Oʻzbek urugʻlari
O‘zbek ulusi tarkibiga kiruvchi turk urug‘lar nafaqat Oʻzbekiston hududida, balki butun Oʻrta Osiyo hududlarida tarqalgan. urugʻlariga moʻgʻullar istilosidan oldingi va istilo davrida hamda shayboniylar davrida kelgan etnik guruhlar ham kiradi[2]. Shuningdek, Oʻrta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan chigʻil, yagʻmo, usun, tuxsi, xalach va boshqalar turkiy etnik guruhlar ham oʻzbek ulusi tarkibiga kirgan[3].
Oʻrta Osiyo xalqlarining 19-asr 2-yarmi — 20-asr boshlaridagi tarixiy taqdiri va taraqqiyot bosqichlari chor Rossiyasining mustamlakachiligi davri bilan bogʻliq. Keyinchalik mintaqada Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi bilan Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish oʻtkazilib, 5 ta milliy respublika tashkil etildi. Shu bilan shakllangan elatlar taraqqiy etayotgan tarixiy makon sunʼiy ravishda boʻlib yuborildi. Mintaqa xalqlarining assimilyatsiya, konsolidatsiya jarayonlariga jiddiy taʼsir oʻtkazilishi va keyinchalik „sovet xalqi“ nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi nazariyani amalga oshirilishi borasidagi olib borilgan siyosat ham oʻzbeklarning milliy etnik qiyofasiga, mentalitetiga raxna sola olmadi[4].
Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bugungi oʻzbeklar, Shayboniyxon oʻgʻillarining ulusi Movarounnahr va Xorazmga O‘zbekxon ulusining butun muassasalari va tashkilotlari bilan kelgan edilar. Hatto hukumatda urug‘larning egallagan oʻrinlari ham koʻpaygandi. Oʻzbeklar temuriylarni yengar ekan, har yerda oʻzlarining tashkilotlarini oʻrnatdilar.[5]
Shunday qilib, Oltin Oʻrdaning „ich eli“ hisoblangan va saroyga yaqin hamda yaxshigina madaniyatli unsurlar ham kelgan edilar. Shuningdek, Movarounnahrga kelgan shayboniylar, tarixchi Oʻtamish Hojining taʻbiriga koʻra, eskidan „Oʻzbek ulusi“… mangʻitlarning oʻtroq urug‘lari yashamoqda boʻlgan Turonzaminda, tom madaniy qism zaminida hokim boʻlgan xalqdir. Markazi „Oq koʻl“, „Chalqar koʻl“ boʻlgan Toʻrgʻay viloyati shayboniylar qoʻliga oʻtgan. Ilgari bu yerlarni, keyin Sirdaryoning narigi chegaralarini va 1431-yildan Xorazmda umr kechirgan Abulxayrxon „Turon va boshqurt“ taraflarini shayboniylar qoʻlidan va Gʻarbiy Sibiriyani Mahmudbekxonning qoʻlidan olgan edi. Bu zot davlat idorasini Joʻji ulusining janub va shimol tarafidagi ziroat sohalariga qaratib, oʻtroq oʻlkalarga aylantirmoq siyosatini targʻib etgan edi. Zotan, zamonning buyuk olimlaridan Husayn Xorazmiy bu xonning nomiga atab turkcha goʻzal bir asar — „Qasidai Burda“ni yozgan edi. Mas'ud Koʻhistoniy degan bir odam ham uning hayotini tavsif etgan bir forsiy tarix kitobini bitgan ekan.
Oʻzbeklarning katta bir qismi XVI asrda Zarafshon havzasida va Xorazmda oʻtroq va dehqonchilik hayotiga oʻtdi. Bular yana Sirdaryo havzasida va Turon taraflarida yashagan vaqtida oʻtroq hayotga oʻtayotgan boʻlsalar kerak. Shayboniyxon esa Sirdaryo ila Ashtarxon orasida yetishgan bir sultondir. Shayboniyxondan keyin Movarounnahrga kelgan avlodlaridan Mahdi va Hamza sultonlar ilgari Turonzaminning qal'a va istehkomlariga va ma'mur qismlariga ega boʻlgan Bahtiyor sultonning oʻgʻillari edi. Ular bilan kelgan oʻzbeklar soʻnggi temuriylar zamonida kelganliklari aytib oʻtiladi. Qabila tuzilishiga koʻra „Oʻzbeklar“ni har yerda toʻqson ikki bov oʻzbek deb ataydilar. Bov — bu qabila-urugʻ demakdir.
92 nasabnoma[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshqurtlar ichida shunday bov bor: „Oʻn ikki bovli boshqurt“ deydilar. Oʻzbeklarda 92 urug‘ bir „Nasabnoma“ bor-dir. „Nasabnoma“ning XVI—XVII asrlarda yozilgan nusxalari bilan yangi nusxalari orasida farq juda ham kam. (Masalan, Oxund Qurbonali va Xanikov hamda Shayx Sulaymon nashrlari). Shubha yoʻqdirki, „Nasabnoma“ oʻzbeklarning Oltin Oʻrda zamonidagi yangi Mangʻit — Noʻgʻoy va qozoqlar ayrilmasdan ilgarigi hayotiga oiddir. Bu urug‘lar quyidagilardir:
Ming, Yuz, Qirq, Ungajit, Dayman, Qipchoq, Argʻin, Burloq, Busloq, Chemarchin, Boʻzay, Qatay (Xitoy), Jit, Juyut, Saljovut, Mangʻit, Qangʻit, Oymavut, Ulaji, Gulegen (?), Qishliq, Tomo, Mechet, Kirderi, Ramadan, Juyrat, Boʻzaji, Uysun, Tatar, Tilov, Shirin, Agʻir (Ogʻiran), Buzan, Buzaq, Barin (Bahrin), Moʻgʻul, Nukus, Jaloyir, Saroy, Oʻngʻ, Qoʻngʻirot, Olchin, Chichoq, Qalmoq, Oyrat, Qorluq, Turgavut, Qatagʻon, Kilechi, Kenagas, Boʻyrak, Qiyot, Qanggʻli, Oʻzje boʻluji, Upulachi, Gulun, Boyovut, Oʻtarchi, Arlot, Kerayit, Oʻnggʻqut, Qachat, Merkat, Burqut, Quralash, Qarlop, Oʻgʻlon, Kudey, Turkman, Doʻrmon, Tobin, Mumun, Aday, Toʻqsaba, Qirgʻiz, Uyruji, Joʻrga, Batash, Qoʻysun, Sulduz, Tumay, Koʻrlavut, Jilkash, Yugʻur, Yobu (Yeqabu), Moʻytan, Major, Qoʻjaliq, Choʻran, Churchut.
Roʻyhat[6][tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu aytilgan qabila nomlarining 33 qadari moʻgʻul qabilalarining, boshqalari esa Joʻji ulusidagi butun mashhur turk qabilalarining bir qismidir. Bizga bugun nomaʼlum boʻlgan qabilalarning nomidir. Oʻzbeklar kelmasdan avval Movarounnahrda yashab, soʻng ularga aralashib ketgan Barlos, Qovchin kabi qabilalar bu orada yoʻqdir. Zikr etilgan 92 qabiladan 45 taga qadari bugun oʻzbek hayotiga oiddir. Aytilgan moʻgʻul qabilalari esa albatta Joʻji ulusiga kelgan moʻgʻul qismlarini tashkil qilgan mongollardir. Mongolcha atalgan qabilalarning katta qismi bu erda, Movarounnahrda va Xorazmda yashaydilar. Anʼana shaklidagi bu „Nasabnoma“ bizga Movarounnahr va Xorazm oʻzbeklarining mazkur roʻyxatga kirgan toʻla qabilalarini, shu bilan birga Oltin Oʻrdaning asl istinodgohi boʻlgan butun kuchlarni koʻrsatuvchi va barcha tashkilotlarning hammasini Movarounnahrga barobar daxldorligini namoyon etsa kerak.
Qabilalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qabilalarning bugungi boʻlinishi esa quyidagicha:
- Qoʻngʻirot qabilasi. Buning katta aymoqlari besh tarmoq boʻlib, ular.
Вохтамғали 18 та уруғга бўлинган: қозоқли, очамайли, қорақўнғирот, чанчиқли, болғали, баймоқли, жилонтамғали, абоқли, тароқли, ирғоқли, бўгажили, чўмичли, хандакли, қайчили, уювли, болғали, ишқили, кесовли. Қўштамғали 16 уруққа бўлинган: қорақасмоқ, қорақалпоқ, кўчахўр, тўлангит, утроқли, кал, туловмат, мавлиш, кулоби, кўса, чол, бармоқ, саврибузар, самбуру, бандикучук, оқпичоқ. Қонжиғали 14 та уруғга: қораурсоқ, нўғай, улус, молтака, чуллик, қўлдовли, чала, қуюн, қорабувра, қора, дўска, кўртўғай, желкиллак, тўпқора. Ойинлилар 12 та уруғга бўлинган: ойтамға, чурон, качай, бешбола, ҳожибачча, оқтона, тупор, кал, қовға, туркман, қорақалпоқ, қора. Тортувли 6 уруғга бўлинган: тўғиз, мўнка, обохли, майдатўба, ўр, чўпоқ. Qoʻngʻirotning butun urugʻi shuʼbalari-tarmoqlari Amudaryo havzasida, Buxoroning Gʻuzor, Sherobod, Qoʻrgʻontepa viloyatlarida boʻladilar. Buxoroda koʻchmanchi umr kechiradilar. Xorazmdagilar esa oʻtroqdirlar.
- Nayman qabilasi, buning aymogʻi uchta: Qoʻshtamgʻali, Uvaqtamgʻali, Sadir. Xorazm va Samarqand atrofida boʻladilar.
- Kenagas besh aymoqdan iboratdir: Qayurasali, Qaroqli, Ochamayli, Jikqut, Aboqli. Bular Xiva va Shahrisabz atrofida boʻladilar.
- Mangʻit, uch aymoqdan iboratdir: Toʻq mangʻit, Oq mangʻit, Qora mangʻit. Bular Xiva va Qarshi atrofida boʻladilar.
- Tuyoqli. Samarqand va Kattaqoʻrgʻon tumanlarida boʻladilar.
- Moʻytan. Samarqand va Kattaqoʻrgʻon tumanlarida boʻladilar.
- Saroy. Shahrisabz, Yakkabogʻ hududida oʻrnashgan.
- Borin. Fargʻona viloyati va Kattaqoʻrgʻon tumanida yashaydilar.
- Xitoy.
- Qipchoq. Samarqand, Kattaqoʻrgʻon tumanlarining muhim joylarini egallaganlar. Xiva va Fargʻonada bular ozchilikni tashkil qiladilar.
- Ming. Samarqand, Panjakent, Jizzax taraflarida va Fargʻonada boʻladilar.
- Uch urugʻ: Misit, Tomo, Yebu. Buxoroning Ziyoviddin hududida yashaydilar.
- Burqut. Chelak va Karmana atroflarida.
- Arlot. Qorakoʻlda.
- Qangli. Jizzax hududida.
- Qirq, Yuz, Ming, Jizzax, Baxmal tumanlarida.
- Batash. Qarshi, Gʻuzor taraflarda yashaydilar.
- Qoraqalpoq besh aymoqdan iborat: Qoraqoʻyli, Qora singir, Oymavut, Istek, Ochamayli. Bular Amudaryo havzasi va Samarqandning shimolida Oqtepada boʻladilar.
