Bosh miya: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Tahrir izohi yoʻq
Qator 7: Qator 7:
| image1 = Miya yarimsharlari.png
| image1 = Miya yarimsharlari.png
| alt1 = <!--This needs to be added.-->
| alt1 = <!--This needs to be added.-->
| caption1 = Bosh miya po‘stlog‘i bo‘laklari, [[peshona bo‘lagi|peshona]] (ko‘k), [[chakka bo‘lagi|chakka]] (yashil), [[ensa bo‘lagi|ensa]] (qizil), va [[tepa bo‘lagi|tepa]] (sariq) bo‘laklarini o‘z ichiga olgan. [[Miyacha]] (belgilanmagan) telensefalonning qismi emas.
| caption1 = Bosh miya poʻstlogʻi boʻlaklari, [[peshona boʻlagi|peshona]] (koʻk), [[chakka boʻlagi|chakka]] (yashil), [[ensa boʻlagi|ensa]] (qizil), va [[tepa boʻlagi|tepa]] (sariq) boʻlaklarini oʻz ichiga olgan. [[Miyacha]] (belgilanmagan) telensefalonning qismi emas.
<!--image 2-->
<!--image 2-->
| image2 = EmbryonicBrain.svg
| image2 = EmbryonicBrain.svg
| alt2 = <!--This needs to be added.-->
| alt2 = <!--This needs to be added.-->
| caption2 = Umurtqalilar embrioni miyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatuvchi diagramma.
| caption2 = Umurtqalilar embrioni miyasining asosiy yoʻnalishlarini koʻrsatuvchi diagramma.
}}
}}


'''Bosh miya''' (cerebrum) yoki '''oxirgi miya''' (telencephalon) [[miya]]ning katta qismi bo‘lib, tarkibiga [[bosh miya po‘stlog‘i]] ([[bosh miya yarimsharlari]]ning) va [[gippokamp]], [[bazal o‘zaklar]] va [[hidlov piyozchasi]] kabi bir qancha subkortikal tuzilmalar kiradi. [[Odam miyasi]]da, bosh miya [[markaziy nerv sistemasi]]ning eng yuqori sohasidir. '''Prosensefalon''' yoki '''oldingi miya''' [[embrion]]al tuzilma bo‘lib, undan bosh miya [[prenatal rivojlanish|prenatal rivojlanadi]]. Sutemizuvchilarda, [[Dorsum (biologiya)|dorsal]] telensefalon, yoki [[Pallium (neyroanatomiya)|pallium]], [[bosh miya po‘stlog‘i]]ga rivojlanadi va [[ventral]] telensefalon, yoki [[Pallium (neyroanatomiya)|subpallium]], [[bazal o‘zaklar]]ga aylanadi. Bosh miya shuningdek tahminan simmetrik [[Miya funksiyasining lateralizatsiyasi|chap va o‘ng bosh miya yarimsharlariga]] bo‘linadi.
'''Bosh miya''' (cerebrum) yoki '''oxirgi miya''' (telencephalon) [[miya]]ning katta qismi boʻlib, tarkibiga [[bosh miya poʻstlogʻi]] ([[bosh miya yarimsharlari]]ning) va [[gippokamp]], [[bazal oʻzaklar]] va [[hidlov piyozchasi]] kabi bir qancha subkortikal tuzilmalar kiradi. [[Odam miyasi]]da, bosh miya [[markaziy nerv sistemasi]]ning eng yuqori sohasidir. '''Prosensefalon''' yoki '''oldingi miya''' [[embrion]]al tuzilma boʻlib, undan bosh miya [[prenatal rivojlanish|prenatal rivojlanadi]]. Sutemizuvchilarda, [[Dorsum (biologiya)|dorsal]] telensefalon, yoki [[Pallium (neyroanatomiya)|pallium]], [[bosh miya poʻstlogʻi]]ga rivojlanadi va [[ventral]] telensefalon, yoki [[Pallium (neyroanatomiya)|subpallium]], [[bazal oʻzaklar]]ga aylanadi. Bosh miya shuningdek tahminan simmetrik [[Miya funksiyasining lateralizatsiyasi|chap va oʻng bosh miya yarimsharlariga]] boʻlinadi.


Bosh miya [[miyacha]] ishtirokida odam tanasidagi barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.
Bosh miya [[miyacha]] ishtirokida odam tanasidagi barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.
Qator 21: Qator 21:
== Tuzilishi ==
== Tuzilishi ==
[[File:Cerebrum animation small.gif|thumb|Odam bosh miyasining lokatsiyasi (qizil).]]
[[File:Cerebrum animation small.gif|thumb|Odam bosh miyasining lokatsiyasi (qizil).]]
Bosh miya [[miya]]ning eng yirik qismi. Hayvon tanasi holatiga ko‘ra [[miya ustuni]]ning oldida yoki ustida yotadi. Odamlarda bosh miya eng yirik va miyaning besh asosiy bo‘limlari ichida eng yaxshi rivojlangani.
Bosh miya [[miya]]ning eng yirik qismi. Hayvon tanasi holatiga koʻra [[miya ustuni]]ning oldida yoki ustida yotadi. Odamlarda bosh miya eng yirik va miyaning besh asosiy boʻlimlari ichida eng yaxshi rivojlangani.


Bosh miya ikkita bosh miya yarimsharlarida va ularning [[bosh miya po‘stlog‘i|po‘stloqlaridan]] (tashqi [[kulrang modda]] qavati) va ostida yotuvchi [[oq modda]] sohalaridan iborat.<ref name="brain structure">{{cite book|last1=Arnould-Taylor|first1=William|title=A Textbook of Anatomy and Physiology|date=1998|publisher=Nelson Thornes|page=52|url=https://books.google.com/books?id=jVHkyWzY-_4C&pg=PA52&lpg=PA52&dq=the+cerebrum+textbook&source=bl&ots=_bMhoe_nS6&sig=7HjHqEU2kw2Ktqy9swTDAwYvqTA&hl=en&sa=X&ei=KzLMVNH_BYmegwTtl4DACQ&ved=0CD4Q6AEwBg#v=onepage&q=the%20cerebrum%20textbook&f=false|accessdate=27 January 2015}}</ref> Uning subkortikal tuzilmalari gippokamp, bazal o‘zaklar va hidlov piyozchasini o‘z ichiga oladi. Bosh miya ikkita C-shaklidagi yarimsharlardan tashkil topgan bo‘lib, ular o‘zaro chuqur [[bosh miyaning bo‘ylama tirqishi]] bilan ajralib turadi.
Bosh miya ikkita bosh miya yarimsharlarida va ularning [[bosh miya poʻstlogʻi|poʻstloqlaridan]] (tashqi [[kulrang modda]] qavati) va ostida yotuvchi [[oq modda]] sohalaridan iborat.<ref name="brain structure">{{cite book|last1=Arnould-Taylor|first1=William|title=A Textbook of Anatomy and Physiology|date=1998|publisher=Nelson Thornes|page=52|url=https://books.google.com/books?id=jVHkyWzY-_4C&pg=PA52&lpg=PA52&dq=the+cerebrum+textbook&source=bl&ots=_bMhoe_nS6&sig=7HjHqEU2kw2Ktqy9swTDAwYvqTA&hl=en&sa=X&ei=KzLMVNH_BYmegwTtl4DACQ&ved=0CD4Q6AEwBg#v=onepage&q=the%20cerebrum%20textbook&f=false|accessdate=27 January 2015}}</ref> Uning subkortikal tuzilmalari gippokamp, bazal oʻzaklar va hidlov piyozchasini oʻz ichiga oladi. Bosh miya ikkita C-shaklidagi yarimsharlardan tashkil topgan boʻlib, ular oʻzaro chuqur [[bosh miyaning boʻylama tirqishi]] bilan ajralib turadi.


