Qoʻshma gap

Qoʻshma gap — tuzilishiga koʻra sodda gapga oʻxshash ikki va undan ortiq predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Q.g . tuzilishi va qurilish materialiga koʻra sodda galdan farq qiladi. Sodda gapning qurilish materiali soʻz yoki soʻz birikmalari boʻlsa. Q.g .ning qurilish materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, Q.g . esa ikki va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda, jumladan. oʻzbek tilida, Q.g .lar qanday mazmun munosabatlarini ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi: bogʻ-lovchisiz Q.g .; bogʻlangan Q.g .; ergashgan Q.g .

Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro bogʻlovchi yoki bogʻlovchi vazifasidagi soʻz yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan Q. g . lar bogʻlovchisiz Q.g . hisoblanib, bunday Q.g .larda ohang muhim rol oʻynaydi. Bogʻlovchisiz Q.g .lar aksar hollarda bogʻlangan va ergashgan Q.g .lar bilan oʻxshash, munosabatdoshday koʻrin-sada, ular ana shu turdagi gaplarning bogʻlovchisiz varianti emas, balki Q.g .larning alohida turi hisoblanadi: "Saodatxon eshikni ochib yubordi, uyga muzday kuz havosi kirdi" (S.Zunnunova). "Sultonmurod oʻzini chetga olishga tirishdi, xalq toʻlqini uni surib ketdi" (Oybek).

Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro teng bogʻlov-chilar yordamida birikkan (teng aloqali) Q.g .lar bogʻlangan Q.g . deyilib, uning tarkibiy qismlari shaklan mustaqil koʻrinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir butunlikni tashkil etadi. Mas: "Bahor keldi va gullar ochildi". "Dil-afroʻz chindan ham oʻzgargan. Ammo oʻktam kulgusi, quralai koʻzlarining kibrona boqishi oʻsha-oʻsha edi" (Oʻ.Hoshimov).

Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida boʻlib, yaʼni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bogʻlovchilar, bir qancha feʼl shakllari, yuklama va koʻmakchilar, nisbiy soʻzlar va tobelanish ohangi yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, toʻldirish kabi vazifalarni bajaradigan Q.g . turi erga sh gan Q.g . yoki ergash g a p l i Q.g . deyiladi. Mas: "Bir kuni koʻchada ketayotsam, Umri bir bosh uzum koʻtarib kelyapti" (A.Qahhor) gapida-gi, "bir kuni koʻchada ketayotsam" qismi ergash gap boʻlib, u bosh gapdagi (Umri bir bosh uzum koʻtarib kelyapti) ishharakatning amalga oshish payti (vaqti)ni aniqlab, uni toʻldirmoqda, predikatdagi shaklga koʻra tobe holatda turibdi. Demak, bosh gap ergashgan Q.g . tarkibidagi hokim kom-ponent, yaʼni ergash gap tomonidan oʻzi yoki biror boʻlagi aniqlanadigan, ergash gap tobe boʻladigan gapdir. Mas.: "Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, u dardga chalinmaydi" gapi ega ergash gapli Q.g . boʻlib, undagi "udardga chalinmaydi" qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda. Yoki "Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yoʻq" gapida esa "Shoshish kerak emas" bosh gap boʻlib, ergash gap bosh gapdan anglashilgan harakatning sababini koʻrsatmoqda. Ergash gapli Q.g . tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga er-gashib (tobelanib), bu gapni yoki uning biror boʻlagini qandaydir (payt, oʻrin, sabab, natija va boshqalar) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. Oʻzbek tiliga doir mavjud darslik va qoʻllanmalarda ergash gaplar (ergash gapli Q.g .lar) mazmun va vazifalariga koʻra 14 turga ajratiladi.

Q.g . va uning turlari, Q.g .larning tabiati masalalari rus va yevropa tilshunosliklari qatori oʻzbek tilshunosligida ham keng , atroflicha oʻrganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akad. Gʻ.Abdu-rahmonov va M.Asqarovalarningxizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A. Gʻulomov, H. Gʻoziyev, F. Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A. Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa ham oʻzbek tilida Q.g . sintak-sisini oʻrganish va rivojlantirishga munosib hissa qoʻshganlar. Keyingi yillarda (oʻtgan asrning 90-yillaridan) oʻzbek tilshunosligida Q.g .larni, umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtai nazar bilan sistemaviy-struktur usulda oʻrganish boshlandi.

Adabiyot

• Abdurahmonov Gʻ., Qoʻshma gap sin-taksisi asoslari, T., 1958; As qa rova M., Hozirgi zamon oʻzbek tilida qoʻshma gaplar, T., 1960; Abdurahmonov Gʻ., Qoʻshma gap sintaksisi, T., 1964; Gʻulomov A., Asqa-rova M., Hozirgi oʻzbek adabiy tili. Sin-taksis, T, 1965 va 1987; As qarov M., Oʻzbek tilida ergashish formalari va ergash gaplar, T., 1966; Oʻzbek tili grammatikasi, 2-j. (sin-taksis), T., 1976; Nurmonov A., Gap haqida sintaktiknazariyalar, T., 1988; Mahmudov N., Nurmonov A., Oʻzbek tilining nazariy grammatikasi (sintaksis), T., 1995.

Abduvahob Madvaliyev.