Ahmad Shefik Midhat Posho(1822-yil 18-oktabr, Istanbul — 1884-yil 8-may, Toif) — Usmonli davlat arbobi. Tuna, Aydin va Suriya hokimi, ikki marta sadr vaziri boʻlgan Midhat Posho, birinchi Usmonli konstitutsiyasini, Qonun-i Esasini tayyorlagan kengashga rahbarlik qildi.

Midhat posho Sulton Abdulaziz (1861-1876) davridagi islohot siyosati bilan tanilgan va ikki marta sadr vazirlik qilgan. U oʻzining oliy vazirligida valiylikdagi muvaffaqiyatlarini koʻrsata olmadi. Oʻzining birinchi sadr aʻzamligida Misrga chetdan qarz olishga ruxsat beruvchi farmon chiqarib, Misrning inglizlar hukmronligi ostiga kirishiga sabab boʻldi^[1]. Qolaversa, taqchil boʻlgan byudjetni koʻproq koʻrsatgani uning ishdan boʻshatilishiga sabab boʻlgan. U 1876-yilda Abdulazizning taxtdan tushirilishi bilan yakunlangan harbiy toʻntarishning rahbarlaridan biri boʻldi va oʻsha yili Sulton Murat V ham taxtdan tushirildi va Abdulhamid II ning taxtga chiqishida ham u hal qiluvchi rol oʻynadi.

Abdulhamid II davrida uning ikkinchi buyuk vazirligi boshlandi. U 1876-yil 23-dekabrda Abdulhamid eʼlon qilgan Qonun-u Esasining yaratuvchilaridan biridir^[2]. Rossiyaning provokatsiyalari va Rossiyaning urush tahdidlari bilan Bolqondagi qoʻzgʻolonlarga qarshi, sultonning qarshiliklari va lord Solsberining ogohlantirishlariga qaramay, Angliyani yordam berishiga ishonib, imperiyani Rossiya bilan urushga tortdi va bu urush Usmonlilar imperiyasi tarixidagi eng katta ofatlardan biri boʻldi. Ulardan biri tarixga 93-yil urushi nomi bilan kirdi^[3]. Bu voqealardan koʻp oʻtmay, Midxat posho Abdulhamid II ning nazaridan tushib, surgun qilingan va Abdulazizga suiqasd uyushtirganlikda ayblanib, 1881-yilda Yildiz saroyida tashkil etilgan Yildiz mahkamasi tomonidan oʻlimga hukm qilingan. Uning hukmi Abdulhamid tomonidan Toif qamoqxonasiga almashtirildi, ammo uch yildan soʻng oʻz soqchilari tomonidan oʻldirildi. Bu qotillik Abdulhamid II ning buyrugʻi bilan sodir etilgan deb gumon qilingan boʻlsa-da, buni hech qanday isbotlab boʻlmadi^[4].

Midxat posho Tanzimat islohotlarini amalga oshirgan avlodning yetakchi namoyandalaridan biridir. Biroq, Tanzimatning asosiy rahbariyatini tashkil qilgan Mustafo Reshit, Ali va Kechecizade Fuat Posholar juda radikal va beqaror boʻlganliklari uchun chetga surildilar va nisbatan kech yoshda maydonga chiqish imkoniga ega boʻldilar. 1860-yillarda Dunay va Bagʻdod viloyatlarida olib borilgan muvaffaqiyatli islohot harakatlari Midxat posho faoliyatining choʻqqisi sifatida koʻriladi.

1870-yillarda uning ikki kichik bosh vazirlari siyosiy mojarolar va kuchayib borayotgan moliyaviy inqiroz soyasida qoldi. 1876-yil inqirozida Midxat posho respublika tuzumini ishlab chiqqani daʼvo qilindi^[5]. Bu daʼvo poshoning Abdulhamid davrida halok boʻlishiga sabab boʻlgan boʻlsa-da, 1908 va 1923-yildan keyin uning nomi qayta katta obroʻ qozondi.

