Moviy masjid, Yerevan

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Moviy masjid - XVIII asr Armanistonning Yerevan shahridagi fors shia masjidi. Uni qurish vazifasi Eron Erivan xonligi xoni Husayn Alixon tomonidan topshirilgan. Bu Yerevan markazidagi eng qadimgi ishootlaridan biri va shaharning Eron davridagi eng muhim tuzilmasidir. Bu masjid XIX asrda Yerevandagi sakkizta masjidning eng kattasi hisoblanar edi va bugungi kunda Armanistondagi yagona qadimiy masjiddir.

Masjid 1920-yillarda o'z vazifasini yakunlaydi va 50 yildan ortiq vaqt davomida Yerevan tarixi muzeyi sifatida foydalanilgan . Armaniston mustaqillikka erishgach, masjid Eron hukumati koʻmagida taʼmirlandi va yana Armanistonda istiqomat qiluvchi musulmonlarga xizmat koʻrsatuvchi masjid sifatida ish boshlagan.

Nomlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

HFB Lynch va Luidji Villari kabi rus, g'arbiy yevropadan tashrif buyuruvchilar masjidni Gok Jomi (Gok Djami, turkcha: Gök Cami ) deb atashgan[1] [2] [3], bu turkchadan tarjimada " ko'k osmon masjidi" degan ma'noni anglatadi. U arman tilida Կապույտ մզկիթ, Kapuyt mzkit' “Ko‘k masjid” nomi bilan tanilgan, garchi ba’zan Գյոյ մզկթ, Gyoy mzkit՛ ham ishlatiladi. Fors tilida “ Masjid-i Juma ” yoki “Jomi-i Shahr ” nomi bilan mashhur[3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muslims in Yerevan
Year
%
1830 [4]
64%
1897 [5]
43%
1926 [6]
7.8%
Yerevandagi Moviy masjid, hovlidagi namozxonaning koʻrinishi (F. Sarre surati, 1897 yil)
Moviy masjid, Panos Terlemezyan, 1917-yil

Dastlabki tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid 1765–1766 ( hijriy 1179)yillarda Forsning Afsharidlar sulolasi davridagi Erivan xonligi hukmdori Husayn (Husayn) Alixon tomonidan[3], masjid shahar aholisining asosan juma kuni foydalanishi uchun qurilgan. Masjid Rossiya boshqaruvi ostida 1887—1888 (hijriy 1305) yillar atrofida koshinlar bilan to'la taʼmirlandi. Masjid 1907–1910 yillarda yana qayta rekonstruksiya qilingan.

Masjid 1827-yilda ruslar tomonidan bosib olinganida Yerevanda faoliyat ko'rsatgan sakkiz masjidning eng kattasi edi[1].

1890-yillarda Erivanga tashrif buyurgan HFB Linch shunday deb yozgan edi: "Masjid me'morchiligida juda ajoyib narsa yo'q, lekin saroyning shimoliy tomonidagi kichikroq binoning shiftini bezab turgan gulli rasmlar juda katta ahamiyatga ega"[1]. Italiyalik diplomat va tarixchi Luidji Vilyari oʻzining 1906-yilda chop etilgan “Kavkazda olov va qilich ” nomli kitobida masjid haqida batafsil maʼlumot bergan. Uning yozishicha, "Gok Djami" deb nomlangan buyuk masjid masjiddan ham ko'proq narsadir, u bir necha ibodat joylari va bir qancha hujralar, maktablar va musulmon diniy ishlarining idoralarini o'z ichiga olgan katta majmuadir. Bu juda qadimiy emas, lekin juda ham chiroyli"[7] [2]. Britannica Encyclopædia (1911) masjidni "shahardagi eng yaxshi bino" deb ta'riflagan. Masjidning minorasi 24 metr (79 ft), XIX asr Yerevandagi eng baland inshoot hisoblanadi[3].

Sobiq Ittifoq davrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Armanistonda sovet hokimiyati oʻrnatilgandan keyin masjid o'z vazifasini bajarmay qo'ygan. Masjidning kirish va chiqish eshiklari sezilarli darajada o'zgartirildi. Minoraning o‘ng tomonidagi janub tarafdagi asosiy darvoza yopib qo‘yilgan. G'arbiy darvoza turargoh majmuasiga kiritilgan va kirish joyi sifatida tanib bo'lmaydigan ahvolga kelib qolgan. Shimoliy tomondagi kirish yagona kirish joyiga aylandi. Unga kirish mumkin bo'lgan eshik Mashtots prospektidan ko'rinadi. Aleksandr Tamanyanning 1924-yildagi Yerevan bosh rejasidan boshlab, masjid ko'cha sathidan ikki metrdan ko'proq pastda joylashgan bo'lib, bu tashrif buyuruvchilardan bir necha zinapoyadan pastga tushishni talab qiladi.

Masjid 1920-yillarning oʻrtalarida diniy muassasa sifatida faoliyatini toʻxtatdi. Uning hovlisi arman rassomlari, yozuvchilari, shoirlari va ziyolilari uchun ijodiy maydonga aylandi, sotsialistik Armaniston uchun yangi madaniy va estetik tartib yaratishga yordam berdi. Hovli katta qarag‘ay va chinorlar bilan himoyalangan va shu tariqa issiq va chang shaharni soyali panoh bilan ta’minlagan[8]. Hovlida choyxona joylashgan bo‘lib, u ziyolilar yig‘inlari markaziga aylangan. Yigishe Charents, Martiros Saryan, Aksel Bakunts uning doimiy tashrif buyuruvchilari edi. Chet ellik mehmonlar orasida arman-amerikalik yozuvchi Uilyam Saroyan, rus yahudiy shoiri Osip Mandelstam, rus yozuvchisi Andrey Beliy va boshqalar bor edi. Mahalliy rassomlar "hovlidan ko'rgazmalar va yangi sotsialistik ma'naviyat laboratoriyasi" sifatida foydalanganlar[9]. Eronning Armanistondagi elchixonasi Madaniyat markazi maslahatchisi Seyid Husayn Tabatabai masjid qator arman ziyolilari, xususan Charentsning sa’y-harakatlari bilan saqlanib qolganini ta’kidladi.

1930-yillarda masjidda dastlab ateyistik muzey, keyin esa antifashizm muzeyi tashkil etilgan. 1936-yildan Sovet Ittifoqi parchalangunga qadar masjidda Tabiat fanlari muzeyi joylashgan bo'lib, u asosiy ibodatxona ichidagi planetariy va Yerevan tarixi muzeyini o'z ichiga olgan[3][10].

Masjidning asosiy kirish eshigidagi naqshlar Mashtots prospektidan .

Mustaqillik davrlarida[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillarning oxirida, Togʻli Qorabogʻ mojarosi paytlari masjid hech qanday zarar koʻrmagan, chunki u ozarbayjonning emas, balki forsiy hududlarga qarashli deb hisoblangan. bundan tashqari unda shahar tarixi muzeyi joylashgan edi[3].

1991 yil fevral oyida shahar hokimiyati va Eron delegatsiyasi o'rtasida masjidni tiklash bo'yicha dastlabki kelishuvga erishildi. Masjid 1994-1998-yillarda kapital taʼmirdan oʻtkazildi. Shahar hokimiyati 1995-yil 13-oktabrda masjiddan foydalanish huquqini rasman Eronga topshirdi. Taʼmirlash ishlari uchun Eron hukumati 1 milliard Eron rial (1 million dollardan ortiq) mablagʻ ajratdi. Masjid 1996-yilda diniy muassasa sifatida qayta ochildi. Bredi Kisling restavratsiyani “tarkibiy jihatdan zarur, ammo estetik jihatdan noaniq” deb taʼrifladi.