===Bosh miya po‘stlog‘i===
===Bosh miya poʻstlogʻi===
[[File:Lateral surface of cerebral cortex - gyri.png|thumb|Bosh miya yuzasi|250 px|left]]
[[File:Lateral surface of cerebral cortex - gyri.png|thumb|Bosh miya yuzasi|250 px|left]]
Bosh miya po‘stlog‘i, bosh miyaning tashqi [[kulrang modda]] qavati bo‘lib, faqatgina sutemizuvchilarda topilgan. Yirik sutemizuvchilarda, shuningdek odamlarda, bosh miya po‘stlog‘i yuzasi burmalanib [[pushta (neyroanatomiya)|pushtalar]] va [[egat (neyroanatomiya)|egatlar]] hosil qiladi va [[yuza maydoni]]ni kengaytiradi.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=wNnaxY8-B2gC&oi=fnd&pg=PR13&dq=Angevine,+J.%3B+Cotman,+C.+(1981).+Principles+of+Neuroanatomy.+NY:+Oxford+University+Press&ots=SyfSkObD2d&sig=wvhN2qMlQ2w7zbWAbacSvmD0cJE#v=onepage&q&f=false|title=Principles of Neuroanatomy|last1=Angevine|first1=J.|last2=Cotman|first2=C.|date=1981|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=NY|pages=|accessdate=25 January 2015}}</ref>
Bosh miya poʻstlogʻi, bosh miyaning tashqi [[kulrang modda]] qavati boʻlib, faqatgina sutemizuvchilarda topilgan. Yirik sutemizuvchilarda, shuningdek odamlarda, bosh miya poʻstlogʻi yuzasi burmalanib [[pushta (neyroanatomiya)|pushtalar]] va [[egat (neyroanatomiya)|egatlar]] hosil qiladi va [[yuza maydoni]]ni kengaytiradi.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=wNnaxY8-B2gC&oi=fnd&pg=PR13&dq=Angevine,+J.%3B+Cotman,+C.+(1981).+Principles+of+Neuroanatomy.+NY:+Oxford+University+Press&ots=SyfSkObD2d&sig=wvhN2qMlQ2w7zbWAbacSvmD0cJE#v=onepage&q&f=false|title=Principles of Neuroanatomy|last1=Angevine|first1=J.|last2=Cotman|first2=C.|date=1981|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=NY|pages=|accessdate=25 January 2015}}</ref>


Bosh miya po‘stlog‘i to‘rt [[bo‘lak (anatomiya)|bo‘lakka]] bo‘linadi: [[peshona bo‘lagi|peshona]], [[tepa bo‘lagi|tepa]], [[ensa bo‘lagi|ensa]] va [[chakka bo‘lagi|chakka]] bo‘laklari. Bo‘laklar ulardan yuqorida yotuvchi [[neyrokranium|neyrokranial suyaklar]]ga ko‘ra bo‘lingan.<ref name="brain components">{{cite book|last1=Rosdahl|first1=Caroline|last2=Kowalski|first2=Mary|title=Textbook of Basic Nursing|date=2008|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|page=189|edition=9th|url=https://books.google.com/books?id=odY9mXicPlYC&pg=PA189&lpg=PA189&dq=the+cerebrum+textbook&source=bl&ots=z10Ag5Y_tU&sig=rcJ4N0PncD1-O9VeKUUaB0mc0Kg&hl=en&sa=X&ei=KzLMVNH_BYmegwTtl4DACQ&ved=0CDwQ6AEwBQ#v=onepage&q&f=false|accessdate=28 January 2015}}</ref>
Bosh miya poʻstlogʻi toʻrt [[boʻlak (anatomiya)|boʻlakka]] boʻlinadi: [[peshona boʻlagi|peshona]], [[tepa boʻlagi|tepa]], [[ensa boʻlagi|ensa]] va [[chakka boʻlagi|chakka]] boʻlaklari. Boʻlaklar ulardan yuqorida yotuvchi [[neyrokranium|neyrokranial suyaklar]]ga koʻra boʻlingan.<ref name="brain components">{{cite book|last1=Rosdahl|first1=Caroline|last2=Kowalski|first2=Mary|title=Textbook of Basic Nursing|date=2008|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|page=189|edition=9th|url=https://books.google.com/books?id=odY9mXicPlYC&pg=PA189&lpg=PA189&dq=the+cerebrum+textbook&source=bl&ots=z10Ag5Y_tU&sig=rcJ4N0PncD1-O9VeKUUaB0mc0Kg&hl=en&sa=X&ei=KzLMVNH_BYmegwTtl4DACQ&ved=0CDwQ6AEwBQ#v=onepage&q&f=false|accessdate=28 January 2015}}</ref>


===Bosh miya yarimsharlari===
===Bosh miya yarimsharlari===
Bosh miya [[bosh miyaning bo‘ylama tirqishi]] yordamida ikkita [[bosh miya yarimsharlari]], o‘ng va chap, bo‘linadi. [[Kontralateral miya|Bosh miya kontralateral tuzilgan]], ya’ni, o‘ng yarimshar tananing chap tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi, chap yarimshar bo‘lsa tananing o‘ng tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi.<ref name="brain components" /> Yarimsharlar orasida kuchli lekin to‘liq bo‘lmagan [[bilateral simmetriya]] mavjud. [[Miya funksiyalari lateralizatsiyasi]] ma’lum va bo‘lishi mumkin bo‘lgan farqlarni ko‘rsatadi.
Bosh miya [[bosh miyaning boʻylama tirqishi]] yordamida ikkita [[bosh miya yarimsharlari]], oʻng va chap, boʻlinadi. [[Kontralateral miya|Bosh miya kontralateral tuzilgan]], ya’ni, oʻng yarimshar tananing chap tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi, chap yarimshar boʻlsa tananing oʻng tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi.<ref name="brain components" /> Yarimsharlar orasida kuchli lekin toʻliq boʻlmagan [[bilateral simmetriya]] mavjud. [[Miya funksiyalari lateralizatsiyasi]] ma’lum va boʻlishi mumkin boʻlgan farqlarni koʻrsatadi.


