Turkiy tillar: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k →‎Umumiy maʼlumot: imlo, replaced: mikdor → miqdor (3) using AWB
qisqartmalarni toʻliqlash (v0.3)
Qator 7: Qator 7:
Turkiy tillar deganda, Sibirdan Bolqon yarim oroligacha bir chiziq boʻylab choʻzilgan ulkan geografik hududda tarqalgan oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, saxa (yoqut), tuva, xakas, oltoy, karagas, shor, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, tatar, boshqird, chuvash, qoʻmiq, noʻgʻay, qorachoybolqor, tofalar, chuvash kabi 25 dan ortiq til tushuniladi. Turkiy tillar hozirgi tarqalish geografiyasiga koʻra, quyidagi mintaqalarga ajratiladi: Oʻrta va Jan.
Turkiy tillar deganda, Sibirdan Bolqon yarim oroligacha bir chiziq boʻylab choʻzilgan ulkan geografik hududda tarqalgan oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, saxa (yoqut), tuva, xakas, oltoy, karagas, shor, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, tatar, boshqird, chuvash, qoʻmiq, noʻgʻay, qorachoybolqor, tofalar, chuvash kabi 25 dan ortiq til tushuniladi. Turkiy tillar hozirgi tarqalish geografiyasiga koʻra, quyidagi mintaqalarga ajratiladi: Oʻrta va Jan.


