Messier 13
M 13 (NGC 6205, GCL 45[1], inglizcha nomi Great Cluster in Hercules[2] ham uchraydi) — Gerkules yulduz turkumidagi sharsimon yulduz toʻplami. Toʻplamning koʻrinadigan kattaligi +5,8 m va yaxshi sharoitlarda inson koʻzi bilan kuzatilishi mumkin. Toʻplami 1714-yilda topilgan va Aresibo xabari 1974-yilda yuborilgan. Bu Galaktikadagi eng yorqin va eng yaxshi oʻrganilgan toʻplamlardan biridir[3][4][5][6][7].
Xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]M 13 — Quyoshdan 25 ming yorugʻlik yili uzoqlikda joylashgan sharsimon yulduz toʻplami . Uning diametri taxminan 150 yorugʻlik yili, eng zich qismi esa 100 yorugʻlik yili diametri bilan cheklangan. Toʻplamning ioʻzi kamida bir necha yuz ming yulduzni oʻz ichiga oladi, ularning toʻplam markazidagi kontsentratsiyasi Quyosh yaqinidagidan yuzlab marta yuqori. Toʻplamda yulduzlar jihatidan nisbatan kambagʻal boʻlgan toʻrtta mintaqa mavjud[8][9][10].
Rang-kattalik diagrammasi asosida M 13 yoshi 13,5 milliard yil deb baholanadi, uning yulduzlaridan biri Barnard 29 esa bunday eski toʻplamda kutilmagan B2 spektral turiga ega. Dastlab toʻplam tomonidan tutilgan yulduz deb hisoblangan, endi u juda qisqa evolyutsiya bosqichida ekanligiga ishoniladi: u asimptotik gigant novdasini tark etdi va bir muncha vaqt oʻtgach, sayyora tumanligiga aylanadi[8][11][12].
Toʻplam yulduzlarining metallligi −1,58 ni tashkil etadi, bu quyosh temirining 3% dan kam boʻlgan nisbiy temir tarkibiga toʻgʻri keladi. Shu bilan birga, temirga nisbatan alfa jarayoni elementlarining tarkibi quyoshga nisbatan koʻpayadi: taxminan 0,2ni tashkil qiladi. Bundan tashqari, M 13 yulduzlari geliyning katta ulushiga ega: yulduzlar populyatsiyalaridan biri quyosh yaqinidagi geliyning massa ulushiga ega, 25% va yana ikkitasi mos ravishda 33% va 38%[12].
![{\displaystyle {\ce {[Fe/H]}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3fb5957e21c7dcebdab239e84038e30c37bf4b4b)
![{\displaystyle {\ce {[\alpha / Fe]}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/4595c3d5f3f325a28c19cfe364051a33ceaca4cf)
Oʻrganish tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Toʻplam 1714-yilda Edmund Halley tomonidan kashf etilgan, ammo u uni alohida yulduzlarga ajrata olmadi. Uning qayd etishicha, toʻplam tiniq, oysiz osmonda oddiy ko‘z bilan ko‘rinadi. Shuningdek, Halleydan keyin Jon Bevis toʻplamni kuzatdi va uni yulduzli osmon atlasiga kiritdi[8][13]. 1764-yilda Charlz Messier toʻplamni M 13 deb kataloglagan va toʻplam birinchi marta 1779-yilda yagona yulduzlarga aylangan[1][10].
1888-yilda toʻplam Jon Dreyer tomonidan tuzilgan Yangi Bosh Katalogga 6205[1][14] raqami ostida kiritilgan. 1974-yilda faraziy yerdan tashqari tsivilizatsiyalar uchun birinchi radioxabarlardan biri Aresibo xabari toʻplamga yuborildi. Ushbu toʻplam Galaktikadagi eng koʻp oʻrganilgan sharsimon toʻplamlardan biridir[8][9].
Kuzatishlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
M 13 toʻplamining aniq kattaligi + 5,8mni tashkil etadi, bu yaxshi sharoitlarda uni inson koʻzi bilan kuzatish mumkin, shuningdek, eng yorqin sharsimon toʻplamdan biridir. Uning burchak diametri taxminan 20 daqiqa yoy, lekin eng yorqin hudud 13 daqiqali diametr bilan cheklangan. Tomosha qilish uchun eng yaxshi oy iyul dir[8][10].
M 13ni durbina yordamida aniqlash oson; biroz kattalashtirishda toʻplam tumanli yamoqqa oʻxshaydi, markazi yorqinroq koʻrinadi. Ob’ektiv diametri taxminan 150 mm boʻlgan kattaroq teleskopdan foydalanilganda, toʻplamning tashqi qismlarida alohida yulduzlar koʻrinadi va uning sharsimon shakli aniq kuzatiladi. Diafragma 300 mm dan ortiq boʻlgan teleskop toʻplam markazidagi yulduzlarni farqlash imkonini beradi[2][9][15].
Madaniyatda
[tahrir | manbasini tahrirlash]M 13 toʻplamiga havolalar badiiy adabiyotlarda uchraydi. Ular orasida, masalan, Kurt Vonnegutning "Titan sirenlari" romani[16].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 „New General Catalog Objects: NGC 6200 - 6249“. cseligman.com. 2021-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ 2,0 2,1 Bruce McClure. „Meet M13, the Great Cluster in Hercules“ (en). EarthSky.org. 2021-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ Skrutskie M. F., Cutri R. M., Stiening R., Weinberg M. D., Schneider S., Carpenter J. M., Beichman C., Capps R., Chester T., Elias J. et al. The Two Micron All Sky Survey (2MASS) (англ.) // Astron. J. / J. G. III, E. Vishniac — IOP Publishing, American Astronomical Society, University of Chicago Press, AIP, 2006. — Vol. 131, Iss. 2. — P. 1163–1183. — ISSN 0004-6256; 1538-3881 — doi:10.1086/498708
- ↑ Darling D. J. Hercules Globular Cluster (M13, NGC 6205)
- ↑ Astronomy Picture of the Day — 1995.
- ↑ Frommert H. Messier 13
- ↑ Harris W. E. A catalog of parameters for globular clusters in the Milky Way (англ.) // Astron. J. / J. G. III, E. Vishniac — IOP Publishing, American Astronomical Society, University of Chicago Press, AIP, 1996. — Vol. 112, Iss. 4. — P. 1487. — ISSN 0004-6256; 1538-3881 — doi:10.1086/118116
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Hartmut Frommert, Christine Kronberg. „Messier Object 13“. www.messier.seds.org. 2021-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 David Darling. „Hercules Globular Cluster“. www.daviddarling.info. 2021-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Rob Garner. „Messier 13 (The Hercules Cluster)“. NASA (2017-yil 6-oktyabr). 2021-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ Hartmut Frommert. „M13 Barnard 29“. www.messier.seds.org. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.[sayt ishlamaydi]
- ↑ 12,0 12,1 George A. Gontcharov, Maxim Yu Khovritchev, Aleksandr V. Mosenkov. Isochrone fitting of Galactic globular clusters - II. NGC 6205 (M13)(ingl.) // Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. — 2020-08-01. — Vol. 497. — P. 3674–3693. — ISSN 0035-8711. — DOI:10.1093/mnras/staa1694.
- ↑ „M13: The Great Globular Cluster in Hercules“. Astronomy Picture of the Day (2020-yil 19-mart). 2021-yil 27-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ „The Interactive NGC Catalog Online“. spider.seds.org. 2018-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ „M13 with a Side of Galaxies, Please“ (en). Sky & Telescope (2018-yil 6-iyun). 2021-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.
- ↑ „The crowded heart of the Hercules globular cluster“ (en). www.spacetelescope.org. 2020-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-yanvar.