Shayboniylar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Shayboniylar
chigʻatoycha: sẖybạnylr‎; oʻzbekcha: Shayboniylar
Mansab davri
1500 – 1601-yillar
Unvoni
Muhammad Shayboniy

Shayboniylar — (chigʻatoycha: شيبانيلر‎; oʻzbekcha: Shayboniylar) — Buxoro xonligida hukmronlik qilgan oʻzbek sulolasi, oʻrta asrlardagi Movarounnahr va Janubiy Turkiston hukmdorlari oilasidan. U urugʻning ismini Chingizxonning nabirasi Shibon avlodi Chingizid Muhammad Shayboniydan olgan, garchi Muhammad Shayboniy va uning bevosita avlodlaridan hech biri hech qayerda hukmronlik qilmagan[1].

Shayboniylar va Shiboniylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shayboniyxonning o‘zi ham Jo‘jixonning o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Shibon avlodi ekanligini hisobga olib, ayrim tadqiqotchilar Shayboniylar va Shiboniylar o‘rtasida farq qilmaydi. Shunga ko‘ra, O‘rta Osiyoda Shayboniylar sulolasining hukmronligi Jo‘ji ulusidan Shiboniylar sulolasi hukmronligining davomi sifatida eʼtirof etiladi[2][3][4].

Tarixchi olim, tarix fanlari doktori T.Sultonov ana shu nuqtai nazarga sodiq qolgan holda, Muhammad Shayboniyxonning bevosita avlodlari hech qachon rasman hech qayerda hukmronlik qilmaganligini yozadi. Shuning uchun XVI asrda hukmronlik qilgan sulolaning toʻgʻri yozilishi. Movarounnahrda, markazi avval Samarqandda, keyin Buxoroda — Muhammad Shayboniyxon avlodlari sifatida Shayboniylar emas, balki Shiboniylar (Siboniylar), Jochining oʻgʻli Shibon (Sibon) avlodlari sifatida[5].

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shayboniyxon Abulxayr davlatini qayta tiklashga boʻlgan bir qancha muvaffaqiyatsiz urinishlardan soʻng Oʻrta Osiyodagi temuriylar shaharlarini egallashga qaror qiladi. 1499-yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishdi va 1500 — 1501-yillarda ularning poytaxti Samarqandni temuriylardan bosib olib, Shayboniylar davlatiga asos soldi. Butun Movarounnahrva Xuroson ustidan oʻz hokimiyatini oʻrnatdi. Shayboniyxon oʻz davlati tashkil topgan paytdan to vafotigacha qoʻshni davlatlarning koʻpchiligi bilan doimiy urushda boʻlgan. U doimiy ravishda Sharqiy Dashti Qipchoq choʻllarida qozoq koʻchmanchi lagerlarida bosqinlar uyushtirgan, Safaviylar bilan oʻz davlatini kengaytirish uchun kurashgan.

1510-yil dekabrda Muhammad Shayboniyxon Marv yaqinida eron shohi Ismoil I Safaviy tomonidan magʻlubiyatga uchradi va oʻldiriladi. Shayboniyxonning amakisi Kuchkunjixon (hukmronligi 1510 — 1530) vafoti va uning o‘g‘li Abu Saidxon (1530 — 1533) qisqa muddat hukmronligidan so‘ng Shayboniyning jiyani Ubaydullaxon (hukmronligi 1533-1540) davlat boshlig‘i bo‘ldi.

Shayboniylar temuriylarni Chingiziylar xonlari taxtini egallab oluvchilar, deb hisoblab, Xuroson va temuriylarning ikkinchi poytaxti Hirot uchun safaviylar bilan doimiy kurash olib bordilar.

Sulola[tahrir | manbasini tahrirlash]

Joʻjixon
 
 
 
 
Shaybon (sulola asoschisi)
 
 
 
 
Bahodir sulton
 
 
 
 
Joʻchi Buqa
 
 
 
 
Badaqul
 
 
 
 
Munka Temur
 
 
 
 
Ilpon sulton
 
 
 
 
Qoonboy
 
 
 
 
Mahmudxoʻja
 
 
 
 
Suronich sulton
 
 
 
 
Poʻlod sulton
 
 
 
 
Ibrohim — Arabshoh
 
 
 
 
Davlatshayx
 
 
 
 
Abulxayrxon*
 
 
 
 
Shohbudogʻ sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Shayboniyxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mahmud sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Temur sulton
 
Sevinch Muhammad
 
Xurramshoh
 
Ubaydullaxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Foʻlod sulton
 
Muhammadiyor sulton
 
Muhammad Rahim sulton
 
Abdulazizxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Koʻkboʻri sulton
 
 
 
 
 
Burxon sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Abulxayrxon*
 
 
 
