Michel Aflaq

Michel Aflaq (1910–1989) – suriyalik siyosatchi va faylasuf. U Baas partiyasining asoschilaridan biri bo‘lib, arab millatchiligi va sotsializm g‘oyalarini birlashtirishga harakat qilgan. Aflaq Damashqda tug‘ilgan, keyin Parijda o‘qigan. 1940-yillarda u do‘stlari bilan Baas partiyasini tuzdi. Partiyaning shiori – arablarning birligi, ozodlik va sotsializm edi. U ko‘proq mafkura tarafdori bo‘lib tanilgan, amaliy siyosatda esa kamroq ishtirok etgan. Keyinchalik Suriya siyosiy ichki kurashlari sababli Iroqqa bordi. Saddam Husayn uni katta hurmat bilan “arab millatchiligining otasi” deb atagan. Aflaq 1989-yilda Bag‘dodda vafot etgan.

XX asrning o‘rtalarida arab dunyosi keskin siyosiy o‘zgarishlar ichida edi. Mustamlaka davlatlari endigina mustaqillikka erishayotgan, yangi milliy mafkuralar paydo bo‘layotgan, G‘arb va Sharq o‘rtasidagi sovuq urush kuchayib borayotgan bir davrda siyosiy yetakchilar va nazariyotchilar arab xalqlari kelajagi haqida turli fikrlarni ilgari surdilar. Shu yetakchilar orasida Michel Aflaq alohida o‘rin tutadi. U arab millatchiligi va sotsializmni birlashtirishga uringan, panarabizmni zamonaviy siyosiy mafkura darajasiga ko‘targan arbob edi.

Uning nomi, eng avvalo, Baas (Arab Sotsialistik Tiklanish) partiyasi bilan bog‘liq. Bu partiya keyinchalik Suriyada va Iroqda hokimiyat tepasiga chiqib, o‘sha davlatlarning siyosiy hayotini o‘nlab yillar davomida belgilab berdi. Michel Aflaq o‘zini amaliy siyosatchidan ko‘ra ko‘proq mafkurachi, yo‘lboshchi va g‘oya ishlab chiquvchi sifatida namoyon qildi.

Dastlabki yillari

Michel Aflaq 1910-yilda Damashqda pravoslav nasroniy oilasida tug‘ildi. O‘sha davrda Suriya hali Usmoniy imperiyasi tarkibida edi, biroq Birinchi jahon urushidan keyin u Fransiya mandati ostiga o‘tdi. Demak, Aflaq yoshlik yillarini mustamlaka siyosati, arab millatchilik harakatlarining kuchayishi va G‘arb ta’sirining kuchli bo‘lishi davrida o‘tkazdi.

Aflaq diniy jihatdan pravoslav nasroniy bo‘lsa-da, o‘zini arab millatining ajralmas qismi deb hisoblardi. Bu keyinchalik uning g‘oyalarida diniy birlikdan ko‘ra milliy birlikni birlamchi deb ko‘rishiga sabab bo‘ldi.

U Damashqdagi maktablarda tahsil oldi, keyinchalik Fransiyaga, Parij universitetiga bordi. U yerda falsafa o‘qidi va Yevropaning turli siyosiy oqimlari bilan tanishdi. Ayniqsa, u sotsializm, kommunizm va fransuz ijtimoiy-falsafiy oqimlaridan kuchli ta’sir oldi.

Parijdagi ta’sirlar

Parij 1930-yillarda butun dunyodan kelgan talabalar uchun siyosiy va intellektual markaz edi. Bu yerda Aflaq ikki asosiy ta’sirni qabul qildi:

1. Yevropa sotsializmi va marksizmi – U marksistik nazariya bilan tanishdi, ammo uni to‘liq qabul qilmadi. Marksizmning ijobiy jihatlari – ijtimoiy tenglik, ekspluatatsiyaga qarshi kurash kabi g‘oyalarni qabul qildi, biroq uni arab dunyosiga moslashtirish kerak deb o‘yladi.
2. Milliy ozodlik g‘oyalari – U fransuz mustamlakachiligi ostida ezilgan xalqlarning mustaqillik uchun kurashini yaqindan ko‘rdi. Bu unga arablarning ham yagona millat bo‘lib birlashishi zarur degan fikrni kuchaytirdi.