Sharqiy Osiyo, Jan. va Gʻarbiy Sibir, VolgaKama havzasi, Shim. Kavkaz, Zakavkazye va Qora dengiz boʻyi. Turkiy tillarning genetik, lisoniy xususiyatlar jihatidan oʻzaro munosabati masalasiga qiziqish juda qad.dan davom etib keladi. Turkiy tillarni birinchi marta tasnif qilgan olim Maxmud Koshgʻariydir. Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish 19-a. oxiri va 20-a.da qayta avj oldi va hozirgigacha koʻplab tasniflar vujudga keldi (rus olimlari I.N.Berezin, V.V.Radlov, F.Ye.Korsh, A.N.Samoylovich, V.A.Bogoroditskiy, N.A.Baskakov, B.A.Serebrennikov, turk olimi R.R.Arat, fin olimlari G. Y. Ramstedt va A.M.O.Ryasyanen, nemis olimlari I.Bensing va K.G. Mengeslarning tasniflari). Bu tasniflar metodi, oldiga qoʻygan maqsadi nuqtai nazaridan xilmaxildir. Shuning uchun bu tasniflarning birida biron bir guruhga mansub deb hisoblangan til ikkinchisida boshqa bir guruhga tushib qolishi mumkin. Turkiy tillarni tasnif qilishning oʻziga xos qiyin tomonlari bor. Bu qiyinchilik, avvalo, Turkiy tillarning oʻzaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan yaqinligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, alohida olingan har bir turkiy xalqning tarkib topishida turli xil qabilalarning ishtirok etganligi va bir qabila bir paytning oʻzida bir necha turkiy xalqning shakllanishida ishtirok etganligi bilan izohlanadi. Mas., V.A.Bogoroditskiy oʻz tasnifida Turkiy tillarning geografik tarqalish xususiyatini asos qilib, ularni 7 guruhga ajratadi: shim.sharqiy (saxayoqut, karagas va tuva tillari); xakas (mintaqadagi xakas aholining shevalari); o l toy (oltoy va teleut tillari, bir qancha lahjalar); gʻarbiy sibir (sibir tatarlariningbarcha laxjalari); volgaboʻyiuraloldi (tatar va boshqird tillari); oʻrta osiyo (uzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq tillari); jan.gʻarbiy (turkman, ozarbayjon, qoʻmiq, gagauz, turk tillari va chuvash tili). Bu tasnifda turkiy xalklar va tillarning tarixiy tarakane™ hisobga olinmagan, karaim, noʻgʻay kabi tillar eʼtibordan chetdan qolgan. V.V.Radlov tomonidan Turkiy tillar quyidagicha tasnif qilingan: sharqiy guruh (Oltoy, Ob, Yenisey turkiylari va Chulim tatarlarining til va laqjalari, karagas, xakas, shor va tuva tillari); gʻarbiy guruh (Gʻarbiy Sibir tatarlarining lahjalari, qirgʻiz, qozoq, boshqird, tatar va qoraqalpoq tillari); oʻrta osiyo guruhi (oʻzbek va uygʻur tillari); jan. guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrimtatar tillari). Bu tasnifga Turkiy tillarning fonetik xususiyatlari asos qilib olingan boʻlsada, baʼzi fonetik belgilar muayyan bir guruhga emas, bir necha guruh tillarga xos ekanligi seziladi. Boshqa tasniflar ham u yoki bu darajada kamchiliklarga ega. Tasniflar orasida Turkiy tillarning ham til xususiyatlarini, ham tarixiy taraqqiyotini, ham genetik qarindoshligini atroflicha hisobga olgan hamda Turkiy tillarning barchasini tuliq qamrab olgan tasnif N.A.Baskakov tomonidan taklif etilgan va u kupchilik turkiyshunoslar tomonidan tan olingan.
Sharqiy Osiyo, Jan. va Gʻarbiy Sibir, VolgaKama havzasi, Shim. Kavkaz, Zakavkazye va Qora dengiz boʻyi. Turkiy tillarning genetik, lisoniy xususiyatlar jihatidan oʻzaro munosabati masalasiga qiziqish juda qad.dan davom etib keladi. Turkiy tillarni birinchi marta tasnif qilgan olim Maxmud Koshgʻariydir. Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish 19-asr oxiri va 20-asrda qayta avj oldi va hozirgigacha koʻplab tasniflar vujudga keldi (rus olimlari I.N.Berezin, V.V.Radlov, F.Ye.Korsh, A.N.Samoylovich, V.A.Bogoroditskiy, N.A.Baskakov, B.A.Serebrennikov, turk olimi R.R.Arat, fin olimlari G. Y. Ramstedt va A.M.O.Ryasyanen, nemis olimlari I.Bensing va K.G. Mengeslarning tasniflari). Bu tasniflar metodi, oldiga qoʻygan maqsadi nuqtai nazaridan xilmaxildir. Shuning uchun bu tasniflarning birida biron bir guruhga mansub deb hisoblangan til ikkinchisida boshqa bir guruhga tushib qolishi mumkin. Turkiy tillarni tasnif qilishning oʻziga xos qiyin tomonlari bor. Bu qiyinchilik, avvalo, Turkiy tillarning oʻzaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan yaqinligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, alohida olingan har bir turkiy xalqning tarkib topishida turli xil qabilalarning ishtirok etganligi va bir qabila bir paytning oʻzida bir necha turkiy xalqning shakllanishida ishtirok etganligi bilan izohlanadi. Mas., V.A.Bogoroditskiy oʻz tasnifida Turkiy tillarning geografik tarqalish xususiyatini asos qilib, ularni 7 guruhga ajratadi: shim.sharqiy (saxayoqut, karagas va tuva tillari); xakas (mintaqadagi xakas aholining shevalari); o l toy (oltoy va teleut tillari, bir qancha lahjalar); gʻarbiy sibir (sibir tatarlariningbarcha laxjalari); volgaboʻyiuraloldi (tatar va boshqird tillari); oʻrta osiyo (uzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq tillari); jan.gʻarbiy (turkman, ozarbayjon, qoʻmiq, gagauz, turk tillari va chuvash tili). Bu tasnifda turkiy xalklar va tillarning tarixiy tarakane™ hisobga olinmagan, karaim, noʻgʻay kabi tillar eʼtibordan chetdan qolgan. V.V.Radlov tomonidan Turkiy tillar quyidagicha tasnif qilingan: sharqiy guruh (Oltoy, Ob, Yenisey turkiylari va Chulim tatarlarining til va laqjalari, karagas, xakas, shor va tuva tillari); gʻarbiy guruh (Gʻarbiy Sibir tatarlarining lahjalari, qirgʻiz, qozoq, boshqird, tatar va qoraqalpoq tillari); oʻrta osiyo guruhi (oʻzbek va uygʻur tillari); jan. guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrimtatar tillari). Bu tasnifga Turkiy tillarning fonetik xususiyatlari asos qilib olingan boʻlsada, baʼzi fonetik belgilar muayyan bir guruhga emas, bir necha guruh tillarga xos ekanligi seziladi. Boshqa tasniflar ham u yoki bu darajada kamchiliklarga ega. Tasniflar orasida Turkiy tillarning ham til xususiyatlarini, ham tarixiy taraqqiyotini, ham genetik qarindoshligini atroflicha hisobga olgan hamda Turkiy tillarning barchasini tuliq qamrab olgan tasnif N.A.Baskakov tomonidan taklif etilgan va u kupchilik turkiyshunoslar tomonidan tan olingan.


