Motor neyron

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Motor neyron (yoki motoneyron yoki efferent neyron) — hujayra tanasi motor poʻstlogʻida, orqa miyada joylashgan va aksoni (uzun tolasi) orqa miyaga yoki orqa miya tashqarisiga chiqadigan neyron. Bevosita yoki bilvosita taʼsir qiluvchi organlarni, asosan mushaklar va bezlarni boshqaradi[1]. Motor neyronlarining ikki turi mavjud — yuqori motor neyronlari va pastki motor neyronlari . Yuqori motorli neyronlarning aksonlari orqa miyadagi interneyronlarga, baʼzan esa toʻgʻridan-toʻgʻri pastki motor neyronlariga qoʻshilgan boʻladi[2]. Pastki motor neyronlarining aksonlari orqa miyadan effektorlarga signallarni olib yuradigan efferent nerv tolalari hisoblanadi[3]. Pastki vosita neyronlarining turlari alfa motor neyronlari, beta motor neyronlari va gamma motor neyronlar.

Motor neyrondagi Nissl moddasi yaʼni tigroid modda

Bitta motor neyroni koʻplab mushak tolalarini innervatsiya qilishi mumkin va mushak tolasi bitta mushak qisqarishi uchun zarur boʻlgan vaqt ichida koʻplab harakat potentsialiga ega boʻlishi mumkin. Innervatsiya nerv-mushak birikmasida sodir boʻladi va qisqarishlar yigʻindisi yoki tetanik qisqarish natijasida bir-biriga qoʻshilishi mumkin. Alohida tebranishlar sezilmas holga kelishi mumkin va keskinlikdan sekin koʻtarilib, plato davriga yetadi[4].

Rivojlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Motor neyronlari embrion rivojlanishining boshida rivojlana boshlaydi va motor funktsiyasi bolalik davrida yaxshi rivojlanishni boshlaydi[5]. Nerv naychasida hujayralar rostral-kaudal oʻq yoki ventral-dorsal oʻqga oʻxshaydi. Motor neyronlarining aksonlari rivojlanishning toʻrtinchi haftasida ventral-dorsal oʻqning ventral mintaqasidan (bazal plastinka) paydo boʻla boshlaydi[6]. Ushbu soha motor nerv progenitor domeni (pMN) deb yuritiladi. OLIG2 geni Ngn2 ekspressiyasini ragʻbatlantirishdagi roli tufayli eng muhim hisoblanib, bu gen hujayra siklining chiqishiga sabab boʻladi, motor neyron rivojlanishi bilan bogʻliq keyingi transkripsiya omillarini ragʻbatlantiradi[7].

Orqa miyaning motor ustunlari
Motor ustun Orqa miyada joylashishi Nishon aʼzolar
Median motor ustun Butun uzuklik tana boʻylab Aksial mushaklar
Gipoxial motor ustun Koʻkrak sohasi Tana devori mushaklari
Priganglianik motor ustun Koʻkrak sohasi Simpatik ganglion
Yon motor ustun Bronxial va lumbar soha Oyoq-qoʻllarning mushaklari
Frenik motor ustun Boʻyin sohasi Diafragma

Anatomiyasi va fiziologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Orqa miya yoʻllari yaʼni traktlari
Orqa miyada pastki motorli neyronlarning joylashishi

Yuqori motorli neyronlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuqori motor neyronlari presentral girusda joylashgan motor poʻstlogʻidan kelib chiqadi. Asosiy motor poʻstlogʻini tashkil etuvchi hujayralar yirik piramidal hujayralar boʻlgan Betz hujayralari hisoblanadi. Bu hujayralarning aksonlari korteksdan pastga tushib, kortikospinal yoʻllarini hosil qiladi[8]. Kortikomotorneyronlar birlamchi korteksdan yaʼni poʻstloqdan toʻgʻridan-toʻgʻri orqa miya ventral shoxidagi motor neyronlariga chiqadi[9]. Ularning aksonlari bir nechta mushaklarning orqa miya motor neyronlarida, orqa miya interneyronlarida sinaps yaʼni birikish hosil qiladi[9][10]. Ular primatlarga xosdir va ularning vazifasi qoʻllarning moslashuvchan boshqaruvi, individual barmoqlarning nisbatan mustaqil boshqarilishi taxmin qilingan[10][11]. Kortikomotorneyronlar shu paytgacha faqat birlamchi motor korteksida topilgan, ikkinchi darajali motor sohalarida emas[10].

Nerv yoʻllari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nerv yoʻllari yaʼni traktlar oq moddadan tashkil topgan akson toʻplamlari boʻlib, ular taʼsir potentsialini oʻzlarini effektorlariga yaʼni boshqaradigan aʼzolariga olib boradi. Orqa miyada bu tushuvchi yoʻllar turli mintaqalardan impulslarni olib yuradi. Bu traktlar pastki motor neyronlarining kelib chiqish joyi boʻlib ham xizmat qiladi. Orqa miyada yettita asosiy tushuvchi motor yoʻllari mavjud: [12]

Pastki motorli neyronlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pastki motorli neyronlar — bu orqa miyadan kelib chiqadigan va toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita effektor aʼzolarini innervatsiya qiladigan neyronlar. Bu neyronlarning maqsadi har xil, ammo somatik asab tizimida maqsad mushak tolasini boshqarish. Pastki motor neyronlarining uchta asosiy toifasi mavjud boʻlib, ularni kichik guruhlarga boʻlish mumkin [13].