1947-yilda Doʻlmabogʻchada qurilgan BJK İnönü stadioni 1951-yilda Demokratik partiya hukumati tomonidan Midhat posho stadioni nomini oldi. 1973-yilda Inönü stadioni nomi yana qaytarildi^[6].

Hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho 1822-yil 18-oktabrda Istanbulda tugʻilgan. U Ruschuk Hofiz Mehmed Eshref afandining oʻgʻlidir. Uning haqiqiy ismi Ahmet Shefik edi. Mithat, yaʼni „maqtovga sazovor“ degan maʼnoni anglatuvchi ism, Divan-i Humoyunda xizmat qilganida boshliqlari tomonidan berilgan^[7].

U bolaligini otasi regent boʻlgan Vidin va Lofsada oʻtkazgan. 12 yoshida Istanbulga qaytib keldi. U Divon-i Humoyunda xizmat qildi. Boshqa tomondan, Fotih masjidida mashhur ustozlarning maʼruzalarini eshitardi. Arab, fors, mantiq va islom qonunlarini oʻrgangan.

Posho 1840-yilda sadri aʻzam idorasiga tayinlangan; Bu yerda ikki yil ishlagandan soʻng Damashq, Koʻnya, Kastamonu shaharlarida kengash kotibi boʻlib ishladi. Korrupsiyaga qarshi kurash boʻyicha tayyorlab yuborgan hisoboti davrning sadr vaziri Mustafo Reshit Poshoning roziligini qozongach, Istanbulga chaqirildi. U Istanbulda davlat xizmatini davom ettirdi va Reshit Posho tomonidan himoyada boʻldi. U 1848-yili Istanbulda antalyalik Lamiya Xonimga uylangan. Ularning bu nikohdan „Memduha“ ismli qizi bor.

1851-yilda u „xufiya“ etib tayinlandi va Arab armiyasi marshali kiprlik Mehmed Emin Poshoning ahvolini tekshirish uchun yuborildi. Oʻz vazifasini suisteʼmol qilishning bir qismini aniqladi va lavozimidan chetlatilishiga sabab boʻldi^[8]. 1852-yilda u Vala Kengashining jamoatchilik va hukumat oʻrtasidagi kelishmovchiliklar bilan shugʻullanadigan Adliya sudiga tayinlangan. 1854-yili Kiprlik Mehmet Emin Posho sadr vazir boʻlganidan soʻng, Rumelida hukm surayotgan qoʻzgʻolon va tartibsizlik masalalarini oʻrganish va ehtiyot choralarini koʻrish maqsadida Midxat posho Istanbuldan chetlatildi. Olti oylik mehnatdan soʻng u tayyorlagan batafsil hisobotini vazir Mustafo Reshit Poshoga taqdim etdi va yana hurmatga loyiq topildi.

1858-yilda u davrning sadr-vaziri Emin Ali Poshodan ruxsat olib, olti oy Yevropa shaharlarida boʻldi. Bu orada u fransuz tilini oʻrgandi. Qaytib kelgach, u Majlis-i Vala-yi Ahkam-i Adliye (1859) bosh kotibi etib tayinlandi va Kuleli voqeasida gumon qilinganlar ustidan sudlovga tayinlandi^[9].