Yana bir rekonstruksiya 2009-2011 yillarda amalga oshirildi.

Hovli va gumbaz tasviri

Bugungi ko'rinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moviy masjid Armanistondagi yagona faol masjid boʻlib, musulmonlar soni ancha kam (812 [11] dan 1000 kishigacha yoki umumiy aholining 0,03% ni tashkil qiladi)[12].

Qayta tiklanganidan keyin ubino Armanistonda yashovchi eronliklar va Armanistonga tashrif buyuradigan eronlik sayyohlar uchun diniy va madaniy markazga aylandi. 2003 -yilda jurnalist Tomas de Vaal masjiddagi yagona muntazam namozxonlar "Eron elchixonasining o'nlab diplomatlari" ekanligini ta'kidladi[13]. Oradan oʻn yildan kamroq vaqt oʻtib, 2009-yilda “ ArmeniaNow ” gazetasi Yerevanda istiqomat qiluvchi 2000 ga yaqin eronlikdan 500 ga yaqini vaqti-vaqti bilan payshanba kunlari masjidga borishini yozgan[14]. Masjid majmuasi ichidagi Eron madaniyat markazi fors tilini o'rganishga intilayotgan yosh armanlarni o'ziga jalb qiladi[3]. Majmua ichida 2014-yil oktabr oyida shoir Hofiz nomi bilan atalgan 8000 dan ortiq kitobdan iborat Fors kutubxonasi ochilgan edi[3].

2015-yil 10-dekabrdan Armaniston hukumati masjid majmuasini madaniyat markazi sifatida foydalanish uchun Eronning Armanistondagi elchixonasi vakillariga 99 yilga ijaraga berdi va hozirda ham bu shartnoma amalda[15] [16].

Gumbazning yaqinroq ko'rinishi
Minoraning tashqi ko'rinishi

Arxitekturasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid Armaniston hukumati tomonidan milliy ahamiyatga ega yodgorlik ro‘yxatiga kiritilgan. Bu "Erevan markazidagi eng qadimgi binolardan biri"[3] va "Eron davridagi Yerevanda saqlanib qolgan yagona bino". Islom san'ati tarixchisi Markus Ritter uni "Eron davrining ilk Qajar masjidi arxitekturasining asosiy namunasi" deb ta'riflagan[3]. Masjid majmuasi 7000 kv metr maydonni egallaydi[17]. Masjidning oʻzi 97 ga 66 metr, hovli esa 70 ga 47 metr sathni egallaydi. Masjidda an'anaviy shia mashabiga oid binolar, jumladan, minora, uchta mehrob (namoz zallari), muqaddas yozuvlar va boshqalar mavjud[3]. Masjid hovlining o'rtasida joylashgan hovuzga qaragan, atirgul bilan o'ralgan 24 ta halqa hujralarni o'z ichiga oladi[3]. Minora, 24 metr (79 ft) baland[17] [3], 7 graduslik nishabga ega, ammo meʼmoriy jihatdan xavfsiz hisoblanadi.

Jahon merosi ob'ekti sifatida ro'yxatga olish harakatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid tasvirlangan 2007 yil arman markasi.