Oʻzbek urugʻlaridagi shevalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbeklarning eski shevalarini va odatlarini oʻziga xos tarzda saqlaganlari, asosan Jizzax, Baxmal tumanlarida boʻladilar (Qirq, Qanggʻli, Soliq, Turk, Turkman, Nayman, Mangʻit, Qitoyyuz, Suloqli, Tuyoqli, Olacha, Burqut, Serkali, Baymoqli, Jaloyir, Kirgiz, Yuz, Quyon tuyoqli, Parchayuz, Qarabcha, Qushchi, Uroqli, Toʻqjori, Qoʻshtamgʻali, Saroy, Qonjigʻali). Faqat bu qabilalarning nufuzi juda ozdir. Sharqiy Buxoroda koʻchmanchilik hayotini toʻla tark etmaganlar Dushanbe atrofida „Laqay“, „Marqa kichik yuz“, Fayzobod atrofinda „Qarluq“ kabi qabilalardir.
XIX asr boshlarida hindistonlik Mir Izzatulloq tarafidan afgʻon Turkistonidagi Oʻzbeklar haqidagi tartib etilgan jadval biroz eʼtiborga molik. Unga koʻra, u yerdagi qabilalar quyidagilardir. Shibirgʻon yaqinidagi Saripulda Ming qabilasining Ochamayli aymogʻi; uning yonida Sayyod degan joyda Ochamayli va Qazayogʻli, Ming, undan quyiroqda Qipchoq urugʻi, Qunduzda tamoman Qatagʻon, Balx hududida Saroy va Moʻytan urugʻlari, Badaxshonda Eshkamish va qatagʻonlarning Burga hamda Timish nomli aymoqlari yashaydilar. Norinda Chigʻatoy urugʻi. Mir Izzatulloh Moʻytan va Qatagʻon urugʻlarining aymoqlariga oid belgilarni beradi. Moʻytan yetti aymoqdir: Tilikxona, Koʻrmishli, Qazayogʻli, Chagʻar, Sum, Oqshayiq, Chuchen, Qatagʻon urugʻi esa uch aymoqdir: Besh qaban, Saljovut, Toʻrt ota. Besh qabanning toʻrt boʻlagi bor: Laqqa (Laqay), Yangi Qatagʻon, Qesmavir, Qayon, Manas. Qesmavirning toʻrt tiragi bor: Oq togʻliq, Andijoni, Qalasi, Bumin. Manasning uch tiragi bor: Temish, Sarbagʻish, Burga. Toʻrt otaning toʻrt boʻlagi bor: Sariq Qatagʻon, Churoq, Boshsiz, Mardod. Churoqning ikki tiragi bor: Qiz otizi, Shoʻlang. Mardodning uch tiragi bor: Iuchata, Boʻzon, Joʻtuduq.
Oʻzbek qabilari ichida aristokrat — „Bekzod“ laqabini olganlar bor. Bular xonlarning taxtga chiqishi va mamlakatni boshqarishda faol ishtirok etganlar. Bulardan Xiva-da Qiyot-Qoʻngʻirot, Yoʻgʻur-Nayman, Qanggʻli-Qipchoq, Nukus-Mangʻit qabilalari, Buxoroda esa shayboniylar zamonida Qoʻshchi, Nayman, Qarluq, Boʻyrak kabilar. Mangʻitlar zamonida (Radlovga koʻra) Ming, Arlot, Borin, Batash urugʻlari maʼruf boʻlmishlar. Qatagʻonlar davrida „Bekzod“lar saylaganlar. Urugʻlar ichida Tuyoqli, Moʻytan, Xitoy, Mangʻit va Qoʻngʻirotlarning Buxorodagi aksariyati Dashti Qipchoqdan eng keyin kelgan urugʻlardir. Bular ilgarigi Mangʻit-Noʻgʻoy, Qozoq hayʼatlariga dohil boʻlib, keyincha-lik Movarounnahrga kelganlar.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ A HEAVILY ARMED UZBEK. SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY
- ↑ Oʻzbek urugʻlari, 2014-12-23da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2014-12-14
- ↑ Sultanov T. Kochevie plemena Priaralya v XV—XVII vv.// Voprosi etnicheskoy i sotsialnoy istorii. M., 1982
- ↑ Steven Sabol, The creation of Soviet Central Asia. The 1924 national delimitation. Central Asian survey, 14, 1995, P.234.
- ↑ уруғлари
- ↑ arxiv nusxasi, 2014-12-19da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2015-01-22
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |