Ayb

Ayb – jamoat tartib qoidalari va axloq normalariga xilof nojoʻya hatti-harakat.

Ayb (huquqda) – javobgarlikka tortishning zarur sharti. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxs qonuniy tartibda aybi sudda oshkora koʻrib chiqilib, aniqlanmaganiga qadar A.li emas, deb hisoblanadi (Oʻzbekiston Respublikasi Kon-stitutsiyasining 26-moddasi). Jinoyat sodir etishda A.dor deb topilgan shaxs qonunda belgilangan huquqlardan foy-dalanadi va majburiyatlarni bajaradi (Oʻzbekiston Respublikasi JK 4-moddasi). Jinoyat sodir etishda A.dor boʻlgan shaxsga nisbatan qoʻllaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi odilona boʻlishi, ya’ni jinoyatning ogʻir-yengilligiga, A.ning va shaxsning ijtimoiy xavflilik da-rajasiga muvofiq boʻlishi, hech kim ay-nan bitta jinoyat uchun ikki marta ja-229vobgarlikka tortilishi mumkin emas (Oʻzbekiston Respublikasi JKning 8-moddasi). Ma’lum yoshga toʻlgan, akli raso shaxs qonunda belgi-langan tartibda A.i isbotlangan va Oʻzbekiston Respublikasi JK bilan taqiqlangan ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) uchungina javobgar boʻladi, shuningdek qilmishida jinoyat tarki-bining mav-judligi aniqlangan har bir shaxs ja-vobgarlikka tortilishi shart(8–10-; 14-; 16–18-moddalar). Oʻzbekiston Respublikasi JKda na-zarda tutilgan jinoiy qilmishni shaxs qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida so-dir etishda A.li deb topilishi mum-kin (20–23-moddalar). Agar shaxs oʻz qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglamagan, anglashi mum-kin va lozim ham boʻlmagan yoki uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga koʻzi yet-magan va ishning holatlariga koʻra koʻzi yetishi mumkin va lozim ham boʻlmagan boʻlsa, bunday qilmish A.siz holda so-dir etilgan deb topiladi (24-modda). Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish shaxsning javobgarligini va uni Ali deb topishni istisno qiladi. Jino-yatni oxi-riga yetkazishdan ixtiyoriy qaytgan shaxs, agar amalda sodir etgan qilmishida boshqa jinoyat tarkibining barcha alomatlari boʻlsa, shu jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi va A.li deb topilishi mumkin (Oʻzbekiston Respublikasi JK 26-modda-sining 1–2–3-qismlari). Oʻzbekiston RespublikasiJPK 2-moddasi talabiga koʻra, Jinoyat-pro-sessual qonun hujjatlarining vazi-falaridan biri A. i boʻlmagan hech bir shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi shartligi toʻgʻrisida koʻrsatma berishdir. Buning uchun surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud jinoyat yuz berganligi, uning so-dir etilishida kim A. dorligini, shuningdek u bilan bogʻliq barcha holatlarni aniqlashi shart (Oʻzbekiston Respublikasi JPK 22-modda-sining 1-qismi). Gumon qilinuvchi, A.lanuvchi va sudlanuvchi jinoyat ishi qoʻzgʻatilgan va tergov harakatlari yoki sud muhokamasi oʻtkazilgan ish boʻyicha jinoiy hodisa yuz bermagan boʻlsa, uning qilmishida jinoyat tarkibi boʻlmasa va uning sodir etilgan jinoyatga daxli boʻlmasa, A.siz deb topilishi va rea-bilitatsiya kilinishi shart (Oʻzbekiston Respublikasi JPK 83-modda). Gumon qilinuvchining u so-dir etgan jinoyat haqidagi koʻrsatuvlari va A.lanuvchining oʻz aybiga iqror boʻlishi mavjud toʻgʻri, e’tirozeiz va xo-lis dalillar majmui bilan tasdiqlangan taqdirdagina uni A.lash, sud tomonidan A.li deb topish uchun asos boʻla oladi (Oʻzbekiston Respublikasi JPK 112-moddasining 1-qismi). A.ni boʻyniga olish toʻgʻrisidagi ariza ushbu Kodeksning I 2-moddasi asosida baholanib, u toʻgʻri, haqqoniy, e’tiro-zeiz va xolis dalil deb topilgandagi-na sudlanuvchini A.li deb topish uchun asos qilib olinishi mumkin (qarang Aybini boʻyniga olish toʻgʻrisidagi arz). Shax-sni toʻla yoki qisman reabilitatsiya eti-lishining mulkiy va boshqa oqibatlari Oʻzbekiston Respublikasi JPKning 302–313-moddalarida bata-feil koʻrsatilgan. Jinoyat ishi boʻyicha dastlabki tergov tamomlanib ish A.lov xulosasi bilan sudga yuborilganda, sud (su-dya) Oʻzbekiston Respublikasi JPK 396-moddasining 2-bandi talabiga koʻra, unda A.lanuvchining rea-bilitatsiya etish asoslari mavjud boʻlsa, ishni sudda koʻrish uchun tayinlamasdan uni tugatish toʻgʻrisida ajrim chiqarishi lozim. Reabilitatsiya asoslari ish sudda koʻrish uchun tayinlangandan soʻng ma’lum boʻlsa, ishni tugatish ushbu Kodek-sning 401-moddasi talabi asosida hal qilinadi. Sud (sudya) ish boʻyicha ayblov hukmi chiqarsa, ushbu hukmda sudlanuvchini Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishli moddasida nazarda tutilgan jinoyatni (jinoyatlarni) sodir etganlikda A.li deb topish masalasini hal qilishi lo-zim (Oʻzbekiston Respublikasi JPKning 457-moddasi). Agar sud ish boʻyicha oqlov hukmi chiqarsa, sudlanuvchini A.li deb topishi mumkin emas (Oʻzbekiston Respublikasi JPKning 464, 470-moddalari). Agar oklangan sudlanuvchi qamoqda boʻlsa, u oqlov hukmi e’lon qilinishi bilan qamoqdan ozod etilishi lozim (474-modda).