Turkiy tillar oilasi uchun xos bulgan singarmonizm (hozirgi oʻzbek adabiy tili bundan mustasno), suz boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, oʻzakning deyarli oʻzgarmasligi, gap boʻlaklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar uni boshqa til oilalaridan farklab turadi. Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtiruvchi va boshqa til oilalaridan farklovchi xususiyatlaridan biri lugʻat tarkibining bir-biriga juda yaqinligi va grammatik qurilishining oʻxshashligidir. Shuning uchun gʻam chuvash va yoqutlardan boshqa hamma turkiy xalklar vakillari oʻz ona tillarida gaplashganlarida bir-birini muayyan darajada tushuna oladi.
Turkiy tillar oilasi uchun xos bulgan singarmonizm (hozirgi oʻzbek adabiy tili bundan mustasno), suz boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, oʻzakning deyarli oʻzgarmasligi, gap boʻlaklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar uni boshqa til oilalaridan farklab turadi. Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtiruvchi va boshqa til oilalaridan farklovchi xususiyatlaridan biri lugʻat tarkibining bir-biriga juda yaqinligi va grammatik qurilishining oʻxshashligidir. Shuning uchun gʻam chuvash va yoqutlardan boshqa hamma turkiy xalklar vakillari oʻz ona tillarida gaplashganlarida bir-birini muayyan darajada tushuna oladi.
Qator 13: Qator 13:
Turkiy tillar umumiy genetik va tipologik belgilarga ega: fonetikada yukrridagi belgilardan tashqari unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi Turkiy tillarda unli va undosh tovushlar mik, dori bir xil emas. Unlilar miqdori baʼzi Turkiy tillarda (tuva, gagauz, chulimtatar tillarida) 20 dan ortiq boʻlsa, koʻpchiligida 8 ta (xoz. oʻzbek adabiy tilida 6 ta). Undosh tovushlar miqdorida esa bunchalik katta farq yoʻq. Maxsus adabiyotlarda undoshlar miqdori 20 dan kam kursatilmaganidek, 30 dan ortiqham qayd etilmaydi. Baʼzi Turkiy tillarda suz boshida jarangsiz undoshlar (k, p, t) ishlatilsa, boshqalarida ayni urinda jarangli undoshlar (g, b, d) qoʻllanadi; soʻz boshida sonor undoshlar (l, m, n, r) deyarli uchramaydi. Morfologiya sohasida agglyutinatsiya shakl va soʻz yasalishining asosiy usuli hisoblanadi, grammatik jins turkumsi yuq, prefiks va old qoʻshimchalar mavjud emas (koʻmakchilar faol qoʻllanadi), bir turdagi turlanish va bir turdagi tuslanish mavjud; sintaksis sohasida gap boʻlaklari oʻzining muntazam joylashish tartibiga ega (aniqlovchi aniqlanmishdan, ega kesimdan oldin joylashadi), bogʻlovchilar deyarli yoʻq (ularning aksariyati arab va fors tillaridan oʻzlashgan), sifatdoshli, ravishdoshli tuzilmalar keng qoʻllanadi, ikki ot yoki otlashgan soʻzning birikuvidan hosil boʻlgan va turkiy izofa deb ataluvchi aniklovchili soʻz birikmalari barcha Turkiy tillarda uchraydi. Soʻz yasalishi, asosan, affiksatsiyadan iborat, shuningdek, soʻz hosil qilishning analitik va boshqa usullari ham bor.
Turkiy tillar umumiy genetik va tipologik belgilarga ega: fonetikada yukrridagi belgilardan tashqari unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi Turkiy tillarda unli va undosh tovushlar mik, dori bir xil emas. Unlilar miqdori baʼzi Turkiy tillarda (tuva, gagauz, chulimtatar tillarida) 20 dan ortiq boʻlsa, koʻpchiligida 8 ta (xoz. oʻzbek adabiy tilida 6 ta). Undosh tovushlar miqdorida esa bunchalik katta farq yoʻq. Maxsus adabiyotlarda undoshlar miqdori 20 dan kam kursatilmaganidek, 30 dan ortiqham qayd etilmaydi. Baʼzi Turkiy tillarda suz boshida jarangsiz undoshlar (k, p, t) ishlatilsa, boshqalarida ayni urinda jarangli undoshlar (g, b, d) qoʻllanadi; soʻz boshida sonor undoshlar (l, m, n, r) deyarli uchramaydi. Morfologiya sohasida agglyutinatsiya shakl va soʻz yasalishining asosiy usuli hisoblanadi, grammatik jins turkumsi yuq, prefiks va old qoʻshimchalar mavjud emas (koʻmakchilar faol qoʻllanadi), bir turdagi turlanish va bir turdagi tuslanish mavjud; sintaksis sohasida gap boʻlaklari oʻzining muntazam joylashish tartibiga ega (aniqlovchi aniqlanmishdan, ega kesimdan oldin joylashadi), bogʻlovchilar deyarli yoʻq (ularning aksariyati arab va fors tillaridan oʻzlashgan), sifatdoshli, ravishdoshli tuzilmalar keng qoʻllanadi, ikki ot yoki otlashgan soʻzning birikuvidan hosil boʻlgan va turkiy izofa deb ataluvchi aniklovchili soʻz birikmalari barcha Turkiy tillarda uchraydi. Soʻz yasalishi, asosan, affiksatsiyadan iborat, shuningdek, soʻz hosil qilishning analitik va boshqa usullari ham bor.


