozod Liviya ramziga aylandi va uning surati hukumatga qarshi kuchlarning turli bayroqlari va plakatlarida tasvirlangan. Qoʻzgʻolonchilar oʻz brigadalaridan biriga uning sharafiga “Umar Muxtor brigadasi” deb nom berishgan.[9]
  • AQShning Florida shtati Tampa shahridagi masjid Muxtor nomi bilan atalgan va masjid Umar Al Muxtar nomi bilan mashhur.
  • Koʻchalarga Muxtor nomi berilgan:
    • Quwait City, Quvayt (Umar Al-Muxtor ko'chasi)
    • G'azo shahri (Umar Muxtor ko'chasi)
    • Qohira, Misr (Umar Al Muxtor ko'chasi)
    • Dohaning G'arbiy Bay hududi, Qatar (Umar Al Muxtor ko'chasi)
    • Bizerte, Tunis
    • Ar-Riyod, Saudiya Arabistoni (Umar Al Muxtor yo'li)
    • Irbid, Iordaniya
    • Tanjer, Marokash (Avenue Umar Mokhtar)
  • Umar Muxtorning oʻtirgan surati

    Umar Muxtorning oʻtirgan surati

  • Umar Muxtor 10 Dinor banknotasida (2004)

    Umar Muxtor 10 Dinor banknotasida (2004)

  • Umar Muxtor hibsda.

    Umar Muxtor hibsda.

  • Umar Muxtorning yaqin surati

    Umar Muxtorning yaqin surati

  • Umar Muxtor hibsda

    Umar Muxtor hibsda

  • Umar Muxtor Italiya rasmiylari tomonidan hibsga olingan

    Umar Muxtor Italiya rasmiylari tomonidan hibsga olingan

  • Umar Shimoliy Afrika sheri
  • Senussi
  • Biz taslim bo'lmaymiz (Biz yutamiz yoki o'lamiz), 2011-yil Liviyadagi fuqarolar urushi paytidagi norozilik qo'shig'i Muxtorning nutqlaridan biriga asoslangan.
  1. ↑ Mnifa is "a generic name for many groups of 'Clients of the Fee' (Marabtin al-sadqan)."
  2. ↑ New Times (en). Newspaper "Trud, ", 1948. „A major role is assigned to the Arab, Emir Idris es Senussi, who aspires to become ruler of the fairly large Senussi tribe in Cyrenaica.“ 
  3. ↑ Britain), Royal United Service Institution (Great. Journal (en), 1932. „Senussi chief, Omar el Mukhtar“ 
  4. ↑ Rodolfo Graziani, "Cirenaica Pacificata" pg.269 (Benamer translation)
  5. ↑ Bruce Vandervort, p. 261
  6. ↑ Encyclopedia of World Biography on Omar al-Mukhtar, BookRags.com
  7. ↑ Libya profile - Timeline, BBC News Asia, 1 November 2011
  8. ↑ Rodolfo Graziani, "Cirenaica Pacificata" pg.265
  9. ↑ „Libyan rebels crack down on rogue militias - The Globe and Mail“. The Globe and Mail. 1-avgust 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Omar_al-Mukhtar&oldid=3433393" dan olindi