Nish voliyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat poshoning muvaffaqiyatli asarlari hatto uning dushmani Kiprlik Mehmet Emin Poshoning ham hayratini qozondi. Yana vazirlikka koʻtarilgan kiprlik uni „vazir“ unvoni va „posho“ unvoni bilan Nishga hokim qilib tayinlaydi. Toʻrt yil davom etgan bu vazifa davomida u oʻzining yuksak isteʼdodi va ijodiy qudratini namoyon etdi. Musulmon va musulmon boʻlmagan xalqlarning tinch-totuv yashashi uchun choralar koʻrdi. Moliya va jamoat ishlarida muvaffaqiyatli ishladi. U sugʻorish kanallari qurish, yetim bolalar uchun axloq tuzatish muassasalari ochish, qishloq xoʻjaligida kredit kooperativlarini tashkil etish, pochta kompaniyalarini ishga tushirish kabi yirik islohotlarni amalga oshirdi. Ayni paytda u Ziraat banki va qishloq xoʻjaligi kredit kooperativlarining asosi hisoblangan Vatan jamgʻarmalariga asos solgan shaxsdir. Dehqonlarga Vatan fondi hisobidan yuqori foizli ssudalar bergan puldorlarga qarshi davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan kooperatsiya tizimi joriy etdi. Uning ishi muvaffaqiyatli boʻlgach, qoʻshni Prizren hududi ham Nish gubernatorligiga biriktirilgan^[10].

Dunay viloyati nizomnomasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hukumat viloyatlarda yangi maʼmuriy tartib oʻrnatishga harakat qilayotgan edi. Shuning uchun Midxat posho Nishda amalga oshirgan farmonni qabul qilib, 1863-yilda uni Istanbulga chaqirib, viloyatlar boshqaruvi toʻgʻrisida yangi qonun tayyorlashni soʻradi. Midxat posho va Kechecizade Fuat Posho boshchiligidagi komissiya „Dunay viloyati nizomnomasi“ni tayyorladi. Nizom 1864-yilda qabul qilingan va yangi tizim joriy etiladigan namunali viloyat sifatida „Dunay viloyati“ tashkil etilgan. Nish, Silistra va Vidin viloyatlarining birlashishi natijasida tashkil topgan Dunay viloyatiga Midxat posho gubernator etib tayinlandi. Viloyat markazi Ruse shahrida saylovlar yoʻli bilan tuziladigan „Viloyat majlisi“ tashkil etilishi sharti bilan bu vazifani qabul qildi^[11].

Tuna voliyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho Dunay viloyatida muhim xizmatlarni amalga oshirdi va u yerda uch yildan koʻproq vaqt qoldi. Posho yangi nizomga muvofiq davlat oʻlchamidagi viloyatni boshqarishni tashkil qildi. Qishloqlarda Oqsoqollar kengashlarini, tumanlarda maʼmuriyat va Deviy kengashlarini tuzdi. Yilda bir marta chaqiriladigan Bosh provinsiya majlislarini tuzdi. Posho avtomobil yoʻllariga alohida eʼtibor berdi. U Dunayda boʻlgan uch yarim yil davomida 3000 kilometr yoʻl va 1400 koʻprik qurdi. Midxat posho „Foyda jamgʻarmalari“ deb nomlangan tashkilot tuzib, bu fonddan dehqonlar arzimagan foiz evaziga sarroflar oʻrniga qarz olish imkoniga ega boʻldilar.Vatan oʻtishi bilan „Vatan jamgʻarmalari“ xuddi shunday tarzda Usmonli imperiyasidan tashqari Usmonli imperiyasining barcha viloyatlarida tashkil etildi. Dunay viloyati va bu mablagʻlar Ziraat banki va xavfsizlik jamgʻarmasi edi. U Nish, Ruse, Sofiya shaharlarida yetim bolalar uchun axloq tuzatish muassasalari yaratdi. Bolalarga tikuvchilik, poyabzal tikish kabi hunarmandchilik oʻrgatildi. 1866-yil 17-iyulda telegraf liniyasi tortildi. „Tuna savdo paromlari“ ham oʻz faoliyatini posho davrida boshlagan. Shuningdek, „Tuna“ nomli gazetaga asos solgan. Soliqlarni oʻz vaqtida undirish maqsadida „toʻplam“ tashkil etilgan, viloyatning yillik daromadida katta oʻsishga erishilgan. Dunay viloyati Nizomining Dunayda juda muvaffaqiyatli amalga oshirilishi natijasida uni Rumeli, Anadolu va Arabistonda amalga oshirishga qaror qilindi^[12]. Midxat poshoning jamoat tartibini saqlash sohasidagi ishlari bir qancha bolgar toʻdalarining faoliyatiga toʻsqinlik qilganda, bolgarlarni qoʻzgʻolonga undagan rus siyosatiga qarshi edi. Rossiyaning Istanbuldagi elchisi Ignatyevning saʼy-harakatlari bilan Midxat poshoning Misr kabi Dunay boʻyida imtiyozli bir viloyat yaratmoqchi ekanligi haqidagi fikr Bab-i Alida tarqaldi. Shunday qilib, Midxat posho Dunay voliyligidan olinib, Istanbulga chaqirilib, Davlat kengashi raisi etib tayinlanadi (1868)^[13].