Eng qad. turkiy yozma yodgorliklar (urxunenisey yozuvida) 7— 11-a.larga mansub boʻlib, ular, asosan, qabrtoshlar tarzida Shim. Mongoliya, Qirgʻizistonda, Yenisey daryosining yuqori qismi, Talas vodiysida va boshqa joylarda topilgan. Brahmi va sugʻd yoʻzuvlarida bitilgan qad. turkiy yodgorliklar ham uchraydi (Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyo). Keyinchalik uygʻur va arab alifbolari asosidagi turkiy yozuv sharqsa (Qashqar, Oʻrta Osiyo, Oltin Oʻrda hududi, Volgaboʻyida) va gʻarbda (saljuqiylar davlatida, Ozarbayjon, Turkiya va boshqa hududlarda) rivojlandi. Xitoyda yashovchi uygʻurlar 11-a.dan hozirgigacha arab alifbosi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Qad. yozuv anʼanalariga ega boʻlgan turkiy xalkdarning aksariyati (oʻzbek, uygʻur, turk, ozarbayjon, turkman, tatar, boshqird kabi) 20-a.ning 20-yillarigacha arab alifbosi asosidagi yozuvga ega boʻlgan. Turk tili 1929 yildan lotin alifbosi asosidagi yozuvga oʻtgan. Sobiq SSSRdagi barcha Turkiy tillar uchun 20-yillar oʻrtalarida lotin grafikasi asosida alifbolar ishlab chiqildi va ular 1930 yilgacha ixtiyoriymajburiy tarzda ana shu yozuvga oʻtkazildi; 1938—40 yillarda esa ayni shu tartibda rus grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazildi. SSSR parchalanib ketgandan keyin 1991 yilda Ozarbayjon va Turkmanistonda, 1993 yilda Oʻzbekistonda lotin yozuviga asoslangan alifbo joriy etish haqida qaror qabul qilindi va bu qarorlar amalga oshirilmoqda. Turkiy tillarning oʻrganilishi haqida q. Turkiyshunoslik.<ref>Abduvahob Madvaliyev, Ishoq Nosirov, „Turkiy tillar“, OʻzME</ref>
Eng qad. turkiy yozma yodgorliklar (urxunenisey yozuvida) 7— 11-asrlarga mansub boʻlib, ular, asosan, qabrtoshlar tarzida Shim. Mongoliya, Qirgʻizistonda, Yenisey daryosining yuqori qismi, Talas vodiysida va boshqa joylarda topilgan. Brahmi va sugʻd yoʻzuvlarida bitilgan qad. turkiy yodgorliklar ham uchraydi (Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyo). Keyinchalik uygʻur va arab alifbolari asosidagi turkiy yozuv sharqsa (Qashqar, Oʻrta Osiyo, Oltin Oʻrda hududi, Volgaboʻyida) va gʻarbda (saljuqiylar davlatida, Ozarbayjon, Turkiya va boshqa hududlarda) rivojlandi. Xitoyda yashovchi uygʻurlar 11-asrdan hozirgigacha arab alifbosi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Qad. yozuv anʼanalariga ega boʻlgan turkiy xalkdarning aksariyati (oʻzbek, uygʻur, turk, ozarbayjon, turkman, tatar, boshqird kabi) 20-asrning 20-yillarigacha arab alifbosi asosidagi yozuvga ega boʻlgan. Turk tili 1929 yildan lotin alifbosi asosidagi yozuvga oʻtgan. Sobiq SSSRdagi barcha Turkiy tillar uchun 20-yillar oʻrtalarida lotin grafikasi asosida alifbolar ishlab chiqildi va ular 1930 yilgacha ixtiyoriymajburiy tarzda ana shu yozuvga oʻtkazildi; 1938—40 yillarda esa ayni shu tartibda rus grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazildi. SSSR parchalanib ketgandan keyin 1991 yilda Ozarbayjon va Turkmanistonda, 1993 yilda Oʻzbekistonda lotin yozuviga asoslangan alifbo joriy etish haqida qaror qabul qilindi va bu qarorlar amalga oshirilmoqda. Turkiy tillarning oʻrganilishi haqida q. Turkiyshunoslik.<ref>Abduvahob Madvaliyev, Ishoq Nosirov, „Turkiy tillar“, OʻzME</ref>


== Turkiy tillar orasidagi oʻxshashliklar ==
== Turkiy tillar orasidagi oʻxshashliklar ==

1-Avgust 2018, 16:06 dagi koʻrinishi

Turkiy tillar — hozirgi va qad. turkiy xalqlar va elatlarning tillari. Asosan, Oʻzbekiston, Turkiya, Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Rossiya Federatsiyam, XXR, Afgʻoniston, Eron, Tojikistonda, shuningdek, Bolgariya, Ruminiya, Ukraina, Germaniya, Kipr, Makedoniya, Albaniya, AQSH, Saudiya Arabistoni va boshqa bir kancha mamlakatlarda tarqalgan. Oʻtgan asr oxiridagi maʼlumotlarga koʻra, Turkiy tillarda soʻzlashuvchilarning umumiy soni 130 mln. kishidan ortiq.