==Rivojlanishi==
==Rivojlanishi==
Umurtqalilarning rivojlanayotgan [[embrion]]ida [[nerv naychasi]] to‘rtta ajralmagan qismlari bo‘lib, ulardan keyinchalik markaziy nerv sistemasining ma’lum sohalari rivojlanadi; bular [[oldingi miya]] (prosencephalon), [[o‘rta miya]] (mesencephalon), [[ortki miya]] (rhombencephalon) va [[orqa miya]].<ref>{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott F. |title=Developmental biology |date=2014 |publisher=Sinauer |location=Sunderland, Mass. |isbn=978-0-87893-978-7 |edition=10th}}</ref> Oldingi miya keyinchalik telensefalon (oxirgi miya) va diensefalon (oraliq miya)ga rivojlanadi. Dorsal telensefalon pallium (sutemizuvchilar va reptiliyalarda bosh miya po‘stlog‘i)ga aylanadi va ventral telensefalon [[bazal o‘zaklar]]ni hosil qiladi. Diensefalon [[thalamus]] va [[gipotalamus]]ga rivojlanadi, shuningdek [[optik pufakchalar]] (keyinchalik [[to‘r parda]])ga ham.<ref>{{cite book|editor1-first=Eric R. |editor1-last=Kandel |title=Principles of neural science |date=2006 |publisher=McGraw-Hill |location=Appleton and Lange |isbn=978-0-07-139011-8 |edition=5th}}</ref> Dorsal telensefalon keyin o‘rta chiziq bilan ajralgan ikkita lateral telensefalik pufakchalarni hosil qiladi. Ular chap va o‘ng [[bosh miya yarimsharlari]]ga rivojlanadi. Qushlar va baliqlarda barcha umurtqalilardagi kabi dorsal telensefalon bor, lekin qavatlanmagan va shuning uchun bosh miya po‘stlog‘i deb hisoblanmaydi. Faqatgina qavatlangan sitoarxitektonika po‘stloq deb hisoblanishi mumkin.
Umurtqalilarning rivojlanayotgan [[embrion]]ida [[nerv naychasi]] toʻrtta ajralmagan qismlari boʻlib, ulardan keyinchalik markaziy nerv sistemasining ma’lum sohalari rivojlanadi; bular [[oldingi miya]] (prosencephalon), [[oʻrta miya]] (mesencephalon), [[ortki miya]] (rhombencephalon) va [[orqa miya]].<ref>{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott F. |title=Developmental biology |date=2014 |publisher=Sinauer |location=Sunderland, Mass. |isbn=978-0-87893-978-7 |edition=10th}}</ref> Oldingi miya keyinchalik telensefalon (oxirgi miya) va diensefalon (oraliq miya)ga rivojlanadi. Dorsal telensefalon pallium (sutemizuvchilar va reptiliyalarda bosh miya poʻstlogʻi)ga aylanadi va ventral telensefalon [[bazal oʻzaklar]]ni hosil qiladi. Diensefalon [[thalamus]] va [[gipotalamus]]ga rivojlanadi, shuningdek [[optik pufakchalar]] (keyinchalik [[toʻr parda]])ga ham.<ref>{{cite book|editor1-first=Eric R. |editor1-last=Kandel |title=Principles of neural science |date=2006 |publisher=McGraw-Hill |location=Appleton and Lange |isbn=978-0-07-139011-8 |edition=5th}}</ref> Dorsal telensefalon keyin oʻrta chiziq bilan ajralgan ikkita lateral telensefalik pufakchalarni hosil qiladi. Ular chap va oʻng [[bosh miya yarimsharlari]]ga rivojlanadi. Qushlar va baliqlarda barcha umurtqalilardagi kabi dorsal telensefalon bor, lekin qavatlanmagan va shuning uchun bosh miya poʻstlogʻi deb hisoblanmaydi. Faqatgina qavatlangan sitoarxitektonika poʻstloq deb hisoblanishi mumkin.


== Funksiyalari ==
== Funksiyalari ==
'''Eslatma''': Bosh miya ko‘plab qism va sohalardan iborat bo‘lgan yahlit tuzilma bo‘lgani uchun, ushbu bo‘limda faqatgina bosh miyaning ''umumiy'' vazifalari keltirilganini aytib o‘tish muhim. To‘liqroq ma’lumot uchun asosiy maqolalar, [[bosh miya po‘stlog‘i]] va [[bazal o‘zaklar]]ga, qaralsin. Bosh miya miyaning asosiy qismi bo‘lib, hissiyot, eshitish, ko‘rish, shaxsiyat va yana ko‘plab funksiyalarni boshqaradi. U barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.
'''Eslatma''': Bosh miya koʻplab qism va sohalardan iborat boʻlgan yahlit tuzilma boʻlgani uchun, ushbu boʻlimda faqatgina bosh miyaning ''umumiy'' vazifalari keltirilganini aytib oʻtish muhim. Toʻliqroq ma’lumot uchun asosiy maqolalar, [[bosh miya poʻstlogʻi]] va [[bazal oʻzaklar]]ga, qaralsin. Bosh miya miyaning asosiy qismi boʻlib, hissiyot, eshitish, koʻrish, shaxsiyat va yana koʻplab funksiyalarni boshqaradi. U barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.


[[Birlamchi harakatlantiruvchi po‘stloq]]dagi [[yuqorigi harakatlantiruvchi neyron]]lari miya ustuni va orqa miyaga o‘z [[akson]]larini yuboradi va u yerda muskullarni innervatsiya qiluvchi [[pastki harakatlantiruvchi neyron]]lar bilan [[sinaps]]lar hosil qiladi. Po‘stloqdagi tasodifiy o‘garishlar natijasida harakatlantiruvchi sohalarning zararlanishi ma’lum turdagi [[harakatlantiruvchi neyron kasalligi]]ga olib kelishi mumkin. Bu turdagi zararlanish natijasida total [[shol]] emas, muskul kuchi va aniqligi yo‘qolishiga olib keladi.
[[Birlamchi harakatlantiruvchi poʻstloq]]dagi [[yuqorigi harakatlantiruvchi neyron]]lari miya ustuni va orqa miyaga oʻz [[akson]]larini yuboradi va u yerda muskullarni innervatsiya qiluvchi [[pastki harakatlantiruvchi neyron]]lar bilan [[sinaps]]lar hosil qiladi. Poʻstloqdagi tasodifiy oʻgarishlar natijasida harakatlantiruvchi sohalarning zararlanishi ma’lum turdagi [[harakatlantiruvchi neyron kasalligi]]ga olib kelishi mumkin. Bu turdagi zararlanish natijasida total [[shol]] emas, muskul kuchi va aniqligi yoʻqolishiga olib keladi.


U sensor tushunish, xotira, fikrlar va xulosalar qilish markazi sifatida ishlaydi; bosh miya shuning ixtiyoriy harakat faoliyati markazi sifatida ham ishlaydi.
U sensor tushunish, xotira, fikrlar va xulosalar qilish markazi sifatida ishlaydi; bosh miya shuning ixtiyoriy harakat faoliyati markazi sifatida ham ishlaydi.


===Sensor protsessing===
===Sensor protsessing===
[[Bosh miya po‘stlog‘i]]ning birlamchi sezuvchi sohalari [[vizual]], [[eshitish sistemasi|eshitish]], [[somatosensor]], [[ta’m bilish]] va [[hid bilish]] informatsiyalarini qabul qiladi va qayta ishlaydi. Po‘stloq assotsiatsiyalovchi sohalari bilan birgalikda bu miya sohalari sensor informatsiyalarni bizning dunyo bo‘yicha tushunchalarimizga aylantiradi.
[[Bosh miya poʻstlogʻi]]ning birlamchi sezuvchi sohalari [[vizual]], [[eshitish sistemasi|eshitish]], [[somatosensor]], [[ta’m bilish]] va [[hid bilish]] informatsiyalarini qabul qiladi va qayta ishlaydi. Poʻstloq assotsiatsiyalovchi sohalari bilan birgalikda bu miya sohalari sensor informatsiyalarni bizning dunyo boʻyicha tushunchalarimizga aylantiradi.


=== Hid bilish ===
=== Hid bilish ===
{{Asosiy|Hid bilish}}
{{Asosiy|Hid bilish}}
[[Hidlov piyozchasi]], hid bilish sezgisi uchun javobgar bo‘lib, ko‘plab umurtqalilar bosh miyasining yirik sohalarini egallaydi. Ammo, odamlarda, miyaning bu qismi anchagina kichikroq va peshona bo‘lagining ostida yotadi. Hid bilish sensor sitemasi unikal bo‘lib, hidlov piyozchasi neyronlari o‘z aksonlarini birinchi [[talamus]]ga emas, to‘g‘ridan to‘g‘ri [[piriform po‘stlog‘i|hidlov po‘stlog‘i]]ga yuboradi. Hidlov piyozchasining jarohati [[hid bilish]]ning yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.
[[Hidlov piyozchasi]], hid bilish sezgisi uchun javobgar boʻlib, koʻplab umurtqalilar bosh miyasining yirik sohalarini egallaydi. Ammo, odamlarda, miyaning bu qismi anchagina kichikroq va peshona boʻlagining ostida yotadi. Hid bilish sensor sitemasi unikal boʻlib, hidlov piyozchasi neyronlari oʻz aksonlarini birinchi [[talamus]]ga emas, toʻgʻridan toʻgʻri [[piriform poʻstlogʻi|hidlov poʻstlogʻi]]ga yuboradi. Hidlov piyozchasining jarohati [[hid bilish]]ning yoʻqolishiga sabab boʻladi.


=== Til va aloqa ===
=== Til va aloqa ===
{{Asosiy|Til}}
{{Asosiy|Til}}
[[Gapirish]] va tilni bosh miya po‘stlog‘i qismlari ta’minlaydi. Tilning harakat ulushlarini [[Broka sohasi]] ta’minlaydi. Nutqni tushunish [[Vernikke sohasi]] orqali ta’minlanadi. Bu ikki soha yirik [[oq modda]] trakti, [[yoysimon tutam]] orqali o‘zaro bog‘langan. Broka sohasining jarohati [[ekspressiv afaziya]] (to‘liq bo‘lmagan afaziya)ga olib kelsa, Vernikke sohasi jarohati [[reseptiv afaziya]] (to‘liq afaziya deb ham ataladi)ga sabab bo‘ladi.
[[Gapirish]] va tilni bosh miya poʻstlogʻi qismlari ta’minlaydi. Tilning harakat ulushlarini [[Broka sohasi]] ta’minlaydi. Nutqni tushunish [[Vernikke sohasi]] orqali ta’minlanadi. Bu ikki soha yirik [[oq modda]] trakti, [[yoysimon tutam]] orqali oʻzaro bogʻlangan. Broka sohasining jarohati [[ekspressiv afaziya]] (toʻliq boʻlmagan afaziya)ga olib kelsa, Vernikke sohasi jarohati [[reseptiv afaziya]] (toʻliq afaziya deb ham ataladi)ga sabab boʻladi.


=== O‘rganish va xotira ===
=== Oʻrganish va xotira ===
{{Asosiy maqola|Xotira}}
{{Asosiy maqola|Xotira}}
Xotiraning aniq yoki deklarativ (faktli) shakllanishi [[gippokamp]] va [[o‘rta chakka bo‘lagi]]ning unga bog‘liq sohalarida amalga oshadi. Bu bog‘liqlik [[chakka bo‘lagi epilepsiyasi]]ni davolash uchun ikkala, chap va o‘ng gippokamp xirurgik olib tashlangan [[HM (bemor)|HM]] nomi bilan mashhur bemordan so‘ng tavsiflangan. Amaliyotdan so‘ng, HMda [[anterograd amneziya]], yoki yangi xotiralar shakllantira olmaslik kuzatilgan.
Xotiraning aniq yoki deklarativ (faktli) shakllanishi [[gippokamp]] va [[oʻrta chakka boʻlagi]]ning unga bogʻliq sohalarida amalga oshadi. Bu bogʻliqlik [[chakka boʻlagi epilepsiyasi]]ni davolash uchun ikkala, chap va oʻng gippokamp xirurgik olib tashlangan [[HM (bemor)|HM]] nomi bilan mashhur bemordan soʻng tavsiflangan. Amaliyotdan soʻng, HMda [[anterograd amneziya]], yoki yangi xotiralar shakllantira olmaslik kuzatilgan.


So‘zsiz yoki jarayonli xotira, masalan murakkab harakatlar, bazal o‘zaklarni o‘z ichiga oladi.
Soʻzsiz yoki jarayonli xotira, masalan murakkab harakatlar, bazal oʻzaklarni oʻz ichiga oladi.


Qisqa muddatli yoki ishchi xotira po‘stloqning assotsiativ sohalarini, xususan [[dorsolateral prefrontal po‘stloq]], shu qatorda gippokampni o‘z ichiga oladi.
Qisqa muddatli yoki ishchi xotira poʻstloqning assotsiativ sohalarini, xususan [[dorsolateral prefrontal poʻstloq]], shu qatorda gippokampni oʻz ichiga oladi.


==Boshqa hayvonlarda==
==Boshqa hayvonlarda==
Eng sodda umurtqalilar, [[miksina]] va [[minoga]]larda, bosh miya [[hidlov piyozchasi]]dan [[nerv impulslari]]ni qabul qiluvchi nisbatan oddiy tuzilma. [[Tog‘ayli baliqlar]] va [[panja qanotli baliqlar]], shuningdek [[amfibiyalar]]da, anchagina murakkab tuzilma mavjud: bosh miya uchta alohida sohalarga bo‘lingan. Eng pastki (yoki ventral) soha [[bazal o‘zaklar]]ni hosil qiladi va bosh miyaning qolgan qismlarini [[talamus]] bilan bog‘lovchi tolalar tutadi. Undan yuqorida va bosh miyaning lateral qismi ''paleopallium'' va eng yuqori (yoki dorsal) qismi ''arxipallium'' deb ataladi. Bu hayvonlarda bosh miya, [[amniot]]lardagi keng doiradagi funksiyalaridan farqli ravishda, asosan hidlov sezgisiga bag‘ishlangan.<ref name="VB">{{cite book |author=Romer, Alfred Sherwood|author2=Parsons, Thomas S.|year=1977 |title=The Vertebrate Body |publisher=Holt-Saunders International |location= Philadelphia, PA|pages= 536–543|isbn= 0-03-910284-X}}</ref>
Eng sodda umurtqalilar, [[miksina]] va [[minoga]]larda, bosh miya [[hidlov piyozchasi]]dan [[nerv impulslari]]ni qabul qiluvchi nisbatan oddiy tuzilma. [[Togʻayli baliqlar]] va [[panja qanotli baliqlar]], shuningdek [[amfibiyalar]]da, anchagina murakkab tuzilma mavjud: bosh miya uchta alohida sohalarga boʻlingan. Eng pastki (yoki ventral) soha [[bazal oʻzaklar]]ni hosil qiladi va bosh miyaning qolgan qismlarini [[talamus]] bilan bogʻlovchi tolalar tutadi. Undan yuqorida va bosh miyaning lateral qismi ''paleopallium'' va eng yuqori (yoki dorsal) qismi ''arxipallium'' deb ataladi. Bu hayvonlarda bosh miya, [[amniot]]lardagi keng doiradagi funksiyalaridan farqli ravishda, asosan hidlov sezgisiga bagʻishlangan.<ref name="VB">{{cite book |author=Romer, Alfred Sherwood|author2=Parsons, Thomas S.|year=1977 |title=The Vertebrate Body |publisher=Holt-Saunders International |location= Philadelphia, PA|pages= 536–543|isbn= 0-03-910284-X}}</ref>


[[Shu’la qanotli baliqlar]]da tuzilishi birmuncha boshqacha. Bosh miyaning letral va ventral sohalari ichki yuzasi bo‘rtib [[miya qorinchalari]]ga shakllanadi; u bazal o‘zaklarni va palliumning turli qismlarini o‘z ichiga oladi va murakkab tuzilma bo‘lishi mumkin, xususan [[teleostlar]]da. Bosh miyaning dorsal yuzasi membranali va [[nerv to‘qimasi]] tutmaydi.<ref name="VB" />
[[Shu’la qanotli baliqlar]]da tuzilishi birmuncha boshqacha. Bosh miyaning letral va ventral sohalari ichki yuzasi boʻrtib [[miya qorinchalari]]ga shakllanadi; u bazal oʻzaklarni va palliumning turli qismlarini oʻz ichiga oladi va murakkab tuzilma boʻlishi mumkin, xususan [[teleostlar]]da. Bosh miyaning dorsal yuzasi membranali va [[nerv toʻqimasi]] tutmaydi.<ref name="VB" />


Amniotlarda bosh miya anchagina yirik va murakkablashadi. [[Sudralib yuruvchilar]] (reptiliyalar)da, paleopallium amfibiyalardagidan ancha yirik va uning o‘sishi bazal yadrolarni bosh miyaning markaziy sohalariga itargan. Quyi umurtqalilardagi kabi, [[kulrang modda]] [[oq modda]]ning ostida joylashgan, lekin ba’zi reptiliyalarda, u tashqi yuzaga tarqalib, primitiv po‘stloq hosil qiladi, xususan miyaning oldingi qismida.<ref name="VB" />
Amniotlarda bosh miya anchagina yirik va murakkablashadi. [[Sudralib yuruvchilar]] (reptiliyalar)da, paleopallium amfibiyalardagidan ancha yirik va uning oʻsishi bazal yadrolarni bosh miyaning markaziy sohalariga itargan. Quyi umurtqalilardagi kabi, [[kulrang modda]] [[oq modda]]ning ostida joylashgan, lekin ba’zi reptiliyalarda, u tashqi yuzaga tarqalib, primitiv poʻstloq hosil qiladi, xususan miyaning oldingi qismida.<ref name="VB" />


[[Sut emizuvchilar]]da, bu rivojlanish yanada davom etadi va po‘stloq bosh miya yarimsharlarini to‘liq qoplaydi, xususan rivojlangan turlarda, masalan [[primatlar]]da. Paleopallium miyaning ventral yuzasiga itrilib, hidlov bo‘laklariga aylanadi, arxipallium bo‘lsa medial dorsal burchak trofida aylanadi va [[gippokamp]]ni hosil qiladi. [[Yo‘ldoshlilar]]da, keyinchalik ikki yarimsharni bog‘lovchi [[qadoqsimon tana]] ham rivojlanadi. Bosh miya yuzasining murakkab burmalari ham yuqori sutemizuvchilarda topilgan.<ref name="VB" /> Garchi yirik sutemizuvchilar (masalan, fillar) bosh miyasi ham mos ravishda yirik bo‘lsada, [[delfinlar]] bosh miyasi tana massasining 2 foizidan ko‘proqni tashkil qiluvchi yagona tur (odamdan tashqari) hisoblanadi.<ref>{{cite book |author=T.L. Brink |year=2008 |title=Psychology: A Student Friendly Approach. |chapter=Unit 4: The Nervous System. |pages=62 |url=http://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/01/TLBrink_PSYCH04.pdf| format=PDF}}</ref>
[[Sut emizuvchilar]]da, bu rivojlanish yanada davom etadi va poʻstloq bosh miya yarimsharlarini toʻliq qoplaydi, xususan rivojlangan turlarda, masalan [[primatlar]]da. Paleopallium miyaning ventral yuzasiga itrilib, hidlov boʻlaklariga aylanadi, arxipallium boʻlsa medial dorsal burchak trofida aylanadi va [[gippokamp]]ni hosil qiladi. [[Yoʻldoshlilar]]da, keyinchalik ikki yarimsharni bogʻlovchi [[qadoqsimon tana]] ham rivojlanadi. Bosh miya yuzasining murakkab burmalari ham yuqori sutemizuvchilarda topilgan.<ref name="VB" /> Garchi yirik sutemizuvchilar (masalan, fillar) bosh miyasi ham mos ravishda yirik boʻlsada, [[delfinlar]] bosh miyasi tana massasining 2 foizidan koʻproqni tashkil qiluvchi yagona tur (odamdan tashqari) hisoblanadi.<ref>{{cite book |author=T.L. Brink |year=2008 |title=Psychology: A Student Friendly Approach. |chapter=Unit 4: The Nervous System. |pages=62 |url=http://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/01/TLBrink_PSYCH04.pdf| format=PDF}}</ref>


