Peru

Peru Respublikasi República del Perú
Bayroq Gerb
Shior: Firme y feliz por la Unión (Ispancha: Barqarorlik va Baxt Ittifoq uchun)
Madhiya: Somos libres, seámoslo siempre (We Are Free, Let Us Remain So Forever)
Poytaxt	Lima
Rasmiy til(lar)	Ispan tili
Hukumat	Prezidentlik Respublika
• Prezident	Pedro Pablo Kuczynski
• Bosh Vazir	Fernando Zavala
Mustaqillik (Ispaniyadan)
• Sana	28-iyul 1821
Maydon
• Butun	1,285,216 km2 (20-oʻrin)
• Suv (%)	0.41
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	27,925,628 (39-oʻrin)
• Zichlik	21/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$169,500 mil. (47-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$6,070
Pul birligi	Sol (PEN)
Vaqt mintaqasi	UTC–5
• Yoz (DST)	UTC–5
Qisqartma	PE
Telefon prefiksi	51
Internet domeni	.pe

Peru (Peru Respublikasi) poytaxti — Lima shahri. BMT aʼzosi

Peru (Peru), Peru Respublikasi (República del Perú) — Jan. Amerikaning gʻarbiy qismida joylashgan davlat. Maydoni 1 mln. 285,2 ming km². Axoliyey 27,9 mln. kishi (2002). Poytaxti — Lima shahri Maʼmuriy jiqatdan 25 departament (departamento) ga bulinadi.

Davlat tuzumi

P. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1993 yil 29 dek.da qabul qilingan, unga 2000 yilda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (2001 yildan Alexandro Toledo Manrike), u toʻgʻri va yashirin ovoz berish nuli bilan 5 yil muddatga sailanadi. Prezident ketma-ket ikkinchi muddatga kayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va Vazirlar kengashi amalga oshiradi. Prezident Vazirlar kengashining raisi va uning tavsiyasiga binoan vazirlarni tayinlaydi.

Tabiati

Sohil qismi eni 80–180 km li tekislik (Kosta), markazi togʻlik (Syerra) va sharqi sernam oʻrmonli togʻ oldi (Selva). P. maydonining 1/3 kismiga yaqini togʻ. Peru And togʻlari boʻylama vodiylar orqali Gʻarbiy, Markaziy va Sharqiy Kordilyera tizmalariga boʻlinadi. Eng baland joyi 6768 m (Uaskaran togʻi). Jan.da Puna yassitogʻligi bor. Neft, mis, polimetall, uran rudalari, kumir, tabiiy gaz konlari topilgan. P. hududining katta qismi iqlimi — ekvatorga xos va tropik. Yil davomida oʻrtacha temperatura sohilda 15—25°, shim.dagi yassitogʻliklarda 12—16°, jan.da 5—9°, tekislikda 24— 29°. Yillik yogʻin togʻlarda 1000 mm, Selvada 3000 mm gacha. Koʻp daryolari (Maranon, Ukayali) Amazonka havza-siga mansub. Yirik koʻli — Titikaka. Sohili va togʻ yon bagʻirlari butazor va kaktuszor. Togʻlarning sharqiy yon bagʻri va tekisliklar doim yashil tropik oʻrmonzor.

Hayvonot dunyosi xilma-xil: yaguar, tulki, puma, turli qushlar, sudralib yuruvchilar, guanako, vikunya, maymun, chumolixoʻr, yalqov, tapir va h.k. Daryo va koʻllarida baliq koʻp. Milliy bogʻlari — Manu, Serros-de-Amotane va boshqa

Aholisining yarmiga yaqini kechua, aymara indeyslari, qolganlari peru-anlar (ispan-indeys metislari). Rasmiy tillar — ispan, kechua, aymara tillari. Dindorlarning aksariyati — katolik. Shahar aholisi 72%. Yirik shaharlari: Lima, Kalyao, Arekipa, Truxilo, Chiklayo, Kusko.