2007 yil oktyabr oyida Armaniston tashqi ishlar vaziri Vartan Oskanyan Parijdagi YUNESKO Bosh konferentsiyasining 34-sessiyasida so'zlagan nutqida Moviy masjid va boshqa ob'ektlar YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritish uchun kutish ro'yxatida bor ekanligini aytdi[18]. 2013-yil yanvar oyida Armaniston madaniyat vaziri Xasmik Poghosyan Armaniston masjidni YuNESKOning Butunjahon merosi obʼyektlari roʻyxatiga kiritish uchun barcha choralarni koʻrishini aytdi[19][20]. Shundan so'ng qaror 2013-yil aprel oyida Eron Madaniyat vaziri Muhammad Husayniy bilan uchrashuvda tasdiqlandi. Husayniy armanlarning sa'y-harakatlari muvaffaqiyatli bo'lishiga umid qilishini bildirdi[21]. Armaniston tashqi ishlar vaziri Eduard Nalbandyan 2015-yil noyabr oyida YUNESKO Bosh konferensiyasining 38-sessiyasidagi nutqida[22]:Andoza:Quote frame...qo‘shni Eron armanlarning madaniy merosini asrab-avaylash va himoya qilish uchun katta sa’y-harakatlar qilindi. Eronning Arman monastir ansambllari, eng qadimgisi VII asrga toʻgʻri keladi, Eron hukumati tomonidan Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan. Hukumat tomonidan, Armaniston Yerevandagi XVIII asrga oid Eronning Moviy masjidini qayta rekonstruksiya qildi va uni Jahon merosi ro‘yxatiga kiritmoqchiligini bildirdi

2015-yilning 15-oktabr kuni Armaniston Bosh vaziri Ovik Abramyan va Eronning birinchi vitse-prezidenti Eshoq Jahongiriy masjidning 250 yilligiga bag‘ishlangan tadbirda ishtirok etdi[23][24]. Bosh vazir Abrahamyan o‘z nutqida Armaniston ham, Eron ham “hozirda uni YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritish uchun harakat qilmoqda”, dedi[25].

Munozara[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ko'p G'arb va Arman manbalari masjidni Eron/Fors deb ta'riflaydi[26] [27].. Antropolog va etnograf Tsipylma Darieva taʼkidlaganidek, “mahalliy ommaviy axborot vositalarida va rasmiy munozaralarda Moviy masjid yangi chet el siyosiy organi bilan qattiq bogʻlangan. yaqinda Armaniston-Eron do'stligi. Bu joyning asosiy nomini Moviy masjid emas balki, “Fors masjidi” deb nomlaydi"[3]. Dariyevaning qayd etishicha, u 1920-yillarning o‘rtalarigacha Yerevandagi musulmon aholisi uchun juma masjidi bo‘lib xizmat qilgan[3].

Ozarbayjonda masjid odatda Yerevanning Ozarbayjon merosi yodgorligi deb ataladi[28] [29]. Hukumat amaldorlaridan biri uni “Yerevanda yashovchi ozarbayjonlarning eng yirik diniy markazi” deb atagan. 2007-yilda Ozarbayjon Tashqi ishlar vazirligi va Haydar Aliyev jamg‘armasi tomonidan chop etilgan “Ozarbayjonga qarshi urush: madaniy merosni nishonga olish” nomli kitobida 1990-yillarda masjidning restavratsiya qilinishiga va uning “fors masjidi sifatida taqdim etilishiga” qarshi chiqqanligi ta'kidlangan[30]. Mustaqil arman olimi Ruben Galichian o'zining 2009-yilda " Tarix ixtirosi" kitobida masjid haqida ayrim ma'lumotlarni keltirib o'tadi[31]. Andoza:Quote frameAytish kerakki, [Yerevanda] 1635-1820 yillar orasida qurilgan barcha masjidlar eronliklar tomonidan qurilgan va mahalliy musulmon aholisi ham, forslar ham shia ekanligini, ularning masjidlari bir xil ekanligini hisobga olgan holda rekanstruksiyalashtirilgan. Demak, Moviy masjid qanday qilib "ozariy" masjidi bo'lishi mumkinligini tushunish juda qiyin, chunki bunday tasnif mavjud emas edi.