[[Qushlar]] bosh miyasi ham sudralib yuruvchilardan farqli ravsihda sutemizuvchilarnikiga o‘xshash yiriklashgan. Qushlar miyasining kattalashgan o‘lchamini klassik jihatdan kattalashgan [[bazal o‘zaklar]]ga bog‘lashgan, qolgan sohalari ibtidoiy qolgan degan fikr bo‘lgan, lekin bu qarash sezilarli darajada qolib ketgan.<ref>{{cite journal |vauthors=Jarvis ED, Güntürkün O, Bruce L |title=Avian brains and a new understanding of vertebrate brain evolution. |journal=Nat. Rev. Neurosci. |year=2005 |volume=6 |issue=2 |pages=151–9 |doi=10.1038/nrn1606 |pmid=15685220 |pmc=2507884|display-authors=etal}}</ref> Qushlarda [[ensefalizatsiya]]ning alternativ jarayoni kechgan,<ref name="pmid16553307">{{cite journal |author=Emery NJ |title=Cognitive ornithology: the evolution of avian intelligence |journal=Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. |volume=361 |issue=1465 |pages=23–43 |date=2006-01-29 |pmid=16553307 |pmc=1626540 |doi=10.1098/rstb.2005.1736 |url=}}</ref> ular boshqa [[arxozavrlar]]dan kelib chiqqan bo‘lsada, sutemizuvchilar va ularning [[terapsid]] ajdodlari boshidan o‘tkazgan tajribalari bilan kam sonli aniq parallellari bor.
[[Qushlar]] bosh miyasi ham sudralib yuruvchilardan farqli ravsihda sutemizuvchilarnikiga oʻxshash yiriklashgan. Qushlar miyasining kattalashgan oʻlchamini klassik jihatdan kattalashgan [[bazal oʻzaklar]]ga bogʻlashgan, qolgan sohalari ibtidoiy qolgan degan fikr boʻlgan, lekin bu qarash sezilarli darajada qolib ketgan.<ref>{{cite journal |vauthors=Jarvis ED, Güntürkün O, Bruce L |title=Avian brains and a new understanding of vertebrate brain evolution. |journal=Nat. Rev. Neurosci. |year=2005 |volume=6 |issue=2 |pages=151–9 |doi=10.1038/nrn1606 |pmid=15685220 |pmc=2507884|display-authors=etal}}</ref> Qushlarda [[ensefalizatsiya]]ning alternativ jarayoni kechgan,<ref name="pmid16553307">{{cite journal |author=Emery NJ |title=Cognitive ornithology: the evolution of avian intelligence |journal=Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. |volume=361 |issue=1465 |pages=23–43 |date=2006-01-29 |pmid=16553307 |pmc=1626540 |doi=10.1098/rstb.2005.1736 |url=}}</ref> ular boshqa [[arxozavrlar]]dan kelib chiqqan boʻlsada, sutemizuvchilar va ularning [[terapsid]] ajdodlari boshidan oʻtkazgan tajribalari bilan kam sonli aniq parallellari bor.


==Qo‘shimcha suratlar==
==Qoʻshimcha suratlar==
<gallery>
<gallery>
File:Slide2KLI.JPG|Bosh miya. Lateral yuza. Chuqur kesma.
File:Slide2KLI.JPG|Bosh miya. Lateral yuza. Chuqur kesma.
Qator 90: Qator 90:


{{Nerv sistemasi}}
{{Nerv sistemasi}}
{{Bosh miya po‘stlog‘i}}
{{Bosh miya poʻstlogʻi}}
{{Navbox
{{Navbox
| name = Kommissural tolalar va septum
| name = Kommissural tolalar va septum
Qator 116: Qator 116:
* [[Gumbaz (neyroanatomiya)|Gumbaz]]
* [[Gumbaz (neyroanatomiya)|Gumbaz]]


| group4 = [[Pardasimon to‘siq]]
| group4 = [[Pardasimon toʻsiq]]
| list4 =
| list4 =
* [[Septal yadrolar]]
* [[Septal yadrolar]]
** [[Medial septal yadro]]
** [[Medial septal yadro]]
** [[Subfornikal organ]]
** [[Subfornikal organ]]
* [[Pardasimon to‘siq g‘ori]]
* [[Pardasimon toʻsiq gʻori]]


| group5 = Boshqa
| group5 = Boshqa
Qator 157: Qator 157:
* [[Orqa kommissura]]
* [[Orqa kommissura]]


| group3 = [[To‘rtinchi qorincha]]
| group3 = [[Toʻrtinchi qorincha]]
| list3 = {{Navbox|subgroup
| list3 = {{Navbox|subgroup


| group1 = [[To‘rtinchi qorincha tomi|Tom]]
| group1 = [[Toʻrtinchi qorincha tomi|Tom]]
| list1 =
| list1 =
* [[Yuqorigi chodir]]
* [[Yuqorigi chodir]]
** [[Chodir yuganchasi|Yugancha]]
** [[Chodir yuganchasi|Yugancha]]
* [[Pastki chodir]]
* [[Pastki chodir]]
* [[To‘rtinchi qorincha tasmasi|Tasma]]
* [[Toʻrtinchi qorincha tasmasi|Tasma]]
* [[To‘rtinchi qorincha|Fastigium]]
* [[Toʻrtinchi qorincha|Fastigium]]


| group2 = Tubi
| group2 = Tubi
Qator 178: Qator 178:
** [[Area postrema]]
** [[Area postrema]]
** [[Obex]]
** [[Obex]]
* [[To‘rtinchi qorincha tubining medial bo‘rtig‘i|Medial bo‘rtiq]]
* [[Toʻrtinchi qorincha tubining medial boʻrtigʻi|Medial boʻrtiq]]
* [[Chegaralovchi egat]]
* [[Chegaralovchi egat]]


Qator 189: Qator 189:
| list4 =
| list4 =
* [[Rombsimon chuqurcha]]
* [[Rombsimon chuqurcha]]
* [[To‘rtinchi qorinchaning tomirli chigali|Tomirli chigal]]
* [[Toʻrtinchi qorinchaning tomirli chigali|Tomirli chigal]]


}}
}}
Qator 200: Qator 200:
* [[Perilymfatik naycha]]
* [[Perilymfatik naycha]]


| group5= Bog‘liq
| group5= Bogʻliq
| list5=
| list5=
*[[Ventrikulomegaliya]]
*[[Ventrikulomegaliya]]

27-May 2020, 14:48 dagi koʻrinishi

Bosh miya poʻstlogʻi boʻlaklari, peshona (koʻk), chakka (yashil), ensa (qizil), va tepa (sariq) boʻlaklarini oʻz ichiga olgan. Miyacha (belgilanmagan) telensefalonning qismi emas.
Umurtqalilar embrioni miyasining asosiy yoʻnalishlarini koʻrsatuvchi diagramma.

Bosh miya (cerebrum) yoki oxirgi miya (telencephalon) miyaning katta qismi boʻlib, tarkibiga bosh miya poʻstlogʻi (bosh miya yarimsharlarining) va gippokamp, bazal oʻzaklar va [[hidlov piyozchasi]] kabi bir qancha subkortikal tuzilmalar kiradi. Odam miyasida, bosh miya markaziy nerv sistemasining eng yuqori sohasidir. Prosensefalon yoki oldingi miya embrional tuzilma boʻlib, undan bosh miya prenatal rivojlanadi. Sutemizuvchilarda, dorsal telensefalon, yoki pallium, bosh miya poʻstlogʻiga rivojlanadi va ventral telensefalon, yoki subpallium, bazal oʻzaklarga aylanadi. Bosh miya shuningdek tahminan simmetrik chap va oʻng bosh miya yarimsharlariga boʻlinadi.

