Musa Anter

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Musa Anter
Tavalludi
Seyhmus Elmas

1920-yil
Madrdin viloyati, Nusaybin tumani
Vafoti 1992-yil 20-sentabr
Fuqaroligi Turkiya
Kasbi Yozuvchi, publisist
Turmush oʻrtogʻi Aysha Hanim

Musa Anter (talaffuzi: Musa Anter) — kurd yozuvchisi va jurnalisti boʻlgan[1]. Ape Musa (talaffuzi: Ape Musa) nomi bilan ham tanilgan[2].

Hayoti va ijodi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mardin viloyati, Nusaybin tumanida tugʻilgan[3]. Avval u Shayx Shayhmus sharafiga Shayhmus Elmas deb atalgan va Elmas (turkcha Olmos) turk hukumati tomonidan berilgan familiya edi, keyinchalik u Muso Anter degan nom bilan tanilgan[4]. U ziyoli oilada dunyoga kelgan. Otasi vafotidan keyin onasi tarbiyasida qolgan. Onasi soliqchilar bilan muloqot qiladigan qishloq muxtori boʻlgan. Uning tugʻilgan sanasi nomaʼlum, avval u 1924-yilda, keyin 1920-yilda tugʻilgan deb roʻyxatga olingan. Lekin, onasining aytishicha Anter 1917-yil yoki 1918-yilda tugʻilgan[5]. Bu haqida aniq maʼlumot yoʻq[6]. Boshlangʻich taʼlimni Mardin shahrida tugatgan, soʻng Adanadagi kichik va oʻrta maktabda oʻqigan. Oʻrta maktabda oʻqib yurgan davrda Seyid Rizo boshchiligidagi Dersim qoʻzgʻoloni davom etar edi, bu uning turk sinfdoshlari bilan baʼzi janjallarga sabab boʻladi va qisqa vaqt ichida hibsga olinagan. 1941-yilga kelib u huquqshunoslik fakultetida oʻqish uchun Istanbulga joʻnab ketadi[7]. Oʻqish davrida Dicle va Firat talabalar zallarida asosan kurd boʻlgan talabalar uchun ovqatlanish oshxona ochishga muvaffaq boʻlgan. Universitetdagi faoliyati davomida yozgi taʼtilda tez-tez Suriyada boʻlgan va Celadet va Kamuran Bedir Xon, Kadri va Ekrem Jemilpasha, Doktor Nafiz, Nuri Zaza kabi kurd millatchi ziyolilari bilan tanishgan[8][9]. 1944-yilda qizi Aysha Hanim bilan turmush qurdi[10]. Aysha aslzoda kurd oilasining aʼzosi boʻlib, Istanbuldagi nemis maktabida tahsil olgan. Shu paytda u Germaniyaning Turkiyadagi elchisi Frans Fon Papen uchun tadbir tashkil etishga yordam berdi Turkiyada harbiy xizmatni oʻtab, Diyarbakirga joylashdi va u yerda NATO harbiy bazasi yaqinidagi mehmonxonada menejer boʻldi[11].

Kurd siyosiy faolligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

U oʻzining jurnalistik faoliyati bilan kurd tilidan foydalanishni faol ravishda targʻib qilgan, bu esa hayoti davomida uni juda tez ommaga tanitgan[12].1950-yillarda u uchta ommaviy axborot vositalarini taʼsis etdi: „Shark Mecmuasi“ (1951), Shark Postasi" (1954) va "Ilery Yurt " (1958)[13]. 1959-yilda "Ileriy yurt " gazetasida kurd tilida "Qimil sheʼrini chop etgandan soʻng, Anter hibsga olindi. Uning hibsga olinishi kurdlarning norozilik toʻlqiniga sabab boʻldi, shundan soʻng 50 kurd ziyolilariga qarshi sud jarayoni boshlandi[14]. Oxir-oqibat u bir muncha vaqt qamoqda oʻtirishga majbur boʻldi, lekin tez orada amnistiya tufayli ozod qilindi. 1963-yilda yana Muso Anter va boshqa 23 ziyoli mustaqil kurd davlatini barpo etishga uringanlikda ayblanib, hibsga olinib, 3 yilga qamalgan. 1964-yilda ozodlikka chiqdi.1965-yilgi umumiy saylovlarda u Diyarbakirga mustaqil nomzod boʻlgan, ammo saylanmagan[15]. 1970-yilda u Inqilobiy Sharqiy Madaniy Oʻchoqlar (DDKO) aʼzolari[16] sudida ayblanganlardan biri boʻlgan va ozod qilinganidan keyin uch yil oʻtgach, Nusaybin tumanidagi Aksaru qishlogʻiga koʻchib kelgan. 1980-yildagi davlat toʻntarishidan soʻng u qisqa vaqt ichida Nusaybinda „kurd targʻiboti“ uchun qamalgan. 1990-yil iyun oyida u Xalq mehnat partiyasining (HEP) 81 ta asoschisidan biri edi[17]. Keyinchalik u 1991-yilda Mesopotamiya madaniyat markazi va 1992-yilda Istanbulda Kurd instituti tashkil etilishini qoʻllab-quvvatlagan.