1868-yilgi Bolgariya qoʻzgʻoloni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho Dunay voliyligini tark etgandan soʻng darhol Bolgariya qoʻzgʻoloni koʻtarildi. Qoʻzgʻolonchilar maʼmuriyat yaxshilash va u yerda intizom oʻrnatish uchun qoʻzgʻolon koʻtardilar. Ular Dunay daryosidan oʻtib, Zistovi yaqinigacha kelishdi. Sulton Abdulaziz qoʻzgʻolonni bostirish vazifasini Midxat poshoga topshirdi^[14]. Midxat posho yigirma kun ichida qoʻzgʻolonni bostirib, Istanbulga qaytib ketdi.

Kengash raisligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho 1868-yil 5-martda Istanbulda yangi tashkil etilgan Davlat Kengashi raisi etib tayinlandi. 41 aʼzodan iborat kengash 1868-yil 10-mayda oʻz faoliyatini boshladi. Mithat Posha ushbu kengashga rahbarlik qilgan davrda adliya, fuqarolik, maʼdanlar, sanoat maktabi kabi sohalarda ishladi. U vazir Ali Posho bilan kelishmovchilikka uchraganidan soʻng, bu lavozimdan boʻshatildi va Bagʻdodga hokim qilib yuborildi.

Bagʻdod voliyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho chegaralari Mosul va Basrani ham oʻz ichiga olgan Bagʻdod viloyatini uch yil davomida keng vakolatlar bilan boshqargan. Shu bilan birga u armiya qoʻmondoni unvoniga ham ega edi. U bu yerda ham Dunay voliyligidagi kabi muvaffaqiyatli ishlarni amalga oshirdi. Dajla va Frotdagi parom operatsiyalari, Frotni tozalash, Iroqdagi sugʻorish inshootlari, Iroqda birinchi neft qazib olish, Bagʻdodda Sanʼat maktabi tashkil etish, xavfsizlik jamgʻarmasi tashkil etish, Basrani Shattularap hududiga oʻtkazish, Quvaytni Usmonli boshqaruvi bilan bogʻlash kabi muvaffaqiyatlarga erishdi^[15]. 1871-yili amir Ali posho vafot etgach, tanzimat bilan kelishuvga erisha olmay, Bagʻdod hokimligidan isteʼfoga chiqdi va Istanbulga qaytdi. Mahmud Nedim poshodan keyin 1872-yilda sadr vaziri etib tayinlandi.

Birinchi sadri aʼzamlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho Bagʻdod gubernatorligidan isteʼfoga chiqqanidan keyin bir yil davomida hech qanday lavozimga tayinlanmadi. Sadr Mahmut Nedim Posho uni Sivasga hokim qilib yubormoqchi edi, lekin Midxat posho buni qabul qilmadi. Uning 1872-yil 31-iyulda boshlangan sadr vazirligi atigi 80 kun davom etdi^[16]. Bu davrda u tugʻilib oʻsgan shahrini markazlashtirish va oʻz vakolatlarini suisteʼmol qilgan vazirlar ishlari bilan band edi. U 80 kundan keyin ishdan boʻshatildi.