Bosh miya miyacha ishtirokida odam tanasidagi barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.

Tuzilishi

Odam bosh miyasining lokatsiyasi (qizil).

Bosh miya miyaning eng yirik qismi. Hayvon tanasi holatiga koʻra miya ustunining oldida yoki ustida yotadi. Odamlarda bosh miya eng yirik va miyaning besh asosiy boʻlimlari ichida eng yaxshi rivojlangani.

Bosh miya ikkita bosh miya yarimsharlarida va ularning poʻstloqlaridan (tashqi kulrang modda qavati) va ostida yotuvchi oq modda sohalaridan iborat.[1] Uning subkortikal tuzilmalari gippokamp, bazal oʻzaklar va hidlov piyozchasini oʻz ichiga oladi. Bosh miya ikkita C-shaklidagi yarimsharlardan tashkil topgan boʻlib, ular oʻzaro chuqur bosh miyaning boʻylama tirqishi bilan ajralib turadi.

Bosh miya poʻstlogʻi

Bosh miya yuzasi

Bosh miya poʻstlogʻi, bosh miyaning tashqi kulrang modda qavati boʻlib, faqatgina sutemizuvchilarda topilgan. Yirik sutemizuvchilarda, shuningdek odamlarda, bosh miya poʻstlogʻi yuzasi burmalanib pushtalar va egatlar hosil qiladi va yuza maydonini kengaytiradi.[2]

Bosh miya poʻstlogʻi toʻrt boʻlakka boʻlinadi: peshona, tepa, ensa va chakka boʻlaklari. Boʻlaklar ulardan yuqorida yotuvchi neyrokranial suyaklarga koʻra boʻlingan.[3]

Bosh miya yarimsharlari

Bosh miya bosh miyaning boʻylama tirqishi yordamida ikkita bosh miya yarimsharlari, oʻng va chap, boʻlinadi. Bosh miya kontralateral tuzilgan, ya’ni, oʻng yarimshar tananing chap tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi, chap yarimshar boʻlsa tananing oʻng tomonidan signallarni qayta ishlaydi va boshqaradi.[3] Yarimsharlar orasida kuchli lekin toʻliq boʻlmagan bilateral simmetriya mavjud. Miya funksiyalari lateralizatsiyasi ma’lum va boʻlishi mumkin boʻlgan farqlarni koʻrsatadi.

Rivojlanishi

Umurtqalilarning rivojlanayotgan embrionida nerv naychasi toʻrtta ajralmagan qismlari boʻlib, ulardan keyinchalik markaziy nerv sistemasining ma’lum sohalari rivojlanadi; bular oldingi miya (prosencephalon), oʻrta miya (mesencephalon), ortki miya (rhombencephalon) va orqa miya.[4] Oldingi miya keyinchalik telensefalon (oxirgi miya) va diensefalon (oraliq miya)ga rivojlanadi. Dorsal telensefalon pallium (sutemizuvchilar va reptiliyalarda bosh miya poʻstlogʻi)ga aylanadi va ventral telensefalon bazal oʻzaklarni hosil qiladi. Diensefalon thalamus va gipotalamusga rivojlanadi, shuningdek optik pufakchalar (keyinchalik toʻr parda)ga ham.[5] Dorsal telensefalon keyin oʻrta chiziq bilan ajralgan ikkita lateral telensefalik pufakchalarni hosil qiladi. Ular chap va oʻng bosh miya yarimsharlariga rivojlanadi. Qushlar va baliqlarda barcha umurtqalilardagi kabi dorsal telensefalon bor, lekin qavatlanmagan va shuning uchun bosh miya poʻstlogʻi deb hisoblanmaydi. Faqatgina qavatlangan sitoarxitektonika poʻstloq deb hisoblanishi mumkin.

Funksiyalari

Eslatma: Bosh miya koʻplab qism va sohalardan iborat boʻlgan yahlit tuzilma boʻlgani uchun, ushbu boʻlimda faqatgina bosh miyaning umumiy vazifalari keltirilganini aytib oʻtish muhim. Toʻliqroq ma’lumot uchun asosiy maqolalar, bosh miya poʻstlogʻi va bazal oʻzaklarga, qaralsin. Bosh miya miyaning asosiy qismi boʻlib, hissiyot, eshitish, koʻrish, shaxsiyat va yana koʻplab funksiyalarni boshqaradi. U barcha ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi.

Birlamchi harakatlantiruvchi poʻstloqdagi yuqorigi harakatlantiruvchi neyronlari miya ustuni va orqa miyaga oʻz aksonlarini yuboradi va u yerda muskullarni innervatsiya qiluvchi pastki harakatlantiruvchi neyronlar bilan sinapslar hosil qiladi. Poʻstloqdagi tasodifiy oʻgarishlar natijasida harakatlantiruvchi sohalarning zararlanishi ma’lum turdagi harakatlantiruvchi neyron kasalligiga olib kelishi mumkin. Bu turdagi zararlanish natijasida total shol emas, muskul kuchi va aniqligi yoʻqolishiga olib keladi.

U sensor tushunish, xotira, fikrlar va xulosalar qilish markazi sifatida ishlaydi; bosh miya shuning ixtiyoriy harakat faoliyati markazi sifatida ham ishlaydi.

Sensor protsessing

Bosh miya poʻstlogʻining birlamchi sezuvchi sohalari vizual, eshitish, somatosensor, ta’m bilish va hid bilish informatsiyalarini qabul qiladi va qayta ishlaydi. Poʻstloq assotsiatsiyalovchi sohalari bilan birgalikda bu miya sohalari sensor informatsiyalarni bizning dunyo boʻyicha tushunchalarimizga aylantiradi.

Hid bilish

Asosiy maqola: Hid bilish

Hidlov piyozchasi, hid bilish sezgisi uchun javobgar boʻlib, koʻplab umurtqalilar bosh miyasining yirik sohalarini egallaydi. Ammo, odamlarda, miyaning bu qismi anchagina kichikroq va peshona boʻlagining ostida yotadi. Hid bilish sensor sitemasi unikal boʻlib, hidlov piyozchasi neyronlari oʻz aksonlarini birinchi talamusga emas, toʻgʻridan toʻgʻri hidlov poʻstlogʻiga yuboradi. Hidlov piyozchasining jarohati hid bilishning yoʻqolishiga sabab boʻladi.

Til va aloqa

Asosiy maqola: Til

Gapirish va tilni bosh miya poʻstlogʻi qismlari ta’minlaydi. Tilning harakat ulushlarini Broka sohasi ta’minlaydi. Nutqni tushunish Vernikke sohasi orqali ta’minlanadi. Bu ikki soha yirik oq modda trakti, yoysimon tutam orqali oʻzaro bogʻlangan. Broka sohasining jarohati ekspressiv afaziya (toʻliq boʻlmagan afaziya)ga olib kelsa, Vernikke sohasi jarohati reseptiv afaziya (toʻliq afaziya deb ham ataladi)ga sabab boʻladi.

