Oʻz-oʻzini boshqarish

Oʻz-oʻzini boshqarish yoki ishchilarning oʻzini-oʻzi boshqarishi odatda ishchilar kooperativlari, ishchilar kengashlari, ishtirokchi iqtisodiyot va shunga oʻxshash tuzilmalarda qoʻllaniladigan qaror qabul qilish modelidir, bu yerda ish joyi rahbarsiz boshqariladi.

Oʻz-oʻzini boshqarish, anʼanaviy mehnatni tashkil etishdan farqli oʻlaroq, xodimlarning ish joyida oʻz qoʻllari bilan qaror qabul qilishlari, jumladan, mijozlar bilan munosabatlar, umumiy ishlab chiqarish usullari, ish jadvali va mehnat taqsimoti koʻzda tutiladi.

Oʻz-oʻzini boshqarishning eng muhim misoli ispan tilida „fabrikas recuperadas“ deb nomlangan harakat boʻlib, unda ishchilar ataylab bankrot boʻlgan va maʼmuriyatlar tomonidan yopilmoqchi boʻlgan va Lotin Amerikasida rivojlangan zavodlarni egallab oldilar. Shu oʻrinda shuni ta’kidlash kerakki, ispancha “recuperar” soʻzi nafaqat “qayta qoʻlga olish” ma’nosida, balki “yaxshilamoq” ma’nosida ham qoʻllaniladi. Garchi birinchi marta sanoat sohalariga nisbatan ishlatilgan boʻlsa-da, bu tushuncha boshqa ish joylariga nisbatan qoʻllanilishi ham mumkin.

„Qayta qoʻlga olingan zavod“ iborasining ispancha maʼnosi, shuningdek, „yaxshilangan zavod“, „yaxshilangan“ va „ishchilar tomonidan boshqariladigan fabrika“ maʼnolari eng koʻp qoʻllaniladi^[1].

Tanqidchilar qaror qabul qilish jarayonida hatto eng kichik detallar uchun ham maslahatchi xodimlarni vaqtni behuda sarflash, foydasiz va shuning uchun ham samarasiz deb hisoblaydi. Biroq, aniq misollardan koʻrinib turibdiki, barcha xodimlar ishtirok etadigan kengash yigʻilishlarida faqat muhim qarorlar qabul qilinadi, boshqa qarorlar esa ularning ijrochilari tomonidan boshqa qarorlar bilan kelishilgan holda va umumiy kelishuvlarni hisobga olgan holda qabul qilinadi^[2].

Nazariya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻz-oʻzini boshqarish birinchi marta XIX asrning birinchi yarmida Pierre-Jozeph Proudhon tomonidan ishlab chiqilgan. Keyin konsepsiya kasaba uyushmalarining, ayniqsa inqilobiy sindikalizmning eng muhim elementiga aylandi. Fransiya ishchilar uyushmasi CFDT („Confédération Française Démocratique du Travail“) 1970-yilda kontsepsiyani oʻz dasturiga kiritdi, ammo keyinchalik uni dasturdan olib tashladi. Oʻz-oʻzini boshqarish gʻoyasi hali ham „Jahon sanoat ishchilari-IWW“ xalqaro kasaba uyushmasi tomonidan ishlab chiqilmoqda.

Tarixda oʻz-oʻzini boshqarish amaliyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amalda oʻzini oʻzi boshqarishning eng malakali tajribasi Ispaniya inqilobi (1936-1939) davrida boʻlgan.

1950-yillardagi Sovuq urush davrida Tito Sovet Ittifoqi bilan yoʻllarini ajratishga imkon beradigan sotsialistik oʻzini oʻzi boshqarish yoʻlini tanlaganliklarini eʼlon qildi. Yugoslaviya iqtisodiyoti Tito va Milovan Dilasning nazariyalari asosida tashkil etilgan.

1-maydan keyin Fransiyaning Besanson shahridagi Lip zavodi rahbariyatning tugatish qarori bilan 1973-yildan boshlab oʻz-oʻzini boshqarish bilan boshqarila boshlandi. LIP 68 yildan keyingi Fransiyada ijtimoiy kurashning ramziy tajribasiga aylandi. CFDTda kasaba uyushmasi xodimi Charlz Piaget ishlab chiqarish vositalariga daʼvo bilan ish tashlashni boshladi. Radikal Per Mendes-Fransiyani oʻz ichiga olgan Birlashgan Sotsialistik partiya (PSU) oʻz-oʻzini boshqarish tarafdori edi.

Janubiy Amerika[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yil oktyabr oyida Venesuela poytaxti Karakasda iqtisodiy va ijtimoiy turmush sharoitlari oʻxshash turli mamlakatlardan 263 ish joyi vakillari ishtirokida birinchi „Encuentro Latinamericano de Empresas Recuperadas“ (Ishchilar tomonidan boshqariladigan kompaniyalarning Lotin Amerikasi uchrashuvi) boʻlib oʻtdi. . Yigʻilishning eng muhim natijasi harakat talablarini oʻz ichiga olgan Karakas majburiyati boʻldi.

1990-yillarda Argentinaning janubiy Neuken provinsiyasida dramatik iqtisodiy va siyosiy voqealar boʻlib oʻtdi va bu oxir-oqibat xalq qoʻzgʻolonlariga olib keldi. Dastlabki harakat faqat bitta fabrikada sodir boʻlgan boʻlsa-da, bosslar shtat boʻylab asta-sekin tozalandi va 2005-yilga kelib ishchilar shtatdagi koʻpgina zavodlarni nazorat qilishdi.

2001-yilgi iqtisodiy inqiroz natijasida Argentinaning 200 ga yaqin kompaniyalari ishchilari tomonidan olib ketilib, kooperativlarga aylantirildi. Yorqin misollar orasida Brukman zavodi, Baven mehmonxonasi va FaSinPat (sobiq Zanon) bor. 2005-yilda ular qoʻl ostidagi zavodlarda 15 mingga yaqin ishchi ishlagan.

Ishchilar tomonidan boshqariladigan fabrikalar Argentinada yangi rivojlanish emas. Aksincha, bunday ijtimoiy harakatlar 1970-yillardagi “iflos urush” davrida bostirildi. Shunday qilib, chap qanot peronist Hector Cámpora hukumatining dastlabki oylarida 600 ga yaqin tartibsizliklar, ish tashlashlar va zavod ishgʻollari boʻlgan.

Bugungi kunda ishchilar nazorati ostidagi koʻplab zavodlar birgalikda ishlaydi va barcha ishchilar bir xil maosh oladi. Muhim qarorlar professional maʼmurlar emas, balki demokratik usullar bilan, ishchilar yigʻinlarida qabul qilinadi.

Bu butun jarayon turli xil siyosiy tuzilmalar, shu jumladan chap va oʻng peronistlar, anarxistlar va kommunistlar bilan bogʻliq boʻlgan ishchilar tomonidan boshqariladigan fabrikalar harakatini keltirib chiqardi. Tashkiliy jihatdan harakat tarkibida ikkita yirik federatsiya mavjud: chap tomonda kattaroq Movimiento Nacional de Empresas Recuperadas (Ishchilar tomonidan boshqariladigan kompaniyalar milliy harakati yoki qisqacha MNER) va kichikroq Movimiento Nacional de Fabricas Recuperadas (Ishchilar milliy harakati) Nazorat qilinadigan fabrikalar yoki qisqacha MNFR) oʻngda. . Baʼzi kasaba uyushmalari, ishsiz faollar (piqueteros), anʼanaviy ishchi kooperativlari va siyosiy guruhlar ushbu oʻzgarishni qoʻllab-quvvatladilar.

Harakat oldida turgan eng katta muammolardan biri anʼanaviy iqtisodiy tizimdir, chunki anʼanaviy tarzda boshqariladigan firmalar turli sabablarga koʻra (jumladan, oʻz-oʻzini boshqarish printsipiga mafkuraviy qarama-qarshilik) ishchilar tomonidan boshqariladigan zavodlar bilan ishlashdan bosh tortadilar. Shu sababli, ishchilar tomonidan boshqariladigan izolyatsiya qilingan fabrikalar oddiy kapitalistik firmalar bilan ishlashga imkon beradigan oʻlcham va kuchga erishish uchun muqobil iqtisodiy tizimni qurish uchun birgalikda ishlashni muhim deb hisoblaydi^[3].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ "In a society developed on these lines, the voluntary associations which already now begin to cover all the fields of human activity would take a still greater extension so as to substitute themselves for the state in all its functions." Peter Kropotkin. "Anarchism" from the Encyclopædia Britannica (Wayback Machine saytida 6-yanvar 2012-yil sanasida arxivlangan)
↑
Malatesta, Errico. „Towards Anarchism“. MAN!. Los Angeles: International Group of San Francisco. OCLC 3930443. 7. 11. 2012da asl nusxadan arxivlandi. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |archivedate= (yordam)
- Agrell, Siri (14. 5. 2007). „Working for The Man“. The Globe and Mail. 16. 5. 2007da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 14. 4. 2008. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate=, |date= va |archivedate= (yordam)
- „Anarchism“. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Premium Service (2006). 14. 12. 2006da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29. 8. 2006.
- „Anarchism“. The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. 2005. 14-bet. „Anarchism is the view that a society without the state, or government, is both possible and desirable.“ {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)The following sources cite anarchism as a political philosophy:
- Mclaughlin, Paul. Anarchism and Authority. Aldershot: Ashgate, 2007 — 59 bet. ISBN 978-0754661962.
- Johnston, R.. The Dictionary of Human Geography. Cambridge: Blackwell Publishers, 2000 — 24 bet. ISBN 978-0-631-20561-6.
↑ "anarchists are opposed to irrational (e.g., illegitimate) authority, in other words, hierarchy — hierarchy being the institutionalization of authority within a society." "B.1 Why are anarchists against authority and hierarchy?" (Wayback Machine saytida 15-iyun 2012-yil sanasida arxivlangan)

[1] "In a society developed on these lines, the voluntary associations which already now begin to cover all the fields of human activity would take a still greater extension so as to substitute themselves for the state in all its functions." Peter Kropotkin. "Anarchism" from the Encyclopædia Britannica (Wayback Machine saytida 6-yanvar 2012-yil sanasida arxivlangan)

[definition-2] Malatesta, Errico. „Towards Anarchism“. MAN!. Los Angeles: International Group of San Francisco. OCLC 3930443. 7. 11. 2012da asl nusxadan arxivlandi. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |archivedate= (yordam)
Agrell, Siri (14. 5. 2007). „Working for The Man“. The Globe and Mail. 16. 5. 2007da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 14. 4. 2008. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate=, |date= va |archivedate= (yordam)

„Anarchism“. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Premium Service (2006). 14. 12. 2006da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29. 8. 2006.

„Anarchism“. The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. 2005. 14-bet. „Anarchism is the view that a society without the state, or government, is both possible and desirable.“ {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)The following sources cite anarchism as a political philosophy:

Mclaughlin, Paul. Anarchism and Authority. Aldershot: Ashgate, 2007 — 59 bet. ISBN 978-0754661962.

Johnston, R.. The Dictionary of Human Geography. Cambridge: Blackwell Publishers, 2000 — 24 bet. ISBN 978-0-631-20561-6.

[3] Agrell, Siri (14. 5. 2007). „Working for The Man“. The Globe and Mail. 16. 5. 2007da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 14. 4. 2008. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate=, |date= va |archivedate= (yordam)

[4] „Anarchism“. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Premium Service (2006). 14. 12. 2006da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29. 8. 2006.

[5] „Anarchism“. The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. 2005. 14-bet. „Anarchism is the view that a society without the state, or government, is both possible and desirable.“ {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)The following sources cite anarchism as a political philosophy:

[6] Mclaughlin, Paul. Anarchism and Authority. Aldershot: Ashgate, 2007 — 59 bet. ISBN 978-0754661962.

[7] Johnston, R.. The Dictionary of Human Geography. Cambridge: Blackwell Publishers, 2000 — 24 bet. ISBN 978-0-631-20561-6.

[3] "anarchists are opposed to irrational (e.g., illegitimate) authority, in other words, hierarchy — hierarchy being the institutionalization of authority within a society." "B.1 Why are anarchists against authority and hierarchy?" (Wayback Machine saytida 15-iyun 2012-yil sanasida arxivlangan)

[1]

[2]

[3]