Adliya nozirligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midxat posho oliy vazirlikdan boʻshatilgandan soʻng, toʻrt yil davomida qisqa muddatli vazifalarni bajardi. U bir necha oy ichida 1873-yilda birinchi marta tayinlangan Adliya vaziri lavozimidan ozod etildi. Saloniki gubernatori etib tayinlandi. Bu vazifa uch oy davom etdi. U 1875-yilda Adliya vaziri lavozimiga tiklandi, lekin davlatning kuchayib borayotgan muammolari qarshisida Sadr Mahmut Nedim Poshoga norozilik bildirgani uchun isteʼfoga chiqarildi. 1875-1876-yillar qishida u Istanbuldagi konstitutsiyaviy tuzumni qoʻllab-quvvatlaganlar bilan parlament va konstitutsiya gʻoyasini muhokama qildi.

1876-yil inqiloblari va Qonuni Esasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sulton Abdulazizning soʻnggi yillaridagi siyosiy tartibsizliklarda Midxat posho oʻzini sulton hokimiyatiga qarshi va islohotchi siyosatning asosiy rahbari sifatida koʻrsatdi. Serasker (qoʻshin qoʻmondoni) Husayn Avni Posho sulton Abdulazizni Shirvanizoda Rushtu Posho va (Shirvanizoda oʻlimidan soʻng) siyosatchi Rushti Posho bilan birga agʻdarishni rejalashtirgan „xunta“ni tuzdi^[17]. 1876-yil 30-maydagi davlat toʻntarishi bilan Abdulaziz taxtdan agʻdarildi va Murat V taxtga oʻtirdi. Toʻrt kundan soʻng taxtdan agʻdarilgan sultonning shubhali oʻlimi va Husayn Avni Poshoning cherkes Hasan ismli yosh zobit tomonidan oʻldirilishi ortidan yangi sulton ruhiy tushkunlikka tushib qoldi. Shundan keyin taxtdan voz kechdi va uning ukasi Abdulhamid II sulton deb eʼlon qilindi. Bu voqeada vazir Rushti Posho birinchi oʻrinda chiqqan boʻlsa-da, siyosiy jarayon oʻzgarishining haqiqiy namoyondasi Midxat posho edi. Tez orada poshoning oʻziga sodiq qoʻshin tuzgani, Istanbul koʻchalarida Poshoni qoʻllab-quvvatlovchi shafqatsiz namoyishlar boʻlib oʻtgani, Midxat posho tez orada Usmonlilar saltanatini tugatib, respublika eʼlon qilishi haqidagi mish-mishlar tarqaldi.

Abdulaziz vafotidan keyin Midxat posho birinchi Usmonli qonunini (Konstitutsiya) tayyorlagan qoʻmita rahbari boʻldi. U 1876-yil 17-dekabrda Rushti poshoning „Midxat poshoning fitnalaridan qoʻrqib“ isteʼfoga chiqishi bilan sadr vazirligiga tayinlangan edi. 23-dekabr kuni Abdulhamid II Midhat Posho tomonidan tayyorlangan konstitutsiyani (baʼzi oʻzgarishlar bilan) eʼlon qildi^[18]. Oʻsha kuni Midhat Posho boshchiligida toʻplangan konferensiya Yevropa davlatlari taklif qilgan tinchlik shartlarini rad etdi va 1877-1878-yillardagi Usmonli-Rossiya urushiga (93 urushi) yoʻl ochdi, bu esa buyuk urushga aylanadi. Urushda Turkiya magʻlubiyatga uchradi. Rus armiyasi Istanbulga bostirib kirdi. Ikki davlat oʻrtasida Yeshilkoʻyda San-Stefano shartnomasi imzolandi.