Tarixi

P. hududi qad. zamonlarda inklarning Tauantinsuyu davlati tarkibiga kirgan. 1532—36 yillarda ispan konkistadorlari bu davlatni bosib oldi. 1543 yil P. Ispaniyaning vitse-qirolligi deb eʼlon qilindi va yerlar ispan mustamlakachilari oʻrtasida boʻlina boshladi. 1780—83 yillarda in-deyslar Tupak Amaru rahbarligida qoʻzgʻolon koʻtardi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqillik yoʻlidagi urushlari (1810—26) davomida 1821 yil P. mustaqilligi eʼlon qilindi. 1822 yil P. respublikasi tuzildi va birinchi konstitutsiya qabul etildi. 1825 yil mamlakatning jan.-sharqiy qis-mi — Yuqori P. mustaqil Boliviya respublikasi deb atala boshladi. 19-asrning 30-yillari oxiri —40-yillari boshida konservatorlar bilan liberallar oʻrta-sida hokimiyat uchun kurash avj oldi. P.ning Chili bilan urushi (1879—83) oqibatida mamlakat oʻz hududining bir qismidan mahrum boʻldi. l-jahon urushi vaqtida P. betaraf turdi. 1933 yil qabul etilgan konstitutsiyada prezident — parlament idora usuli belgilandi. 2-jahon urushi vaqtida P. hukumati 1945 yil Germaniya va Yaponiyaga urush eʼlon qildi.

1948—56 yillarda hukmronlik qilgan diktatorlik rejimi mamlakatdagi fuqarolar erkinligini tugatdi. Mehnatkashlarning noroziligi kuchayib, hukumatga qarshi keng koʻlamli harakatga aylandi (1950 yil Arekipa shahridagi qurolli qoʻzgʻolon, 1954—55 yillardagi ish tashlashlar va boshqalar). 1956—62 yilda mamlakatni idora qilgan hukumat demok-ratik erkinliklarni tikladi. 1963 yil hokimiyat tepasiga chiqqan hukumat islohot dasturini eʼlon qilgan boʻlsada, aslida xalq manfaatlariga zid yoʻl tutdi. 1968 yildagi harbiy toʻntarish natijasida hokimiyatni qoʻlga olgan harbiylar iqtisodiy va siyosiy mustaqillik uchun kurash boshladi, tashqi siyosatda mustaqil yoʻldan bordi. 1980 yil oʻtkazilgan umumiy saylov yakunida hokimiyat fuqaro hukumatiga topshirildi, mamlakatda konstitutsiyaviy idora usuli tiklandi. 1992 yil apr.da 1980 yilgi konstitutsiya bekor qilin-di, parlament tarqatib yuborildi. 1993 yil yangi konstitutsiya qabul etildi. 2001 yil 3 iyunda boʻlib oʻtgan ovoz berishning ikkinchi davrasi yakunida "Peruning kelajagi uchun" partiyasining rahbari Alexandro Toledo Manrike prezident etib saylandi. P. — 1945 yildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1991 yil 19 dek.da tan olgan va 1999 yil dek.da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 28 iyul — Mustaqillik kuni (1821).

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

"Peruning kelajagi uchun", siyosiy partiya; Xalq harakati partiyasi, 1956 yil asos solingan; Xalqxristian partiyasi, 1966 yil tuzilgan; P. Aprist partiyasi, 1924 i. tashkil etilgan; P. kommunistik partiyasi, 1928 yil asos solingan; P. uchun ittifoq partiyasi, 1994 yil tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1956 yil tashkil etilgan. P. mehnatkashlari umumiy konfederatsiyasi, 1929 yil tuzilgan; P. mehnatkashlari birlashgan kasaba uyushma markazi, 1992 yil tashkil etilgan.

Xoʻjaligi

P. — konchilik va kayta ishlash sanoati nisbatan rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda konchilik sanoatining ulushi 10,7%, qayta ishlash sanoatining ulushi 21,5%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 13,2%.

Qishloq xoʻjaligida faol aqolining 40% band; dehqonchilik — yetakchi tarmoq. Mamlakat hududining 3% ga ekin ekiladi, 91% oʻtloq va yaylov. Eksport uchun shakarqamish, paxta, kofe, sitrus mevalar, kakao, choy, tamaki, koka bargi yetishtiriladi, ichki isteʼmol uchun sholi, makkajoʻ-xori, bugʻdoy, arpa, maniok, oq joʻxo-ri, kartoshka, loviya va boshqa ekiladi. Goʻsht va jun beradigan chorvachilik rivojlangan: qoramol, choʻchqa, qoʻy, ot, shuningdek, lama, alpaka boqiladi, baliqchilik rivojlangan. Ovlangan baliqning koʻp qismidan un va baliq yogʻi ishlab chiqariladi.

Sanoati da turli foydali qazilmalarni qazib olish katta ahamiyatga ega. Jahon bozorida P. vismut, surma, molibden, volfram, simob, selen, tellur yetkazib berishda salmokli urin oladi. Shu metallarning asosiy qismi Oroya shahridagi polimetall k-ti va Chim-bote shahridagi metallurgiya k-tida eri-tiladi. Talara, La-Pampilyadagi va Lima yaqinidagi z-dlar yiliga 8,5 mln. tonna neftni qayta ishlaydi. Oziqovqat va toʻqimachilik tarmoklari rivojlangan. Mashinasozlik (shu jumladan, kemasozlik va avtoyigʻuv), kimyo, rezina, sellyuloza-qogʻoz, koʻn, poyab-zal, tikuvchilik sanoati korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 14,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi.

Transporti

Temir yoʻllar uz. — 3,5 ming km, avtomobil yoʻllari uz. — 70 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji 616 ming t dedveyt. Asosiy dengiz portlari — San-Nikolas, Kalyao, Talara, Chimbote.

Tashqi savdosi

P.dan chetga mis, kumush, qoʻrgʻoshin, rux, temir ruda, neft va neft mahsulotlari, kofe, qandshakar, baliq mahsulotlari, paxta tolasi, jun va boshqa chiqariladi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, chala tayyor mahsulotlar, qurilish materiallari, keng isteʼmol mollari kel-tiriladi. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Lotin Amerikasi mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — yangi sol.

Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Bolalar 6 yoshgacha bogʻchada tarbiyalanadi. 9 yillik yagona va bepul umumiy taʼlim joriy etilgan. Davlat maktabi bilan birga xususiy va cherkov maktablari ham bor. 9 yillik maktab umumiy taʼlimdan tashqari meqnat taʼlimi ham beradi. Kechua in-deyslari ona tilida oʻqitiladi. Tijo-rat, hunartexnika, ped. va boshqa oʻrta oʻquv yurtlari mavjud. 33 universitet bor; yiriklari: Limada "Sanmarkoye" Milliy universiteti (1551 yil asos solingan), Milliy muxandislik universiteti (1955), Arekipada "San-Agustin" Milliy universiteti (1828) va boshqa Ilmiy muassasalari: Milliy tib-biyot akademiyasi (1884), P. til akade-miyasi (1887), Lima geogr. jamiyati (1888), P. atom energiyasi instituti (1945), Boshlangʻich taʼlim tajriba instituti (1940), P. dengiz instituti (1964) va boshqa Limada Milliy kutubxona (1821), "Sanmarkoye" universiteti va Milliy muhan-dislik universitetining kutubxonalari, Milliy tarix muzeyi (1921), P. mada-niyati milliy muzeyi (1946), Antropologiya va arxeologiya muzeyi (1938), "Xavyer Prado" muzeyi va boshqa bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Yirik gaz. va jur.lari: "Komersio" ("Savdosotiq", kundalik gaz., 1839 yildan), "Oxo" ("Diyda", kundalik gaz., 1968 yildan), "Peruano" ("Perulik", hukumatning kundalik gaz., 1825 yildan), "Republika" ("Respublika", kundalik gaz., 1982 yildan), "Unidad" ("Birlik", kundalik gaz., 1956 yildan), "Ekspreso" ("Tezkor", kundalik gaz., 1961 yildan), "Ekstra" (kundalik kechki gaz., 1964 yildan); "Alerta agraria", (qishloq xoʻjaligi masalalarini yorituvchi oylikjur., 1987 yildan) , "Oyga" ("Tin-glang", haftalik jur., 1963 yildan). Axen-sia de Notisias Andina milliy axborot agentligi 1981 yilda tuzilgan. Bosh aloqa boshqarmasi radio va televide-niyeni nazorat qiladi. "Radio nasional del Peru" hukumat mahkamasiga 1937 yil asos solingan. Telekoʻrsatuvlar 1958 yildan olib boriladi.