Umumiy maʼlumot

Baʼzi olimlar Turkiy tillarni moʻgʻul tillari hamda tungusmanjur tillari bilan birga qoʻshib, oltoy tillari oilasiga birlashtiradilar. Ye.D.Polivanov, G.Y. Ramstedt kabi tilshunoslarning fikricha, ushbu tillar oilasi koreys va yapon tillarini qoʻshish hisobiga kengayishi mumkin. Oltoy nazariyasiga koʻra, Turkiy tillarning tarixi oltoy tillari bir til boʻlib tashkil topgan qad. zamondan — oltoy davridan boshlanadi. Oltoy bobotili (asos til) dastlab 2 ga — tungusmanjur va turkmoʻgʻul tillariga, soʻngra turkmoʻgʻul tili ham 2 ga — turk va moʻgʻul tillariga ajralgan. Lekin Turkiy tillarning oltoy tillariga genetik aloqadorligi haqidagi masala hamon faraz darajasida krlmoqda.

Turkiy tillar deganda, Sibirdan Bolqon yarim oroligacha bir chiziq boʻylab choʻzilgan ulkan geografik hududda tarqalgan oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, saxa (yoqut), tuva, xakas, oltoy, karagas, shor, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, tatar, boshqird, chuvash, qoʻmiq, noʻgʻay, qorachoybolqor, tofalar, chuvash kabi 25 dan ortiq til tushuniladi. Turkiy tillar hozirgi tarqalish geografiyasiga koʻra, quyidagi mintaqalarga ajratiladi: Oʻrta va Jan.

Sharqiy Osiyo, Jan. va Gʻarbiy Sibir, VolgaKama havzasi, Shim. Kavkaz, Zakavkazye va Qora dengiz boʻyi. Turkiy tillarning genetik, lisoniy xususiyatlar jihatidan oʻzaro munosabati masalasiga qiziqish juda qad.dan davom etib keladi. Turkiy tillarni birinchi marta tasnif qilgan olim Maxmud Koshgʻariydir. Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish 19-asr oxiri va 20-asrda qayta avj oldi va hozirgigacha koʻplab tasniflar vujudga keldi (rus olimlari I.N.Berezin, V.V.Radlov, F.Ye.Korsh, A.N.Samoylovich, V.A.Bogoroditskiy, N.A.Baskakov, B.A.Serebrennikov, turk olimi R.R.Arat, fin olimlari G. Y. Ramstedt va A.M.O.Ryasyanen, nemis olimlari I.Bensing va K.G. Mengeslarning tasniflari). Bu tasniflar metodi, oldiga qoʻygan maqsadi nuqtai nazaridan xilmaxildir. Shuning uchun bu tasniflarning birida biron bir guruhga mansub deb hisoblangan til ikkinchisida boshqa bir guruhga tushib qolishi mumkin. Turkiy tillarni tasnif qilishning oʻziga xos qiyin tomonlari bor. Bu qiyinchilik, avvalo, Turkiy tillarning oʻzaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan yaqinligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, alohida olingan har bir turkiy xalqning tarkib topishida turli xil qabilalarning ishtirok etganligi va bir qabila bir paytning oʻzida bir necha turkiy xalqning shakllanishida ishtirok etganligi bilan izohlanadi. Mas., V.A.Bogoroditskiy oʻz tasnifida Turkiy tillarning geografik tarqalish xususiyatini asos qilib, ularni 7 guruhga ajratadi: shim.sharqiy (saxayoqut, karagas va tuva tillari); xakas (mintaqadagi xakas aholining shevalari); o l toy (oltoy va teleut tillari, bir qancha lahjalar); gʻarbiy sibir (sibir tatarlariningbarcha laxjalari); volgaboʻyiuraloldi (tatar va boshqird tillari); oʻrta osiyo (uzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq tillari); jan.gʻarbiy (turkman, ozarbayjon, qoʻmiq, gagauz, turk tillari va chuvash tili). Bu tasnifda turkiy xalklar va tillarning tarixiy tarakane™ hisobga olinmagan, karaim, noʻgʻay kabi tillar eʼtibordan chetdan qolgan. V.V.Radlov tomonidan Turkiy tillar quyidagicha tasnif qilingan: sharqiy guruh (Oltoy, Ob, Yenisey turkiylari va Chulim tatarlarining til va laqjalari, karagas, xakas, shor va tuva tillari); gʻarbiy guruh (Gʻarbiy Sibir tatarlarining lahjalari, qirgʻiz, qozoq, boshqird, tatar va qoraqalpoq tillari); oʻrta osiyo guruhi (oʻzbek va uygʻur tillari); jan. guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrimtatar tillari). Bu tasnifga Turkiy tillarning fonetik xususiyatlari asos qilib olingan boʻlsada, baʼzi fonetik belgilar muayyan bir guruhga emas, bir necha guruh tillarga xos ekanligi seziladi. Boshqa tasniflar ham u yoki bu darajada kamchiliklarga ega. Tasniflar orasida Turkiy tillarning ham til xususiyatlarini, ham tarixiy taraqqiyotini, ham genetik qarindoshligini atroflicha hisobga olgan hamda Turkiy tillarning barchasini tuliq qamrab olgan tasnif N.A.Baskakov tomonidan taklif etilgan va u kupchilik turkiyshunoslar tomonidan tan olingan.