Boʻshash va surgun[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sulton Abdulhamid II 1877-yil 5-fevralda Midhat Poshoni vazirlik lavozimidan boʻshatib, mamlakat tashqarisiga surgun qildi. Yevropada bir muddat qolib, keyingi yili Kritga qaytishiga ruxsat berilgan Midxat posho 1878-yilning dekabrida afv etilgan va Suriya hokimi etib tayinlangan edi. Ammo Istanbulga kelishi qatʼiyan man qilingan. Uning Suriyadagi ikki yillik voliyligi davrida yoʻllar, koʻpriklar, maktablar qurildi. Damashq, Bayrut va Akka shaharlarida keng koʻchalar ochildi. Tripoli shahri va Mine shahri oʻrtasida tramvay liniyasini oʻrnatildi. Druzlar qoʻzgʻolonini bostirgan Midhat Posho Suriyada mustaqil davlat qurish yoʻlida boʻlgan degan gumon bilan 1880-yili Aydin (Izmir) gubernatorligiga yuboriladi.

9 oylik Aydin voliyligi davrida politsiya va jandarmeriya guruhlarini tashkil qildi va jinoyatchilarga qarshi jiddiy kurashdi. Oldingi hokim boshlagan maktab qurilishlarini yakunladi. U sanʼat maktabini qurdi. Urla, Cheshme va Seferihisar yoʻllarini qurib, foydalanishga topshirdi. Bu orada Abdulhamid II ayniqsa sadr vazir Sait posho yana Midxat poshoga qarshi gumonda edi. Xizmatkorlardan biri suiqasd uyushtirish maqsadida saroy tomonidan Izmirga yuborildi. Garchi u va uning butun oilasi oʻldirilishi rejalashtirilgan boʻlsa-da, Midhat Posho buni sodiq doʻstlari tufayli oldindan bilib oldi. 1881-yil 5-mayda uning saroyi harbiy qism bilan oʻrab olinadi. Keyin u Fransiya konsulligidan panoh topadi. Fransiya ayni vaqtda Tunisni bosib olishni rejalashtirgan hamda Usmonli imperiyasi bilan munosabatlarini buzishni istamaydi. Shuning uchun Midhat posho soʻragan siyosiy boshpana soʻrovini rad etadi^[19]. Posho uch kundan keyin hukumatning kafolati bilan taslim boʻldi. Istanbulga olib kelingan Midhat Posho, Abdulazizni oʻldirishda ayblanib, saroyda tashkil etilgan maxsus mahkama (Yıldız mahkamasi) tomonidan sud qilindi. Usmonli davlatlarida birinchi marta sobiq sadr vaziri saroy yerlarida sulton tomonidan shaxsan saylangan sud hay’ati tomonidan sud qilinishi edi. Sud oxirida u oʻlimga hukm qilindi.

Abdulhamid II bu jazoni umrbod qamoq jazosi bilan almashtirdi. Arabistondagi Toif qasriga surgun qilingan posho bu yerda 3 yil qattiq nazorat ostida yashab, 1884-yil 8-mayga oʻtar kechasi qoʻriqchilari tomonidan boʻgʻib oʻldirilgan. Bu qotillik sulton buyrugʻi bilan amalga oshirilgani iddao qilingan boʻlsa-da, 1909-yil inqilobidan keyin tekshirilgan Yildiz saroyi hujjatlari orasidan ham uning oʻlim farmoni haqida hech qanday dalil topilmadi^[20].

Midxat poshoning jasadi 1951-yilda Toifdan olib kelingan va 1951-yil 26-iyun kuni Prezident Jelol Bayar ishtirokidagi marosim bilan Abide-i Hurriyat tepaligiga dafn etilgan.