1930-yillarda Aflaq o‘zining do‘sti Salah al-Bitar bilan birga siyosiy faoliyatni boshladi. Ikkalasi ham keyinchalik Baas partiyasini tuzishda asosiy rol o‘ynaydi.

Damashqqa qaytishi va siyosiy faoliyat boshlanishi

Aflaq 1930-yillarning oxirlarida Suriyaga qaytdi va o‘qituvchilik qildi. Shu bilan birga, u va Salah al-Bitar arab milliy g‘oyalari asosida yangi harakatni shakllantirish ustida ishlay boshlashdi.

1940-yillarda ular Baas al-Arabi ("Arab Tiklanishi") deb ataluvchi guruhni tashkil etishdi. Keyinchalik bu guruh boshqa kichik harakatlar bilan birlashib, Baas partiyasiga aylandi.

Baas partiyasining asoslari

Baas partiyasi 1947-yilda rasmiy ravishda tuzildi. Uning shiori:

• Vahdat (birlik) – Arab dunyosi yagona millatdir va siyosiy jihatdan birlashishi lozim.
• Hurriyat (ozodlik) – Arab xalqlari mustamlakachilikdan, tashqi kuchlar ta’siridan ozod bo‘lishi kerak.
• Ishtirokiyya (sotsializm) – Arab jamiyatida ijtimoiy adolat, tenglik va umumiy farovonlikka erishish zarur.

Aflaq partiyaning mafkurachisi bo‘ldi. U o‘z nutqlarida arab millati faqatgina siyosiy emas, balki ma’naviy va madaniy birlik asosida tiklanishi lozimligini ta’kidlardi.

Siyosiy voqealarda ishtiroki

Baas partiyasi dastlab kichik intellektual harakat bo‘lsa-da, 1950-yillardan boshlab Suriyada kuchli siyosiy kuchga aylandi. Bu davrda harbiy to‘ntarishlar tez-tez sodir bo‘lib turardi va turli guruhlar hokimiyat uchun kurashardi.

• 1958-yilda Suriya va Misr birlashib, **Birlashgan Arab Respublikasi (BAR)**ni tuzdilar. Aflaq bu g‘oyani qo‘llab-quvvatladi, chunki u arab birligining boshlanishi deb ko‘rdi. Ammo bu tajriba uzoqqa cho‘zilmadi va 1961-yilda Suriya undan chiqdi.
• 1963-yilda Suriyada harbiy to‘ntarish bo‘lib, Baas partiyasi hokimiyat tepasiga keldi. Aflaq partiya rahbarlaridan biri sifatida muhim rol o‘ynadi.

Biroq 1966-yilda partiya ichidagi ichki kurashlar tufayli Aflaq hokimiyatdan chetlatildi. Baas partiyasi ikki qanotga bo‘linib ketdi: biri Suriyada, ikkinchisi esa Iroqda hukmron bo‘ldi.

---

Iroqqa ko‘chishi

Aflaq siyosiy bosim ostida Suriya siyosatidan uzoqlashdi va keyinchalik Iroqqa ko‘chib o‘tdi. 1968-yilda Iroqda Baas partiyasi hokimiyatni qo‘lga kiritgan edi. Saddam Husayn bu partiyada yetakchi arbob sifatida ko‘tarilayotgan paytda Aflaqni mafkuraviy ramz sifatida qo‘llab-quvvatladi.

Iroqda Aflaq siyosiy jihatdan faol rol o‘ynamadi, biroq uni katta hurmat bilan “arab millatchiligining otasi” sifatida e’zozlashdi. Saddam Husayn uni o‘z rejimining mafkuraviy asoschisi sifatida ko‘rsatishga harakat qildi.