Oʻrganish va xotira

Asosiy maqola: Xotira

Xotiraning aniq yoki deklarativ (faktli) shakllanishi gippokamp va oʻrta chakka boʻlagining unga bogʻliq sohalarida amalga oshadi. Bu bogʻliqlik chakka boʻlagi epilepsiyasini davolash uchun ikkala, chap va oʻng gippokamp xirurgik olib tashlangan HM nomi bilan mashhur bemordan soʻng tavsiflangan. Amaliyotdan soʻng, HMda anterograd amneziya, yoki yangi xotiralar shakllantira olmaslik kuzatilgan.

Soʻzsiz yoki jarayonli xotira, masalan murakkab harakatlar, bazal oʻzaklarni oʻz ichiga oladi.

Qisqa muddatli yoki ishchi xotira poʻstloqning assotsiativ sohalarini, xususan dorsolateral prefrontal poʻstloq, shu qatorda gippokampni oʻz ichiga oladi.

Boshqa hayvonlarda

Eng sodda umurtqalilar, miksina va minogalarda, bosh miya hidlov piyozchasidan nerv impulslarini qabul qiluvchi nisbatan oddiy tuzilma. Togʻayli baliqlar va panja qanotli baliqlar, shuningdek amfibiyalarda, anchagina murakkab tuzilma mavjud: bosh miya uchta alohida sohalarga boʻlingan. Eng pastki (yoki ventral) soha bazal oʻzaklarni hosil qiladi va bosh miyaning qolgan qismlarini talamus bilan bogʻlovchi tolalar tutadi. Undan yuqorida va bosh miyaning lateral qismi paleopallium va eng yuqori (yoki dorsal) qismi arxipallium deb ataladi. Bu hayvonlarda bosh miya, amniotlardagi keng doiradagi funksiyalaridan farqli ravishda, asosan hidlov sezgisiga bagʻishlangan.[6]

Shu’la qanotli baliqlarda tuzilishi birmuncha boshqacha. Bosh miyaning letral va ventral sohalari ichki yuzasi boʻrtib miya qorinchalariga shakllanadi; u bazal oʻzaklarni va palliumning turli qismlarini oʻz ichiga oladi va murakkab tuzilma boʻlishi mumkin, xususan teleostlarda. Bosh miyaning dorsal yuzasi membranali va nerv toʻqimasi tutmaydi.[6]

Amniotlarda bosh miya anchagina yirik va murakkablashadi. Sudralib yuruvchilar (reptiliyalar)da, paleopallium amfibiyalardagidan ancha yirik va uning oʻsishi bazal yadrolarni bosh miyaning markaziy sohalariga itargan. Quyi umurtqalilardagi kabi, kulrang modda oq moddaning ostida joylashgan, lekin ba’zi reptiliyalarda, u tashqi yuzaga tarqalib, primitiv poʻstloq hosil qiladi, xususan miyaning oldingi qismida.[6]

Sut emizuvchilarda, bu rivojlanish yanada davom etadi va poʻstloq bosh miya yarimsharlarini toʻliq qoplaydi, xususan rivojlangan turlarda, masalan primatlarda. Paleopallium miyaning ventral yuzasiga itrilib, hidlov boʻlaklariga aylanadi, arxipallium boʻlsa medial dorsal burchak trofida aylanadi va gippokampni hosil qiladi. Yoʻldoshlilarda, keyinchalik ikki yarimsharni bogʻlovchi qadoqsimon tana ham rivojlanadi. Bosh miya yuzasining murakkab burmalari ham yuqori sutemizuvchilarda topilgan.[6] Garchi yirik sutemizuvchilar (masalan, fillar) bosh miyasi ham mos ravishda yirik boʻlsada, delfinlar bosh miyasi tana massasining 2 foizidan koʻproqni tashkil qiluvchi yagona tur (odamdan tashqari) hisoblanadi.[7]

Qushlar bosh miyasi ham sudralib yuruvchilardan farqli ravsihda sutemizuvchilarnikiga oʻxshash yiriklashgan. Qushlar miyasining kattalashgan oʻlchamini klassik jihatdan kattalashgan bazal oʻzaklarga bogʻlashgan, qolgan sohalari ibtidoiy qolgan degan fikr boʻlgan, lekin bu qarash sezilarli darajada qolib ketgan.[8] Qushlarda ensefalizatsiyaning alternativ jarayoni kechgan,[9] ular boshqa arxozavrlardan kelib chiqqan boʻlsada, sutemizuvchilar va ularning terapsid ajdodlari boshidan oʻtkazgan tajribalari bilan kam sonli aniq parallellari bor.

Qoʻshimcha suratlar

  • Bosh miya. Lateral yuza. Chuqur kesma.
    Bosh miya. Lateral yuza. Chuqur kesma.
  • Bosh miya. Medial yuza. Chuqur kesma.
    Bosh miya. Medial yuza. Chuqur kesma.

Foydalanilgan adabiyotlar

  1. ↑ Arnould-Taylor, William. A Textbook of Anatomy and Physiology. Nelson Thornes, 1998 — 52 bet. 2015-yil 27-yanvarda qaraldi. 
  2. ↑ Angevine, J.; Cotman, C.. Principles of Neuroanatomy. NY: Oxford University Press, 1981. 2015-yil 25-yanvarda qaraldi. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Rosdahl, Caroline; Kowalski, Mary. Textbook of Basic Nursing, 9th, Lippincott Williams & Wilkins, 2008 — 189 bet. 2015-yil 28-yanvarda qaraldi. 
  4. ↑ Gilbert, Scott F.. Developmental biology, 10th, Sunderland, Mass.: Sinauer, 2014. ISBN 978-0-87893-978-7. 
  5. ↑ Principles of neural science, 5th, Appleton and Lange: McGraw-Hill, 2006. ISBN 978-0-07-139011-8. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S.. The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International, 1977 — 536–543 bet. ISBN 0-03-910284-X. 
  7. ↑ T.L. Brink „Unit 4: The Nervous System.“,. Psychology: A Student Friendly Approach. (PDF), 2008 — 62 bet. 
  8. ↑ "Avian brains and a new understanding of vertebrate brain evolution.". Nat. Rev. Neurosci. 6 (2): 151–9. 2005. doi:10.1038/nrn1606. PMID 15685220. PMC 2507884. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2507884. 
  9. ↑ Emery NJ (2006-01-29). "Cognitive ornithology: the evolution of avian intelligence". Philos. Trans. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. 361 (1465): 23–43. doi:10.1098/rstb.2005.1736. PMID 16553307. PMC 1626540. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1626540. 

Havolalar

 Vikiomborda Bosh miya
haqida turkum mavjud 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosh_miya&oldid=2099496" dan olindi