Humkdorlik unvoni
Oʻtmishdoshi: Mahmud Nedim Posho	Usmoniylar sadri a'zami 1872-yil 31-iyul-1872-yil 19-oktabr	Vorisi: Mehmed Rushdi Posho
Oʻtmishdoshi: Mehmed Rushdi Posho	Usmoniylar sadri a'zami 1877-yil 5-fevral-1878-yil 11-yanvar	Vorisi: Ibrahim Edhem Posho
Oʻtmishdoshi: Sabri Posho	Aydin voliysi 1880-yil-1881-yil 17-may	Vorisi: Ali Posho
Oʻtmishdoshi: '	Bag'dod voliysi 1878-yil 22-noyabr-1881-yil 31-avgust	Vorisi: '

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midhat posho. 1877-yil 30-iyun
Istanbuldagi Midhat posho byusti
Midhat poshoning Nishdagi saroyi
Midhat poshoning Anqaradagi haykali
Usmonli sadr a'zami nishoni

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Midhat posho
	Ahmad Shefik
Usmonli turklar sadri a'zami
	Mansab davri; 1872-yil 31-iyul – 1872-yil 18-oktabr
Hukmdor	Abdulaziz
Oʻtmishdoshi	Mahmud Nedim Posha
Vorisi	Mehmed Rushdi Posha
Usmonli turklar sadri a'zami
	Mansab davri; 1876-yil 19-dekabr – 1877-yil 5-fevral
Hukmdor	Abdulhamid II
Oʻtmishdoshi	Mehmed Rushdi Posho
Vorisi	Ibrahim Edhem Posho
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1822-yil 18-oktabr; Istanbul, Usmonli imperiyasi
Vafoti	1884-yil 8-may ; Toif, Hijoz viloyati, Usmonli imperiyasi
Oʻlim sababi	qotillik
Fuqaroligi	Usmonli imperiyasi
Turmush oʻrtogʻi	Lamiya Xonim
Bolalari	qizi Memduha

Death of Midhat Pasha, the Career of the Great Reformer in Turkey from the New York Times (12 May 1884)
The life of Midhat Pasha (1903 biography)
- Page images at the Internet Archive
- transcribed text at Project Gutenberg
Barwick, George Frederick (1911) "Midhat Pasha" Encyclopædia Britannica 18 (11chi nashri) p. 418

[1] ttps://books.google.co.uz/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA378&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[2] ttps://books.google.co.uz/books?id=Ws90DwAAQBAJ&q=midhat+pasha+democrat&pg=PA5&redir_esc=y#v=snippet&q=midhat%20pasha%20democrat&f=false

[3] ttps://books.google.co.uz/books?id=lARL9Bh5nG0C&pg=PA117&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[4] ttps://books.google.co.uz/books?id=wZlMFm0CNoEC&pg=PA57&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[5] ttps://books.google.co.uz/books?id=fU7azFR3AqcC&pg=PA30&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[6] ttps://books.google.co.uz/books?id=wZlMFm0CNoEC&pg=PA54&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[7] ttps://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/

[8] ttps://books.google.co.uz/books?id=hslOx5bvOzkC&pg=PA6&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[9] ttps://web.archive.org/web/20190718082533/http://www.tarimkredi.org.tr/index.php/hakkimizda/tarihcemiz

[10] ttps://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/

[11] ttps://books.google.co.uz/books?id=wtcUAAAAIAAJ&pg=PA1034&redir_esc=y

[12] ttps://books.google.co.uz/books?id=Va6oSxzojzoC&pg=PA481&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[13] ttps://books.google.co.uz/books?id=awoVAAAAIAAJ&pg=PA36&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[14] ttps://books.google.co.uz/books?id=lARL9Bh5nG0C&pg=PA121&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[15] ttp://www.radikal.com.tr/yorum/mithat-pasa-mi-cevdet-pasa-mi-823232/

[16] ttps://books.google.co.uz/books?id=4KQOAAAAQAAJ&pg=PA165&redir_esc=y

[17] ttps://books.google.co.uz/books?id=Zgg6c_Ndtu4C&pg=PA311&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[18] ttps://books.google.co.uz/books?id=0_wUAAAAIAAJ&pg=PA372&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[19] ttps://books.google.co.uz/books?id=I9p_m7oXQ00C&pg=PA87&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[20] ttps://books.google.co.uz/books?id=tBoyoNNKh78C&pg=PA188&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]