Shunga koʻra, motor neyronlari uchta kichik turga boʻlinadi[14]:

  • Somatik motor neyronlari
  • Maxsus visseral motor neyronlari
  • Umumiy visseral motor neyronlari

Maxsus visseral motor neyronlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuz ifodasi, chaynash, fonatsiya va yutishda ishtirok etadigan shox motor neyronlari deb ham yuritiladi. Bogʻlangan kranial nervlarga okulomotor, abdusens, troxlear va gipoglossal nervlar kiradi[15].

NS shoxi Joylashgan joyi Neyrotransmitter
Somatik yoʻq Atsetilxolin
Parasimpatik Preganglionik Atsetilxolin
Parasimpatik Ganglionik Atsetilxolin
Simpatik Preganglionik Atsetilxolin
Simpatik Ganglionik Norepinefrin *
Motor neyron neyrotransmettirlari

Neyromuskulyar birikmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bitta motorli neyron koʻplab mushak tolalarini innervatsiya qilishi mumkin va mushak tolasi bitta mushak qisqarishi uchun zarur boʻlgan vaqt ichida koʻplab harakat potentsialiga ega boʻlishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, mushak qayta-qayta innervatsiya olsa, shunda somatik nerv tizimidan keladigan qoʻshimcha harakat potentsiallari tugashidan oldin keladi. Shunday qilib, bir-birining ustiga qoʻshiladi va bu bitta qisqarish kuchidan kattaroq kuchga olib keladi. Tetanik qisqarish doimiy, juda yuqori chastotali stimulyatsiya natijasida yuzaga keladi — taʼsir potentsiallari shunchalik tezlashadi va kuchlanish asta-sekin koʻtarilib, oxiri platoga etadi[16].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Betz hujayrasi
  • Markaziy xromatoliz
  • Dvigatel disfunktsiyasi
  • Motor neyron kasalligi
  • Nerv
  • Efferent nerv tolasi
  • Motor nervi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Tortora, Gerard. Principles of Anatomy & Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2014 — 406, 502, 541 bet. ISBN 978-1-118-34500-9. 
  2. ↑ Pocock, Gillian. Human physiology : the basis of medicine, 3rd, Oxford: Oxford University Press, 2006 — 151–153 bet. ISBN 978-0-19-856878-0. 
  3. ↑ Schacter D. L., Gilbert D. T., and Wegner D. M. (2011) Psychology second edition. New York, NY: Worth
  4. ↑ Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946 bet. ISBN 978-0-17-665133-6. 
  5. ↑ Tortora, Gerard. Principles of Anatomy Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2011 — 1090–1099 bet. ISBN 978-1-118-34500-9. 
  6. ↑ Sadler, T.. Langman's medical embryology., 11th, Philadelphia: Lippincott William & Wilkins, 2010 — 299–301 bet. ISBN 978-0-7817-9069-7. 
  7. ↑ Davis-Dusenbery, BN; Williams, LA; Klim, JR; Eggan, K (February 2014). "How to make spinal motor neurons.". Development 141 (3): 491–501. doi:10.1242/dev.097410. PMID 24449832. 
  8. ↑ Fitzpatrick, D. (2001) The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 Mack, Sarah. Principles of neural science, Kandel, Eric R., 5th, New York, 2013. ISBN 9780071390118. OCLC 795553723. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Lemon, Roger N. (April 4, 2008). "Descending Pathways in Motor Control" (en). Annual Review of Neuroscience 31 (1): 195–218. doi:10.1146/annurev.neuro.31.060407.125547. ISSN 0147-006X. PMID 18558853. https://semanticscholar.org/paper/9a9535bc142cebdd08a04d1fb1d854bea1dfd63c. 
  11. ↑ Isa, T (April 2007). "Direct and indirect cortico-motoneuronal pathways and control of hand/arm movements.". Physiology 22 (2): 145–152. doi:10.1152/physiol.00045.2006. PMID 17420305. 
  12. ↑ Tortora, G. J., Derrickson, B. (2011). The Spinal Cord and Spinal Nerves. In B. Roesch, L. Elfers, K. Trost, et al. (Ed.), Principles of Anatomy and Physiology (pp. 443-468). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
  13. ↑ Fitzpatrick, D. (2001) Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control: Overview. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
  14. ↑ „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.
  15. ↑ „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr. „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. Archived from the original on 2017-11-05. Retrieved 2017-12-08.
  16. ↑ Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946 bet. ISBN 978-0-17-665133-6. Russell, Peter (2013). Biology — Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education. p. 946. ISBN 978-0-17-665133-6.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Motor_neyron&oldid=3688521" dan olindi