Suiqasd[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anter 1992-yil 20-sentyabrda ogʻir yaralangan voqeada otib oʻldirilgan[18]. Umit Cizre 1985-yilda taslim boʻlgan Kurdiston Ishchilar partiyasining (PKK) sobiq aʼzosi[19] va JİTEMning (Turkiya Jandarmiyasi Razvedka va Razvedka boshqarmasi) bir qismi sifatida keyinchalik ishga qabul qilingan Abdülqodir Ayganni daʼvo qildi. Terrorizmga qarshi kurash xizmati), u JİTEM boʻlinmasining bir qismi boʻlganini va Shirnaklik „Hamit“ bilan birga Musa Anterni oʻldirganini aytdi[20]. Turkiya armiyasining sobiq mayori Jem Ersever qotillikka PKKning sobiq aʼzosi Alaattin Kanat yordam berganini, suiqasd paytida qisqa vaqt ichida ozod etilganini aytgan.

Oʻzgʻur Politika va hozirda faoliyat koʻrsatmagan Gulen harakati gazetasi Zamanning daʼvo qilishicha, jinoyatchi PKKdan qochgan Murat Ipek boʻlib, u Turkiya davlatining shartnomaviy qotili Mahmut Yildirimdan[21] yoki Yeşilning oʻzidan buyruq olgan. Uzoq davom etgan tergovlardan soʻng Turkiya jandarmeriyasi razvedka va terrorizmga qarshi kurash boʻlimi 2006-yilda Yevropa Inson huquqlari sudi (AİHM) tomonidan Anterning oʻldirilishida aybdor deb topilib, Turkiyani 28 500 yevro jarimaga tortdi[22]. 2013-yilda Diyarbakir sudi Anterning oʻldirilishida Mahmut Yildirim (taxallusi „Yeşil“) va Abdulqodir Aygan doxil toʻrt kishini ayblagan[23].

Adabiy meroslari[tahrir | manbasini tahrirlash]

U muhim va nufuzli kurd shoiri va muallifi sifatida tanilgan[24]. U Ileri Yurt, Deng, Yön, Özgür Gündem, Dicle-Firat kabi koʻplab nashrlar uchun yozgan va kurd tilidagi lugʻat muallifi ham edi[25]. 1997-yilda Turkiya Inson Huquqlari Uyushmasida (IHD) Musa Anter Tinchlik Poyezdi deb nomlangan tinchlik tashabbusini qoʻllab-quvvatlagan[26].