Turkiy tillar oilasi uchun xos bulgan singarmonizm (hozirgi oʻzbek adabiy tili bundan mustasno), suz boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, oʻzakning deyarli oʻzgarmasligi, gap boʻlaklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar uni boshqa til oilalaridan farklab turadi. Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtiruvchi va boshqa til oilalaridan farklovchi xususiyatlaridan biri lugʻat tarkibining bir-biriga juda yaqinligi va grammatik qurilishining oʻxshashligidir. Shuning uchun gʻam chuvash va yoqutlardan boshqa hamma turkiy xalklar vakillari oʻz ona tillarida gaplashganlarida bir-birini muayyan darajada tushuna oladi.

Turkiy tillar umumiy genetik va tipologik belgilarga ega: fonetikada yukrridagi belgilardan tashqari unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi Turkiy tillarda unli va undosh tovushlar mik, dori bir xil emas. Unlilar miqdori baʼzi Turkiy tillarda (tuva, gagauz, chulimtatar tillarida) 20 dan ortiq boʻlsa, koʻpchiligida 8 ta (xoz. oʻzbek adabiy tilida 6 ta). Undosh tovushlar miqdorida esa bunchalik katta farq yoʻq. Maxsus adabiyotlarda undoshlar miqdori 20 dan kam kursatilmaganidek, 30 dan ortiqham qayd etilmaydi. Baʼzi Turkiy tillarda suz boshida jarangsiz undoshlar (k, p, t) ishlatilsa, boshqalarida ayni urinda jarangli undoshlar (g, b, d) qoʻllanadi; soʻz boshida sonor undoshlar (l, m, n, r) deyarli uchramaydi. Morfologiya sohasida agglyutinatsiya shakl va soʻz yasalishining asosiy usuli hisoblanadi, grammatik jins turkumsi yuq, prefiks va old qoʻshimchalar mavjud emas (koʻmakchilar faol qoʻllanadi), bir turdagi turlanish va bir turdagi tuslanish mavjud; sintaksis sohasida gap boʻlaklari oʻzining muntazam joylashish tartibiga ega (aniqlovchi aniqlanmishdan, ega kesimdan oldin joylashadi), bogʻlovchilar deyarli yoʻq (ularning aksariyati arab va fors tillaridan oʻzlashgan), sifatdoshli, ravishdoshli tuzilmalar keng qoʻllanadi, ikki ot yoki otlashgan soʻzning birikuvidan hosil boʻlgan va turkiy izofa deb ataluvchi aniklovchili soʻz birikmalari barcha Turkiy tillarda uchraydi. Soʻz yasalishi, asosan, affiksatsiyadan iborat, shuningdek, soʻz hosil qilishning analitik va boshqa usullari ham bor.

Eng qad. turkiy yozma yodgorliklar (urxunenisey yozuvida) 7— 11-asrlarga mansub boʻlib, ular, asosan, qabrtoshlar tarzida Shim. Mongoliya, Qirgʻizistonda, Yenisey daryosining yuqori qismi, Talas vodiysida va boshqa joylarda topilgan. Brahmi va sugʻd yoʻzuvlarida bitilgan qad. turkiy yodgorliklar ham uchraydi (Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyo). Keyinchalik uygʻur va arab alifbolari asosidagi turkiy yozuv sharqsa (Qashqar, Oʻrta Osiyo, Oltin Oʻrda hududi, Volgaboʻyida) va gʻarbda (saljuqiylar davlatida, Ozarbayjon, Turkiya va boshqa hududlarda) rivojlandi. Xitoyda yashovchi uygʻurlar 11-asrdan hozirgigacha arab alifbosi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Qad. yozuv anʼanalariga ega boʻlgan turkiy xalkdarning aksariyati (oʻzbek, uygʻur, turk, ozarbayjon, turkman, tatar, boshqird kabi) 20-asrning 20-yillarigacha arab alifbosi asosidagi yozuvga ega boʻlgan. Turk tili 1929 yildan lotin alifbosi asosidagi yozuvga oʻtgan. Sobiq SSSRdagi barcha Turkiy tillar uchun 20-yillar oʻrtalarida lotin grafikasi asosida alifbolar ishlab chiqildi va ular 1930 yilgacha ixtiyoriymajburiy tarzda ana shu yozuvga oʻtkazildi; 1938—40 yillarda esa ayni shu tartibda rus grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazildi. SSSR parchalanib ketgandan keyin 1991 yilda Ozarbayjon va Turkmanistonda, 1993 yilda Oʻzbekistonda lotin yozuviga asoslangan alifbo joriy etish haqida qaror qabul qilindi va bu qarorlar amalga oshirilmoqda. Turkiy tillarning oʻrganilishi haqida q. Turkiyshunoslik.[1]

