Bez

Bez, bezlar (glandulae) — 1) organizmning normal hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan va oʻziga xos maxsus shiralar (sekret) ishlab chiqaradigan hujay-ralar yoki koʻp hujayrali aʼzolar. Bez ishlab chiqaradigan moddalarning fiziologi k ahamiyatidan qagi nazar, hujay-ralardan chiqadigan hamma moddalar "sekret" deb yuritiladi. Koʻpgina Bez (mas, soʻlak, ter bezi, jigar, meʼda Bez)ning chiqaruv yoʻli boʻlib, ishlab chiqaradigan sekretini shu yoʻl orqali tana yuzasiga yoki biror aʼzo boʻshligʻiga ajratadi. Huning uchun tashqi sekresiya bezlari, yaʼni ekzokrin Bez deb ataladi. Baʼzi Bezda chiqaruv yoʻli boʻlmaydi va ular ishlab chiqaradigan sekret bevosita toʻqima suyuqligi, qon yoki limfaga qoʻshilib ketadi. Bunday Bez endokrin, yaʼni ichki sekresiya Bezi deb atalib, ularga gipofiz, buyrak usti Bezi, qalqonsimon Bez kiradi. Aralash Bez (mas, meʼda osti bezi, jinsiy Bez va boshqalar) ham boʻlib, ular sekretining bir qismini maxsus nay orqali biror boʻshliqqa, qolganini esa bevosita konga ajratadi. Bez hujayralaridan ishlanib chiqib, boshqa aʼzolarga va organizm funksiyalariga taʼsir etadigan moddalar inkretlar (yoki gormonlar) deb ataladi. Ekzokrin Bez bir va koʻp hujayrali boʻladi. Bir hujayralisiga ichak va nafas yoʻlining shilliq pardasidagi epiteliy ichida joylashgan qadoqsimon hujayrali Bez, koʻp hujay-ralisiga epiteliydan tashqarida joylashgan soʻlak Bez, meʼda-ichak shillik, pardasidagi Bez va boshqa kiradi. Bir hujay-rali Bez sekretni epiteliy yuzasiga chiqarib, uni mexanik va kimyoviy shikastdan saqlaydi. Bez ishlab chikaradigan moddalarining kimyoviy tabiatiga qarab seroz (yoki oqsilli) va shilim-shiq (yoki shilliq) Bezga boʻlinadi. Seroz Bez suvda oson eriydigan oqsil — sekret chiqaradi, shilimshiq Bezdan esa mutsin va mukoid moddalar chiqadi. Baʼzi Bezdan ham oqsil, ham shilimshiq sekret chiqadi (aralash Bez), mas, quloq oldidagi va jagʻ ostidagi soʻlak Bez Baʼzi Bez (sut Bez, Yirik ter Bez, yogʻ Bez va h. k.) yogʻlilipoid va steroidli sekret ishlab chiqaradi, bu Bez sekreti suvda erimaydi, hujayralardan tomchi yoki durda shaklida ajralib chiqadi. Buyrak usti Bezlarining poʻstloq qavatidan va jinsiy bezlardan ishlanib chiqadigan gormonlar ham steroidlarga kiradi. Sekretning qanday hosil boʻli-shi va epiteliy hujayralaridan tashqariga chiqarilish xususiyatiga qarab Bez merokrin, apokrin va golokrin Bezlarga boʻlinadi. Endokrin Bez muhim aʼzolar boʻlib, ularda ishlangan ink-ret (gormon) organizmning oʻsishi, vo-yaga yetishi va moddalar almashinuvi ja-rayonlarini idora etadi. Bez faoliyati nerv sistemasi hamda gumoral omillar tomonidan boshqariladi;

2) yalligʻlanib kattalashgan limfa tugunlarining xalq oʻrtasida tarqalgan yanglish nomi (qarang Limfa sistemasi).

Nosir Ahmedov.

Yana q.

• Endokrin bezlar

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil