Gvatemala

Gvatemala Respublikasi
Bayroq Gerb
Shior: Libre Crezca Fecundo (Ispancha: Mustaqillik va Hosildorlik Oʻssin)
Madhiya: Himno Nacional de Guatemala Gvatemala Davlat Madhiyasi
Poytaxt	Gvatemala shahri
Rasmiy til(lar)	Ispancha
Hukumat	Prezidentlik Respublika
• Prezident	Otto Pérez Molina
Mustaqillik (Ispaniyadan)
• Sana	15-sentabr 1821
Maydon
• Butun	108,890 km2 (106-oʻrin)
• Suv (%)	0.4
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	14,655,189 (62-oʻrin)
• Zichlik	134/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$62,970 mil. (69-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$4,297
Pul birligi	Quetzal (GTQ)
Vaqt mintaqasi	UTC−6
• Yoz (DST)	UTC−6
Qisqartma	GT
Telefon prefiksi	502
Internet domeni	.gt

Gvatemala (Guatemala), Gvatemala Respublikasi (República de Guatemala) — Markaziy Amerikaning shim.gʻarbidagi davlat. Maydon 108,9 ming km². Aholisi 11,5 mln. kishi (1999). Poytaxti — Gvatemala shahri. Maʼmuriy jihatdan 22 departamentga boʻlinadi.

Davlat tuzumi

Gvatemala — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986 yil 14 yanvarda kuchga kirgan, 1994 yilda oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, umumiy ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — bir palatali Milliy kongress. Ijroiya hokimiyatni Prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

Gvatemala hududining yarmidan koʻp qismi 1000–3000 m balandlikdagi togʻlik boʻlib, jan.da qator vulkanlar (Taxumulko — 4217 m, Akatenango — 3975 m va boshqa) eni 40–60 km dan oshmaydigan pasttekislikka tutashib ketadi. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Foydali qazilmalari: polimetallar, oltin, kumush, neft, xromit va marganes rudalari. Iqlimi — subekvatorial, passatmusson. Oʻrtacha t-ra: pasttekisliklarda 23—27", togʻ oralaridagi platolarda 15—20°. Yillik yogʻin: togʻlarning shim.sharqiy yon bagʻirlarida 3500 mm gacha, jan.-gʻarbiy yon bagʻirlarida 2000 mm gacha, payettekisliklar va ichki botiklarda 500–1000 mm. Motagua, Polochik daryolarida kema qatnaydi. Isabel kuli bor. Hududining 60% ga yaqini doimiy yashil tropik oʻrmonlar bilan qoplangan, togʻlikning ichki qismlarida qaragʻaydub oʻrmonlari, jan.da barg tashlovchi oʻrmonlar, savannalar va butazorlar bor. Oʻrmonlarda qimmatbaho yogʻoch, kauchuk beradigan daraxt koʻp. Milliy bogʻlari — Tikal, Rio-Dulse, Atitlan va boshqa.

Aholisi

Asosan ispan-indeys duragaylari (ladinolar) boʻlib, ular gvatemallar millatining oʻzagini tashkil etadi. Qolganlari kiche, kakchikel, mame, kekchi va boshqa elatlardan iborat. Shahar aholisi — 38,4%. Rasmiy tili — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar — katoliklar.

Tarixi

Mil. av. 2-ming yillikkacha Gvatemala hududida yashagan indeys qabilalari dehqonchilik va ovchilik bilan shugʻullangan. Mil. boʻsagʻasida paydo boʻlgan shaharlarda mayya madaniyati vujudga keldi. 1523 yil ispanlar Gvatemalani bosib oldi, koʻpgina mahalliy qabilalarni qirib tashlab, Ispaniya mustamlakasiga aylantirdi. 1560 yilda Gvatemala general-kapitanligi tashkil etildi. 1821 yil, Amerikadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urushi davomida (1810—26) mamlakat mustaqillikka erishdi. 1824 yilda qulchilik bekor qilindi. 1823 yil 1 iyulda poytaxti Gvatemala sh. boʻlgan Markaziy Amerika birlashgan viloyatlari nomli federativ respublika tuzildi. 1839 yil Markaziy Amerika federatsiyasi parchalanib, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Salvador va Kostarika davlatlari ajralib chiqdi. l-jahon urushida Gvatemala Antanta tarafida boʻldi. 1898-1920 va 1931-44 yillar mamlakatda diktatorlik tuzumi hukmronlik qidsi. Prezident X. Arbens Gusman hukumati (1951—54) bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga intildi, lekin harbiy fitna natijasida agʻdarildi. 1954—65 va 1970—85 yillarda ham turli harbiy guruxdar tomonidan toʻntarishlar uyushtirildi. 1985 yildan fuqarolar hukumati hokimiyat tepasiga chiqdi. Gvatemala 1945 yildan — BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 15 sent. — Mustaqillik kuni (1821).

Snyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Milliy avangard partiyasi; Institutsion-demokratik partiya, 1965 yil tuzilgan; Gvatemala mehnat partiyasi, 1949 yil tuzilgan; Gvatemala xristian-demokratik partiyasi, 1968 yilda asos solingan; Gvatemala respublikachilar fronti, 1994 yiltuzilgan; Milliy ozodlik harakati partiyasi, 1960 yil tuzilgan. Gvatemala kasaba uyushma muxtor federatsiyasi, 1957 yil tuzilgan; Kasaba uyushma birligi milliy qoʻmi-tasi, 1976 yilda asos solingan; Kasaba uyushmalari milliy fronti, 1968 yil tashkil etilgan; Mehnatkashlar milliy kasaba uyushma markazi, 1972 yil tuzilgan; Gvatemala kasaba uyushma kengashi, 1955 yilda asos solingan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi.

Xoʻjaligi

Gvatemala — qoloq agrar mamlakat, iktisodiyoti tropik oʻsimlik mahsulotlarini eksport qilishga ixtisoslashgan. Yalpi ichki mahsulotda q. x., oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 26%, sanoatning ulushi 15%. Mamlakat aholisining 2,5% ekinzorlarning 85% ga egalik qiladi. Asosiy ekini kofe, paxta, shakarqamish, banan; shuningdek abaku, efir moyli ekinlar, tamaki ham yetishtiriladi. Asosiy oziqovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kartoshka, loviya, sabzavot. Chorvachilik 2darajali ahamiyatga ega. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Qimmatbaho yogʻoch (balsa, bakaut va boshqa) turlari, chikle smolasi tayyorlanadi. Sanoati zaif rivojlangan. Rux, volfram, surma, qoʻrgʻoshin, nikel, simob, kumush, oz miqdorda neft (mamlakat ehtiyojining 25%) qazib olinadi. Oziq-ovqat, koʻnchilik, toʻqimachilik, neft kimyosi, binokorlik materiallari korxonalari bor. 2,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Eskuintle va Puerto-Barrios yaqinidagi neft mahsulotlari zavodlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Hunarmandchilik rivojlangan. Temir yoʻl uzunligi — 819 km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 17,3 ming km. Panamerika avtoyoʻli Gvatemala orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Puerto-Barrios, San-Xose, Champeriko. Gvatemala sh.da xal-qaro aeroport bor. Gvatemala chetga kofe, paxta, banan, qand-shakar, goʻsht, yogʻoch, binokorlik materiallari va boshqa chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, avtomobillar, asbob-uskuna, neft keltiriladi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari, Yaponiya, Meksika bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — ketsal.

Maorifi, ilmiy va madaniy muassasalari. Boshlangʻich maktablar huzurida bolalar bogʻchalari va maktabgacha tarbiya boʻlimlari bor. Boshlangich taʼlim 6 yillik (qishloq joylarda 3 yillik), oʻrta maktablar 5 yillik; hunar-texnika maktablari ham bor. 5 universitetda mutaxassislar tayyorlanadi. Kolonial muzeyda rasmlar, haykaltaroshlik asarlari, Santyago muzeyida qurol-yarogʻ, mebel, sanʼat asarlari, Qad. kitob muzeyida tarixiy va badiiy asarlar, Chichikastenango muzeyida mayyakiche madaniy obidalari, Milliy tarix va nafis sanʼat muzeyida rassomlik, haykaltaroshlik, gravyura buyumlari, qad. tangalar, Arxeologiya va etn. muzeyida mayya madaniyati yodgorliklari saqlanadi. Gvatemala sh.da Milliy kutubxona mavjud. Ilmiy tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlari ilmiy va texnika tadqiqotlari milliy kengashi va FA orqali muvofiqlashtirib boriladi. Ilmiy tadqiqotlar markazlari: Atom energiyasi instituti, Elektrlashtirish instituti, Antropologiya va tarix instituti, Geografiya instituti, Meteorologiya va seysmologiya instituti, rasadxona, Tibbiyot, fizika va tabiiy FA, Mayyakiche tili akademiyasi va boshqa

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Gvatemalada bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Yiriklari: "Diario de Sentroamerika" ("Markaziy Amerika gazetasi", 1880 yildan), "Imparsial" ("Xolis", kundalik kechki gaz., 1922 yildan), "Nason" ("Millat", kundalik gaz., 1969 yildan), "Ora" ("Soat", kundalik kechki gaz., 1944 yildan), "Prensa libre" ("Erkin matbuot", kundalik gaz., 1951 yildan). Milliy radioeshittirish va telekoʻrsatuv bosh boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, u 1931 yil tashkil etilgan. Mamlakatdagi radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni nazorat qiladi. "Voye de Guatemala" ("Gvatemala ovozi") hukumat radio st-yasi, bir qancha tijorat telestyalari mavjud.

Adabiyoti asosan ispan tilida. Mayya qabilalarining qad. madaniyatini, shu jumladan yuksak darajada rivojlangan adabiyotini mustamlakachilar yoʻq qilib yuborgan. Bir necha yodgorliklargina saqlanib qolgan. Ispaniya hukmronligi yillarida Gvatemala adabiyoti taqlidiy tusda boʻlgan. 18-asrdagina haqiqiy adabiy asarlar yaratildi (A. Pas-i-Salgado, R. Landivar kabi yozuvchilar). Mustaqillikka erishilgach, adabiyoti romantik yoʻnalishdan bordi. 19-asr oxirlarida realistik roman paydo boʻldi. 20-asr boshlaridagi adabiy jarayonda modernizm oqimi hukmronlik qiddi. 19-asr — 20-asr birinchi yarmida R. A. Salasar, E. Martines Sobral, M. Soto Xoll, F. Kalderon Avila, R. Alevalo Martines kabi realist yozuvchilar ijod qilishdi. 1944—54 yil inqilobidan soʻng M. A. Asturias, L. Kordosa-i-Aragon, R. Leyva, O. R. Gonsales, U. Alvarado va boshqa mashhur boʻldi.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

3— 9-asrlarda Gvatemala hududida mayya indeyslarining madaniyati va sanʼati gullab yashnagan. Tikal, Kaminaliuyu, Kirigua markazlarida oʻsha davrga mansub piramida yoki minora shaklidagi poydevorga qurilgan ibodatxonalar, saroylar, ehromlar, boʻrtma tasvirli toshlar saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli uylardan tashkil topgan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar (Antigua, Chichikastenango) barpo etildi. Qalin devorli azim binolar qurilib, barokko uslubiga xos ganchkorlik va oʻymakorlik naqshlari bilan bezatildi. Teatr, prezident saroyi, hukumat saroyi va boshqa shular jumlasiga kiradi. Keyingi yillarda zamonaviy binolar qad koʻtardi.

Tasviriy sanʼatida xal k, ijodi anʼanalari davom etib kelmokda (qizil, oq va qora gazlamalardagi geometrik naqshlar, roʻmol va sholchalardagi odam, hayvon tasvirlari va har xil naqshlar, loy va sopol idishlarga ishlangan turli bezaklar va boshqa). Rassomlik sanʼati liniy anʼanalar taʼsirida rivojlandi. 19—20-asrlarda indeyslarning turmush manzaralari tasvirlangan asarlar yaratildi (rassomlar A. Galves Suares, T. Fonseka, R. Laso, haykaltaroshlar X. Urruela, R. Galeotti Torres va boshqa). Gvatemalada toʻquvchilik, kashtachilik, kulolchilik, palma bargidan turli buyumlar yasash kabi badiiy hunarmandchilik keng tarqalgan. Gvatemala shahrida milliy nafis sanʼat maktabi, Kesaltenangoda mahalliy nafis sanʼat maktabi mavjud.