Turkiy tillar orasidagi oʻxshashliklar

Tillar Yozilishi
O‘zbekcha Bolalar maktabda tilimizni lotin alifbosi bilan / ila yozadi.
Turkcha Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Gagauzcha Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Ozarcha Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Turkmancha Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Uyg‘urcha Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Qozoqcha Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Noʻgʻoycha Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
Qirg‘izcha Baldar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen jazat
Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Tatarcha Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
Boshqircha Balalar mәktәptә telebeҙҙe latin әlifbaһi menәn yaҙa.
Tillar Yozilishi
O‘zbekcha Yangi yilingiz qutlug‘ bo‘lsin.
Turkcha Yeni yılınız kutlu olsun.
Gagauzcha Yeni yılınızı kutlerim.
Qrimcha Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Ozarcha (Ozarbayjon) Yeni iliniz mübarək olsun.
Ozarcha (Eron) Təzə iliniz mübarək olsun.
Iroq turkchasi (Iqoq) Y’engi iliwiz mübarak olsun.
Turkmancha Taze ýylynyz gutly bolsun.
Uyg‘urcha Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Qozoqcha Janga jılıngız quttı bolsın
Qorachoy-Bolqorcha Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Noʻgʻaycha Yana yılınız men.
Qoraqalpoqcha Canga cılıngız kuttı bolsın.
Qirg‘izcha Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Tatarcha Yaña yılıgız kotlı bulsın.
Qrimtatarcha Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun.
Maldo‘va-Ruminya Tatarchasi Ceni cılınız kutlu bolsun.
Boshqircha Һeҙҙe yaңi yil menәn ҡotlayim.
Qoʻmiqcha Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Xakascha Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Xakascha Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
Tuvacha Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Oltoycha Slerdi cangı cılla utkup turum.
Shorcha Naa çıl çakşı polzun.
Yoqutcha Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Chuvashcha Sene sul yaçepe salamlatap.
  Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
  ata ota ata   ata        
  ana ona anne/ana ene ana ana ana   anʼn
  oʻgul o‘gil oğul oğul ul, uğıl ul oghul uol yvul
  er(kek) erkak erkek erkek ir yerkek är er ar
  kyz qiz kız gyz qız qιz qiz ky:s χeʼr
  kiši kishi kişi kişi keşe kisi   kihi  
  kelin kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kylyn kilen
  Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
  jürek yurak yürek ýürek yöräk zhürek yüräk süreq  
  qan qon kan ga:n qan qan qan qa:n jon
  baš bosh baş baş baş bas baş bas puš
  qyl qil kıl qyl qıl kyl kyl kyl χeʼleʼr
  köz ko‘z göz göz küz köz köz kos kör
  kirpik kiprik kirpik kirpik kerfek kirpik kirpik kirbi: χurbuk
  qulqaq quloq kulak gulak qolaq qulaq qulaq gulka:k χoʻlga
  burun burun burun burun borın murιn burun murun  
  qol qo‘l kol gol qul qol   qol χol
  el(ig)   el el       ili: alaʼ
  barmak barmoq parmak barmak barmaq   barmaq    
  tyrnaq tirnoq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnaq tynyraq  
  tiz tizza diz dy:z tez tize tiz tüsäχ  
  baltyr boldir baldır baldyr baltır baldyr baldir ballyr  
  adaq oyoq ayak aýaq ayaq ayaq   ataq  
  qaryn qorin karın garyn qarın qarιn qor(saq) qaryn χyraʼm
  Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
  at ot at at at at at at ut
  siyir sigir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr      
  yt it it it et iyt it yt jyda
  balyq baliq balık balyk balıq balιq beliq balyk polaʼ
  bit bit bit bit bet biyt pit byt pyjda
  Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
  ev uy ev öý öy üy öy   av
  otag otoq otağ otaq   otaq   otu:  
  yol yo‘l yol yo:l yul zhol yol suol sol
  köprüq koʻprik köprü köpri küpar köpir kövrük kürpe  
  oq o‘q ok ok uk   oq ugu
  ot o‘t od ot ut ot ot uot vot
  kül kul kül kül köl kül kül kül kö'l
  suv suv su suw syw suw su ui syv
  kemi kema gemi gämi kimä keme     kim
  köl koʻl göl köl kül köl köl küöl  
  atov orol ada ada atan aral aral   ută
  küneš kun güneş gün qoyaş kün kün kün χĕvel
  bulut bulut bulut bulut bolıt bult bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yultuz sulus şăltăr
  topraq tuproq toprak toprak tufraq topιraq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepa tepe depe tübä töbe   töbö tüpe
  yağac yog‘och ağaç agaç ağaç ağaš     jyvăş
  tenri tangri tanrı taňry täñre   tängri tanara tură
  Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
  uzun uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uhun vărăm
  yany yangi yeni yany yaña zhanga yengi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz semiz simez semiz semiz emis samăr
  tolu to‘la dolu do:ly tulı tolι toluq toloru tulli
  aq oq ak ak aq aq aq    
  qara qora kara gara qara qara qara χara χura
  qyzyl qizil kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök ko‘k gök gök kük kök kök küöq kăvak