 
Koʻchkunchixon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Abu Saidxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Abdullaxon
 
 
 
 
 
Abdullatifxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sulton Said sulton
 
Javonmardali
 
Xudoyberdi
 
Sulton Muhammad
 
Oʻgʻlon sulton
 
Gadoy sulton
 
Abdol sulton
 
 
 
Abulxayrxon*
 
 
 
 
Suyunchxoʻjaxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Keldi Muhammad sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Navroʻz Ahmadxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hasan sulton
 
Darveshxon
 
Bobo sulton
 
Doʻstmuhammad sulton
 
Amin sulton
 
Jalol sulton
 
Xorazmshoh sulton
 
 
 
Abulxayrxon*
 
 
 
 
Xoja Muhammad (Xojagʻum) sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jonibek sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pirmuhammadxon
 
Doʻstmuhammad
 
Rustam sulton
 
Iskandarxon
 
Sulaymon sulton
 
Yor Muhammad sulton
 
Kiston qora sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Din Muhammadxon
 
 
 
 
 
Oʻzbek sulton
 
Abdullaxon II
 
Zuhrabegim
 
 
 
 
 
Qilich qora sulton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pirmuhammadxon II
 
Abdulmoʻminxon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


Abdullaxon II (1557 — 1598, 1583-yilda xon taxtiga o‘tirdi) hukmronligi davri xon hokimiyatining sezilarli darajada kuchayishi bilan xarakterlanadi. Abdullaxon II vafoti va uning oʻgʻli Abdulmoʻminxon oʻldirilishi hamda Pirmuhammadxon II vafotidan keyin Shayboniylar sulolasi barham topdi.

Oxirgi shayboniy Pirmuhammadxon II davlatning kichik bir qismiga egalik qilgan; oʻsha yili u oʻzaro kurashda vafot etdi. Shayboniylardan keyin 1601-yilda hokimiyat tepasiga Ashtarxoniylar keldi.

Shayboniylar Movarounnahrda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shayboniyxon, Shohbudog‘ Sultana o‘g‘li, Abulxayrxon o‘g‘li Movarounnahrda1501-1510

Suyunchxoʻjaxon, Abulxayrxonning oʻgʻli, Toshkent sultoni 1503 — 1525, Xon Movarounnahrda 1510.

Kuchkunjixon, Abulxayrxon oʻgʻli, Sulton Turkiston 1501 — 1512, Xon Movarounnahrda 1510 — 1530.

Abu Saidxon, Kuchkunjixonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda1 530 — 1533

Ubaydulloxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1539.

Pirmuhammadxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Balxa 1546 — 1566, Sulton Buxoriy 1550 — 1551, Xon Movarounnahrda1556 — 1561.

Iskandarxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Miankalya 1512 — 1533, Sulton Kermine 1529 — 1533, Xon Movarounnahrda1561 — 1583

Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.

Abdulmoʻminxon, Abdullaxon II oʻgʻli, Sulton Balxa 1582 — 1583, Xon Balxa 1583 — 1598, Xon Movarounnahrda 1598-yil.

Pirmuhammadxon II, Isfandiyor Sultonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda 1598 — 1601

Shayboniylar Buxoroda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mahmud-sulton, Shohbudogʻ-sulton oʻgʻli, Abulxayrxon Sulton Buxoriy oʻgʻli 1501 — 1511.

Ubaydullaxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1540.

Abdulazizxon, Ubaydullaxon o‘g‘li, Xon Buxoriy 1540 — 1550

Muhammad Yor-sulton, Suyunch Muhammad-sultonning oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1550, 1551 — 1554

Burhon-sulton, o‘g‘li Muhammad Rahim-sultona, o‘g‘li Ubaydulloxon Sulton Buxoriy 1551 — 1555, 1556 — 1557 yillar.

Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon

Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Runivers
  2. The Cambridge history of Inner Asia. / Edited by Nicola di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden. — Cambridge university press, 2009
  3. Peter B. Golden, Central Asia in world history. Oxford university press, 2011
  4. R. D. McChesney, Central Asia: foundations of change, The Darvin press, 1996, p.126
  5. T. I. Sultanov, Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast, Izdatelstvo „AST“, Moskva, 2006, s.141

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Materiali po istorii Sredney i Sentralnoy Azii XXIX vv., T., 1988;
  • Istoriya Uzbekistana (XVI—Pervaya polovina XIX veka), t. 3, T., 1993;
  • Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000;
  • Oʻzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001.
  • Muhammad Solih, Shayboniynoma, T., 1989;
  • Hofiz Tanish alBuxoriy, Abdullanoma (1—2kitoblar), T., 1999— 2000;
  • Mirzo Muxammad Haydar, Tarixi Rashidi, T., 1996.