---

Falsafasi va g‘oyalari

Michel Aflaqning g‘oyalari uch asosiy yo‘nalishda jamlangan:

1. Arab millatchiligi – Unga ko‘ra, arablar yagona millat bo‘lib, tarix, madaniyat va til jihatidan birlashgan. Ammo ular siyosiy jihatdan parchalangan. Shuning uchun asosiy maqsad – yagona arab davlati qurish.
2. Sotsializm – Aflaq marksizmni to‘liq qabul qilmagan bo‘lsa-da, ijtimoiy adolat g‘oyasini arab jamiyatiga moslashtirdi. Uningcha, arab sotsializmi diniy qadriyatlar va milliy ruh bilan uyg‘un bo‘lishi kerak edi.
3. Diniy bag‘rikenglik – O‘zi nasroniy bo‘lsa-da, u islomni arablarning tarixiy va ma’naviy birligini mustahkamlovchi kuch sifatida ko‘rgan. U musulmonlarni va nasroniylarni yagona arab millatining ikki qanoti deb qaragan

Oxirgi yillari va vafoti

Aflaq umrining oxirgi yillarini Iroqda o‘tkazdi. Saddam Husayn uni hurmat bilan qo‘llab-quvvatladi, partiya majlislarida uni faxriy arbob sifatida ko‘rsatdi.

Michel Aflaq 1989-yilda Bag‘dodda vafot etdi. Uning dafn marosimi katta siyosiy voqea bo‘ldi. Saddam Husayn Aflaqni arab millatchiligining buyuk nazariyotchisi sifatida ulug‘ladi. Hatto ba’zi manbalarda, vafotidan oldin u islomni qabul qilib, Muhammad nomini olgani haqida gapiriladi, biroq bu haqda turli qarashlar mavjud.

Merosi

Michel Aflaqning merosi murakkabdir. Bir tomondan, u arab millatchiligi va sotsializmini birlashtirib, arab dunyosiga kuchli mafkura berdi. Baas partiyasi uning g‘oyalari asosida shakllandi va Suriya hamda Iroqda o‘nlab yillar davomida hukmronlik qildi.

Boshqa tomondan, amalda bu davlatlarda Baas partiyasi diktaturaga aylanishi, siyosiy erkinliklarni bostirishi va repressiyalar o‘tkazishi natijasida Aflaqning asl g‘oyalari ko‘pincha buzib talqin qilindi.

Bugun ham Aflaq arab dunyosida bahsli shaxsdir: kimdir uni buyuk nazariyotchi deb e’tirof etsa, boshqalar uni siyosiy zo‘ravonlik rejimlariga mafkuraviy asos yaratib bergan arbob sifatida tanqid qiladi.

Manbalar

Michel Aflaqning o‘z asarlari

• Aflaq, Michel. On the Way of Resurrection (Fi Sabil al-Ba‘th). Damascus, 1947. → Baas partiyasi mafkuraviy asoslari tushuntirilgan asar.
• Aflaq, Michel. The Battle for One Destiny: An Arab Socialist Ba‘th Movement. Washington, D.C.: Ba‘th Arab Press, 1959.
• Aflaq, Michel. Ma‘rakat al-Masir al-Wahid. Beirut, 1958.

Akademik kitoblar va tadqiqotlar

• Devlin, John F. The Baath Party: A History from its Origins to 1966. Stanford University Press, 1976.
• Dawisha, Adeed. Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair. Princeton University Press, 2003.
• Kerr, Malcolm H. The Arab Cold War: Gamal ‘Abd al-Nasir and His Rivals, 1958–1970. Oxford University Press, 1971.
• Seale, Patrick. Asad: The Struggle for the Middle East. University of California Press, 1989.
• Batatu, Hanna. The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq. Princeton University Press, 1978.

Maqolalar va ensiklopediyalar

• Cleveland, William L., and Martin Bunton. A History of the Modern Middle East. Westview Press, 2016.
• Gelvin, James L. The Modern Middle East: A History. Oxford University Press, 2015.
• “Michel Aflaq.” Encyclopaedia Britannica.
• Ismael, Tareq Y. The Rise and Fall of the Ba‘th Party. Cambridge University Press, 1986.

Onlayn manbalar

• Al Jazeera Documentary & Archive (Baas harakati haqida ko‘plab maqolalar mavjud).
• Middle East Research and Information Project (MERIP) – Baas va Aflaq haqida ilmiy maqolalar.
• Encyclopaedia of the Modern Middle East (Gale).