Sonlar Eski Turkiy O‘zbekcha Turkcha Turkmancha Tatarcha Qozoqcha Uyg‘urcha Yoqutcha Chuvashcha
1 bir bir bir bir ber bir bir bi:r pĕrre
2 eki ikki iki iki ike yeki ikki ikki ikkĕ
4 tört to‘rt dört dö:rt dürt tört töt tüört tăvattă
7 yeti yetti yedi yedi cide zheti yättä sette şiççĕ
10 on o‘n on o:n un on on uon vunnă
100 yüz yuz yüz yü:z yöz zhüz yüz sü:s şĕr
Shaxs tuslanishi
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
men ben mən men men min min men men min epĕ / ep
menga bana mənə maňa manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
meni beni məni meni méni mine mine meni meni miigin mana
menda bende məndə mende mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
mendan benden məndən menden mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
mening benim mənim meniň méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
men bilan / mening bilan benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
sen sen sən sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
senga sana sənə saňa sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni seni səni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
senda sende səndə sende sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
sendan senden səndən senden sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
sening senin sənin seniň séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
sen bilan / sening bilan seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
sizga size sizə size sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizni sizi sizi sizi sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizda sizde sizdə sizde sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizdan sizden sizdən sizden sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizning sizin sizin siziň sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
siz bilan / sizning bilan sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
u o o ol u ul ul ol al kini văl / ul
unga ona ona oňa uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
uni onu onu onu uni unı anı onı anı kinini ăna
unda onda onda onda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
undan ondan ondan ondan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
uning onun onun onuň uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
u bilan / uning bilan onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bizga bize bizə bize bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizni bizi bizi bizi bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizda bizde bizdə bizde bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizdan bizden bizdən bizden bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizning bizim bizim biziň bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
biz bilan / bizning bilan bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
senlar siz siz siz siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
senlarga size sizə size silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
senlarni sizi sizi sizi silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
senlarda sizde sizdə sizde silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
senlardan sizden sizdən sizden silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
senlarning sizin sizin siziň silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
senlar bilan sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
O‘zbek Turk Ozarbayjon Turkman Yangi Uyg‘ur Boshqir Tatar Qozoq Qirg‘iz Yoqut Chuvash
ular onlar onlar olar ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
ularga onlara onlara olara ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
ularni onları onları olary ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
ularda onlarda onlarda olarda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
ulardan onlardan onlardan olardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
ularning onların onların olaryň ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
ular bilan onlarla onlarla olar bilen ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

Klassifikatsiyasi

Turkiy tillar Bulgar guruhcha Chuvash tili
Qarluq guruhcha Oʻzbek tili
Uygʻur tili
Qipchoq guruhcha Boshqird tili
Qozoq tili
Qaraim tili
Qoraqalpoq tili
Qorachoy-Bolqor tili
Qo'miq tili
Noʻgʻoy tili
Tatar tili
O‘g‘uz guruhcha Ozarbayjon tili
Gagauz tili
Turk tili
Turkman tili
Qirg‘iz-qipchoq guruhcha Oltoy tili
Qirgʻiz tili
Uyg‘ur guruhcha Tuva tili
Xakas tili
Shor tili
Yoqut tili

Manbalar

  1. Abduvahob Madvaliyev, Ishoq Nosirov, „Turkiy tillar“, OʻzME

Adabiyotlar

  • Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2 izd., M., 1969; Kononov A. N ., Istoriya izucheniya tyurkskix yazikov v Rossii, L., 1972; Serebrennikov B.A., Gadjiyeva M.Z., Sravnitelnoistoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov, Baku, 1979; Qoʻch qortoyev I., Isabekov B., Turkiy filologiyaga kirish, T., 1984.

Havolalar