Ozarbayjon deputatlarining tashrifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2022-yil fevral oyida Ozarbayjon hukumatparast[32], ikki deputati Tohir Mirkishili va Soltan Məmmədov Yerevanda boʻlib oʻtgan Evronest Parlament Assambleyasi yigʻilishida ishtirok etib, masjidga tashrif buyurishdi[33]. Mirkishilining yozishicha, “Uning devorlarida boshqa davlatga oid yozuvlar boʻlsa-da, uning meʼmorchiligi, devorlari va ruhi umuman Ozarbayjonga bogʻliq. Uning haqdor imomlari tez orada masjidda namoz o‘qishlari mumkinligiga ishonamiz”[34] [35]. Eronning Armanistondagi elchixonasi bunga javoban masjidni “Eron sanʼati ramzi” deb atadi va uning devorlarida “asrlar davomida forscha epigrafiya saqlanib qolganini” taʼkidladi[36] [32]. Masjidda xizmat qilayotgan eronlik imom Mahmud Movahedifarning aytishicha, bu masjid Eron anʼanaviy islom meʼmorchiligining oʻziga xos xususiyatlariga ega va barcha yozuvlar fors tilida. Movahedifar, “Agar bu yerda ozarbayjoncha yozuvli bitta koshin bo‘lsa ham, biz buni tan olardik”, deb qo‘shimcha qildi[32].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Lynch 1901.
  2. ↑ 2,0 2,1 Villari 1906.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 Darieva 2016.
  4. ↑ „Երևանի բնակչության շարժընթացը 1824-1914 թթ.“ (hy). yhm.am. Yerevan History Museum (9-sentabr 2011-yil). — „Աղուսակից երևում է, որ թաթարները /նկատի առնված մահմեդական բնակչությունը/ գերակշռել են` 7331 մարդ, իսկ հայերի թիվը փոքր էր /բոշաների հետ միասին` 4132/,“. 1-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 1-avgust 2020-yil.
  5. ↑ Based on native language.
  6. ↑ Turkics and Kurds. „ССР АРМЕНИЯ (1926 г.)“ (ru). 2-may 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  7. ↑ Wikisource-logo.svg "Erivan_(town)" Encyclopædia Britannica (11chi nashri) 1911 
  8. ↑ Darieva 2016, s. 297.
  9. ↑ Darieva 2016, s. 298.
  10. ↑ „Historical Overview“. yhm.am. Yerevan History Museum. — „In 1936 it was moved to the Blue Mosque (Gyoy Djami) where it functioned for about 56 years.“. 7-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  11. ↑ „Կրոնական կազմը Հայաստանում [Armenia's religious makeup“] (hy). ampop.am (27-dekabr 2017-yil). — „Հայաստանում բնակվում է 812 մուսուլման...“. 7-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  12. ↑ Miller, Tracy, muh. (October 2009), Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population (PDF), Pew Research Center, 28-bet, 2009-10-10da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 2009-10-08
  13. ↑ de Waal 2003.
  14. ↑ Ionesyan, Karine. „Mourning rite at Blue Mosque: Iranians in Yerevan pay tribute to their compatriots“. ArmeniaNow (17-iyul 2009-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  15. ↑ „Իրանի դեսպանատունը 99 տարով անհատույց կօգտագործի Կապույտ մզկիթն ու հարակից հողամասը“ (hy). Hetq (10-dekabr 2015-yil).
  16. ↑ „ՀՀ Կառավարության որոշում որպես նվիրատվություն հողամաս ընդունելու և "Կապույտ" մզկիթ» հուշարձանն անհատույց օգտագործման իրավունքով հանձնելու մասին որոշում“ (hy). e-gov.am. 8-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  17. ↑ 17,0 17,1 Markossian 2002.
  18. ↑ „Vartan Oskanian's Speech to UNESCO General Conference“. Asbarez. via Armradio (19-oktabr 2007-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  19. ↑ „Involvement of Blue Mosque in UNESCO list of cultural heritage is highly significant“. Armenpress (14-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  20. ↑ „Armenia applies to place Blue Mosque on UNESCO's World Heritage List“. Today's Zaman (22-yanvar 2013-yil).