Adabiyoti ispan, kechua va aymara tillarida. Azaliy xalq ogʻzaki ijodiyo-ti boy. Kechua tilidagi "Olyantay" xalq dramasi mustamlaka davridan avvalgi eng muhim adabiy yodgorlikdir (bu asar matni 18-asrda qayta ishlanib, 1853 yilda nashr etiddi). Mustamlaka davrida yara-tilgan tarixiy voqealar bayoni ispan tilidagi adabiyotga asos soldi. Ink Garsilaso de la Veganing "Inklarning shohona sharhlari" kad. tarix va madaniyatga oid asosiy manbadir. 17—18-asrlarda ritsarlikni tarannum etadigan, shuningdek, diniy-falsafiy, maʼrifiy sheʼriyat va nasr rivojlandi. Xalq ijodiyotida esa ispanlarga karshi kayfiyat ifodalandi. 19-asr oxiri —20-asr boshlarida M. Melgar ijo-dida ispan kitobiy sheʼriyati bilan in-deys folklori anʼanalari birlashib ketdi. "Peru rivoyatlari" degan 12kismli salmokdi asar yaratgan R. Palma P. adabiyotini yanada rivojlantirdi. Mus-taqillik eʼlon qilingandan soʻng adabiy hayot jonlandi, milliy teatr uchun satirik asar va komediyalar (F. Par-do-ialyago va M. Asensio Segura) yozildi. 20-asr boshi adabiyotida modernizm, simvolizm, 1-jahon urushidan keyin avangardizm oqimlari rasm boʻldi. 2-jahon urushi davrida va undan keyin S. Alegriya, X. M. Argedasning tanqidiy romanlarida, X. R. Ri-beyro, E. Kongrayns Martinning shahar qashshoqlari hayotini tasvirlovchi hikoyalarida oʻtkir ijtimoiy muammolar koʻtarildi. 70— 90-yillarda shoirlardan V. Delgado, A. Romualdo, X.G. Rose, dramaturglardan X. Rios, E. Solari Sueyn, shoir M. Vargas Losa xalq turmushi va orzu-is-taklarini haqqoniy yoritdilar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

P. madaniyati — Lotin Amerikasidagi eng qad.laridan biri. Miloddan avvalgi 10—8-asrlarda madaniy markazlar mavjud boʻlgan. Badiiy hunarmandchilik buyumlari (jun va ipdan toʻqilgan kashtali gilamlar, oltin, kumush haykalchalar, metall, sopol, zarang idishlar va boshqalar) bizning davrimizgacha saqlangan. Mus-tamlakachilik tartiblari qad. sanʼat rivojiga xalaqit berdi.

P.da saqlanib qolgan qad. shaharlarda toʻgʻri burchakli kvartallar, tor koʻchalar, qoʻrgʻonlar (Machu-Pikchu, Saksauaman), qabristonlar, saroylar, ibodatxonalar, diniy marosimlar oʻtkaziladigan amfiteatrlar, pogʻonali ehromlar boʻlgan. 16a. 2yarmi va 17-asr 1yarmidan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar, yirik shaharlarda yevropacha uslubda cherkovlar bunyod etildi (17-asr 2yarmi va 18-asrda barokko, 19-asrda klassitsizm uslublarida), uylarning ichki tomonini bezashga eʼtibor berildi. 19—20-asrlarda turli uslubda imoratlar qurildi. M. Pikeras Kotoli, E. Seoane Ros, L. Miro Kesada Garland singari meʼmorlar "Yangi perucha uslub" yaratdilar. Lima shahri, Ankon kurorti va boshqa qayta qurildi.

19-asrda zamonaviy rassomchilik rivojlanib, I. Merino, F. Laso, K. Baka Flor, D. Ernandes kabi rangtasvirchilar yetishdi. 20-asr rassomlaridan X. Sabogal, X. Kodesido, xaykaltaroshlaridan K. Sako, I. Poso va boshqalarlar oʻz asarlarida xalq hayotini, indeyslar turmushini aks ettirdilar, qad. sanʼat anʼanalarini rivojlantirdilar. P. tasviriy sanʼatida kubizm, ekspressionizm, abstrakt sanʼat keng tarqaldi. Xalk, sanʼatida geometrik shakllar hosil qilib gul toʻqiladigan yomgʻir poʻshlar, sopol idish, haykalchalar, qadama naqsh tushirilgan idish va bu-yumlar yasash rivoj topgan.

Musiqasi

Qad. inklar musiqasi pentatonikaga asoslangan boʻlib, diniy, harbiy, saroy va xalq musiqasidan iborat. Diniy madhiyalar (xayl), tarixiy rivoyat qoʻshiklari (taki), marsiya (uan-ka) va lirik qoʻshiqlar (aravi) kabi musiqiy janrlar, raqslar (uayno, kaiua, karuyo) rivojlangan. Cholgʻu as-boblari: uankar, tinya kabi barabanlar, anata, kena, tarka kabi puflab chalinadigan sozlar, erke, aykori kabi karnay va boshqa keng tarqalgan. Bular kechua va aymara indeyslarining madaniy merosiga xos boʻlsa, kreol xalq musiqasida ispan musiqiy madaniyatining taʼsiri seziladi. Kreollarning asosiy musiqa asboblari gitara va arfadir; 19—20-asr kompozitorlaridan X. B. Al-sedo, X. M. Valye Riyestra, O. Polar, M. Agirre, P. Chaves Agilarni koʻrsatish mumkin. Zamonaviy kompozitorlar orasida A. Gevara Ochoa alohida ajralib turadi. Limada milliy konservatoriya, Filarmoniya jamiyati, Munitsipal teatr, Milliy simfonik orkestr bor.

Teatri

Inklar davlati tashkil topishi bilan P. teatr sanʼati rivojlana boshladi. Qad. teatr tomoshalarining bir necha turi mavjud boʻlib, ular musiqa joʻrligida, xor boʻlib ashula ay-tib ijro etilgan. Kechua tilidagi "Olyantay" xalq dramasi mashhur boʻlgan. 1548 yil birinchi dunyoviy tomosha koʻrsatilgan. 17-asrda J. Lelio, G. del Rio truppalari shuhrat qozongan. 1680 yil Limada "Prinsipal" teatri qurildi. "Koliseo de komediya", "Komediya nasonal" va boshqa teatrlarda P.lik taniqli aktyorlar T. Miranda, E. Peres va boshqa yetishib chikdi. 20-asrning 60-yillaridan turli shaharlarda teatr festivallari oʻtkazila boshladi. Limadagi M. A. Se-gura teatri, havaskor aktyorlarning "La Kabanya" truppasi P. dramaturglarining pyesalarini sahnalashtiradi. Aktyorlari: L. Arrista, E. Samorano, D. Paredes va boshqa mashhur. Teatrlar uchun kadrlar Limadagi Milliy drama sanʼati institutida tayyorlanadi.

Kinosi tarixi 1913 yildan boshlangan. Shu yili birinchi film suratga olingan. 20-asrning 30-yillarida milliy ki-nematofafiya shakllandi, Limada birinchi kinofirma vujudga keddi. Keyingi yillarda A. Robles Godoy "Selvada yulduzlar yoʻq", "Koʻk devor", "Sarob", "Uayanaydagi voqea" filmlarini yaratdi. "Yerning kuchi" (rej. B. Arias), "Ton-gdagi ajal" (rej. F. Xose Lombardi) filmlari ham dunyo yuzini koʻrdi. X. Uako, S. Vilyanueva, E. Nisimai, E. Chambining hujjatli filmlarida indeyslar turmushining oʻtkir shktimoiy muammolari koʻtarilgan.