Shaxsiy hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Musa Anter va Aysha Hanim 1944-yilda turmush qurishgan. Uning rafiqasi Bedirxon begim avlodi va AKP siyosatchisi Cuneyd Zapsuning qarindoshi boʻlgan[27]. U uch farzandning otasi boʻlgan[28].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Romano, David. The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, 2-mart 2006-yil. ISBN 9780521850414. 2016-yil 18-martda qaraldi. 
  2. ↑ A. Hunsicker. The Fine Art of Executive Protection: Handbook for the Executive Protection Officer. Universal-Publishers, 2007 — 67 bet. ISBN 978-1-58112-984-7. 
  3. ↑ Mango, Andrew (1994). „Turks and Kurds: Review Article“. Middle Eastern Studies. 30-jild, № 4. Middle Eastern Studies. 975–997-bet. ISSN 0026-3206.
  4. ↑ Küçüksari. „In the Shadow of Secularism: Kurdish Ulema and Religious Nationalism from Sheikh Said to Hizbullah“. Repository of the University of Arizona. The University of Arizona (2016). Qaraldi: 23-iyul 2020-yil.
  5. ↑ Anter, Musa. Meine Memoiren (olmoncha) [1991], 2005 — 27 bet. 
  6. ↑ Anter, Musa. Meine Memoiren (olmoncha) [1991], 2005 — 27 bet. 
  7. ↑ Mango, Andrew (1994). p.978
  8. ↑ Ercilasun. „Gaflet“ (turkcha). Yeniçağ [New Age] (21-iyul 2010-yil). 2013-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-dekabr 2015-yil.
  9. ↑ Küçüksari, Gülsüm (2016), p. 96
  10. ↑ „Who's who in Politics in Turkey“. Heinrich Böll Stiftung 184–185. 2019-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-iyul 2020-yil.
  11. ↑ Küçüksari, Gülsüm (2016), p.76
  12. ↑ Küçüksari, Gülsüm (2016), p.95
  13. ↑ Yilmaz, Özcan. La formation de la nation kurde en Turquie (fransuzcha). Graduate Institute Publications, 2015 — 86 bet. ISBN 978-2-940503-17-9. 
  14. ↑ Orhan, Mehmet. Political Violence and Kurds in Turkey: Fragmentations, Mobilizations, Participations & Repertoires (inglizcha). Routledge, 16-oktabr 2015-yil — 46–47 bet. ISBN 978-1-317-42044-6. 
  15. ↑ Mango, Andrew (1994). p.979
  16. ↑ Gunes, Cengiz. The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance (inglizcha). Routledge, 11-yanvar 2013-yil — 43 bet. ISBN 978-1-136-58798-6. 
  17. ↑ Watts, Nicole F.. Activists in Office. University of Washington Press, 2010 — 64 bet. ISBN 9780295990491. 
  18. ↑ Online. „Amtlich geschützter Terror“ (olmoncha). FOCUS Online. 2021-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  19. ↑ Ümit Cizre. Democratic Oversight and Reform of the Security Sector in Turkey: 2005/2006 Status Report. LIT Verlag Münster, 2007 — 244 bet. ISBN 978-3-03735-234-2. 
  20. ↑ Ünlü, Ferhat. „Suikastların adresi hep JİTEM'e çıkıyor“ (turkcha). Sabah (25-avgust 2008-yil). 25-oktabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-dekabr 2015-yil. „Sonra da bildiğiniz gibi Şırnaklı Hamit infaz etti Anter'i. [Then, as you also know Şırnak Hamid Anter was executed.]“.
  21. ↑ „Susurluk“ (turkcha). Ozgur Politika (11-fevral 1997-yil). 14-fevral 1998-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-dekabr 2008-yil.
  22. ↑ Duvakli, Melik. „JİTEM's illegal actions cost Turkey a fortune“. Today's Zaman (27-avgust 2008-yil). 2012-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-dekabr 2015-yil.
  23. ↑ „JİTEM list provided in Anter murder trial to be kept confidential“. Today's Zaman (8-oktabr 2013-yil). 2013-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-dekabr 2015-yil.
  24. ↑ Küçüksari, Gülsüm (2016), pp.94-97
  25. ↑ Orhan, Mehmet (2015), p.59
  26. ↑ Watts, Nicole F.. Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (inglizcha). University of Washington Press, 18-noyabr 2010-yil — 150 bet. ISBN 978-0-295-99050-7. 
  27. ↑ Henning, Barbara. Narratives of the History of the Ottoman-Kurdish Bedirhani Family in Imperial and Post-Imperial Contexts: Continuities and Changes (inglizcha). University of Bamberg Press, 3-aprel 2018-yil — 122 bet. ISBN 978-3-86309-551-2. 
  28. ↑ Gazetesi. „76 tanınmış isim Apê Mûsa ile olan anılarını yazdı“ (tr-TR). Evrensel.net. Qaraldi: 30-noyabr 2020-yil.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Musa_Anter&oldid=4106152" dan olindi