  21. ↑ „Armenia will apply to include Yerevan's Blue Mosque in UNESCO World Heritage Site“. news.am (19-aprel 2013-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  22. ↑ „Statement by Edward Nalbandian, Minister of Foreign Affairs of the Republic of Armenia, at the 38th session of UNESCO General Conference“. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia (6-noyabr 2015-yil). 1-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 1-avgust 2020-yil.
  23. ↑ Ghazanchyan, Siranush. „Iran's First Vice-President visits Blue Mosque in Yerevan“. Public Radio of Armenia (15-oktabr 2015-yil).
  24. ↑ „Iran's high-ranking delegation attends 250th anniversary celebration of Yerevan Blue Mosque foundation“. Armenpress (15-oktabr 2015-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  25. ↑ „PM Attends Blue Mosque Foundation 250th Anniversary Celebration in Yerevan“. Government of the Republic of Armenia (15-oktabr 2015-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  26. ↑ Kaeter, Margaret. The Caucasian Republics. Facts on File, 2004 — 12 bet. ISBN 9780816052684. „The Blue Mosque [...] is the only Persian mosque in Yerevan still preserved.“ 
  27. ↑ Carpenter, C. „Yerevan“,. World and Its Peoples, Volume 1. Marshall Cavendish, 2006 — 775 bet. ISBN 9780761475712. „...only one large Persian mosque, the eighteenth-century Blue Mosque, is still open, now renovated as a cultural center.“ 
  28. ↑ „Blue Mosque, historical Azerbaijani monument in Yerevan - PHOTOS“. today.az (17-yanvar 2011-yil). Qaraldi: 8-sentabr 2019-yil.
  29. ↑ Zeynalov, Natiq. „Yerevanda Göy məscid hər gün İran vətəndaşları ilə dolu olur“ (az). azadliq.org. Radio Free Europe/Radio Liberty (5-may 2010-yil). Qaraldi: 24-noyabr 2014-yil. „Halbuki, onun fikrincə, bu, Azərbaycan mədəniyyətinin bir abidəsidir.“.
  30. ↑ War against Azerbaijan: Targeting Cultural Heritage Imranly: . Baku: Ministry of Foreign Affairs of Azerbaijan and Heydar Aliyev Foundation, 2007 — 313 bet. ISBN 978-9952-8091-4-5. „The Goy mosque was turned into the Museum of History of Yerevan in the Soviet period, and then 'restored' and presented as a Persian mosque after 1991.“ 
  31. ↑ Galichian, Rouben. The Invention of History: Azerbaijan, Armenia and the Showcasing of Imagination, 2nd, London: Gomidas Institute [2009], 2010 — 66 bet. ISBN 978-1-903656-88-4. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Khachatrian, Marine. „Iran Irked By Azeri Claims To Yerevan Mosque“. azatutyun.am. RFE/RL (24-fevral 2022-yil).
  33. ↑ „Azərbaycan Milli Məclisinin deputatları Tahir Mirkişili və Soltan Məmmədov Yerevanda Göy məscidi ziyarət ediblər [Deputies of the Azerbaijani National Assembly Tahir Mirkishili and Soltan Mammadov visited the Goy Mosque in Yerevan“] (az). Meydan TV (23-fevral 2022-yil). 23-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 23-fevral 2022-yil.
  34. ↑ Mirkishili. „Göy məsciddə olduq“ (az). Facebook (23-fevral 2022-yil). 23-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 23-fevral 2022-yil.
  35. ↑ Mejlumyan, Ani. „Azerbaijani MPs' tour of Yerevan sparks scandal“. Eurasianet (25-fevral 2022-yil).
  36. ↑ „The Blue Mosque, a symbol of Iranian art“. IRI Embassy, Armenia on Twitter (23-fevral 2022-yil). 24-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24-fevral 2022-yil.

Bibliografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Moviy_masjid,_Yerevan&oldid=3458975" dan olindi