Oʻzbek tili: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Qator 40: Qator 40:
Miloddan oldingi davrlardan to [[X]] asrlargacha bõlgan davr. Bu davrdagi til fanda '''qadimgi turkiy til''' deb yuritiladi. Qadimgi xalq oģzaki ijodi namunalari, Õrxun-Enasoy yodgorliklari ([[VI]]—[[VII]] asrlar) shu tilda yaratilgan.
Miloddan oldingi davrlardan to [[X]] asrlargacha bõlgan davr. Bu davrdagi til fanda '''qadimgi turkiy til''' deb yuritiladi. Qadimgi xalq oģzaki ijodi namunalari, Õrxun-Enasoy yodgorliklari ([[VI]]—[[VII]] asrlar) shu tilda yaratilgan.


[[XI]]—[[XIV]] asrlarda amalda bõlgan til '''eski turkiy til''' deb ataladi. [[Mahmud Qoshgʻariy|Mahmud Qoshģariy]]ning „Devonu-luģatit-turk“ („Turk tillari devoni“), [[Yusuf Xos Hojib]]ning „Qutadģu bilig“ („Saodatga yõllovchi bilim“), [[Adib Ahmad Yugnakiy|Ahmad Yugnakiy]]ning „Hibatul haqoyiq“ („Haqiqatlar armuģoni“), [[Xorazmiy]]ning „Muhabbatnoma“, [[Rabgʻuziy|
[[XI]]—[[XIV]] asrlarda amalda bõlgan til '''eski turkiy til''' deb ataladi. [[Mahmud Qoshgʻariy|Mahmud Qoshģariy]]ning „Devonu-luģatit-turk‟ („Turk tillari devoni‟), [[Yusuf Xos Hojib]]ning „Qutadģu bilig‟ („Saodatga yõllovchi bilim‟), [[Adib Ahmad Yugnakiy|Ahmad Yugnakiy]]ning „Hibatul haqoyiq‟ („Haqiqatlar armuģoni‟), [[Xorazmiy]]ning „Muhabbatnoma‟, [[Rabgʻuziy|
Rabģuziy]]ning „Qissai Rabģuziy“ asarlari shu tilda yaratilgan.
Rabģuziy]]ning „Qissai Rabģuziy‟ asarlari shu tilda yaratilgan.


[[XV]] asrdan [[XIX]] asrning ikkinchi yarmigacha qõllangan til '''eski õzbek adabiy tili''' deb nomlangan. [[Atoyi]], [[Sakkokiy]], [[Sayfi Saroyi]], [[Lutfiy]], [[Alisher Navoiy]], [[Bobur]], [[Mashrab]], [[Turdi]], [[Maxmur]], [[Gulxaniy]], [[Muqimiy]], [[Furqat]], [[Zavqiy]] va boshqa kõplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan.
[[XV]] asrdan [[XIX]] asrning ikkinchi yarmigacha qõllangan til '''eski õzbek adabiy tili''' deb nomlangan. [[Atoyi]], [[Sakkokiy]], [[Sayfi Saroyi]], [[Lutfiy]], [[Alisher Navoiy]], [[Bobur]], [[Mashrab]], [[Turdi]], [[Maxmur]], [[Gulxaniy]], [[Muqimiy]], [[Furqat]], [[Zavqiy]] va boshqa kõplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan.


[[XIX]] asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til '''hozirgi õzbek adabiy tili''' deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti“ nashr qilina boshlagan vaqtdan ([[1870]]-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi õzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi.
[[XIX]] asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til '''hozirgi õzbek adabiy tili''' deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti‟ nashr qilina boshlagan vaqtdan ([[1870]]-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi õzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi.


Õzbek tili [[XI]] asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va [[XIII]] asrda eski õzbek adabiy tili shakllanib bõldi.
Õzbek tili [[XI]] asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va [[XIII]] asrda eski õzbek adabiy tili shakllanib bõldi.


Eski õzbek tilining rivoji buyuk [[Alisher Navoiy]]ning nomi bilan boģliqdir. U eski õzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-luģatayn“ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda õzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.<ref>[http://onatili.uz Oʻzbek tili haqida sayt]</ref>
Eski õzbek tilining rivoji buyuk [[Alisher Navoiy]]ning nomi bilan boģliqdir. U eski õzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-luģatayn‟ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda õzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.<ref>[http://onatili.uz Oʻzbek tili haqida sayt]</ref>
== Grammatikasi ==
== Grammatikasi ==
=== Kelishiklar ===
=== Kelishiklar ===

29-Yanvar 2018, 14:08 dagi koʻrinishi

Oʻzbek tili
Milliy nomi Õzbek tili, اۉزبېک تیلی, Ўзбек тили
Mamlakatlar Oʻzbekiston bayrogʻi Oʻzbekiston, Qirgʻiziston bayrogʻi Qirgʻiziston, Afgʻoniston bayrogʻi Afgʻoniston, Qozogʻiston bayrogʻi Qozogʻiston, Turkmaniston bayrogʻi Turkmaniston , Tojikiston bayrogʻi Tojikiston , Rossiya bayrogʻi Rossiya , Xitoy bayrogʻi Xitoy , Turkiya bayrogʻi Turkiya va boshqa mamlakatlar.
Rasmiylik holati

Oʻzbekiston Oʻzbekiston

Afgʻoniston Afgʻoniston[1]
Mintaqalar
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni

Butun dunyo 30 milliondan ortiq (2012)[2]
 Oʻzbekiston 22 647 ming[3]
 Afgʻoniston 1,4 mln atrofida[4]
 Tojikiston 1021 ming[5]
 Qirgʻiziston 773 ming[6]
 Qozogʻiston 436 ming[7]
 Turkmaniston 389 ming[8]

 Rossiya 273 ming[9]
Tartiblovchi tashkilot Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot instituti
Oʻrni 28
Turkum Yevroosiyo tillari
Til oilasi

Oltoy tillari

Turkiy tarmoq
Qarluq guruhi
Qarluq-xorazmiy ostguruhi
Qipchoq guruhi
Nõģoy-qipchoq ostguruhi
Õģuz guruhi
Alifbosi lotin, kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1 uz
ISO 639-2 uzb
ISO 639-3 uzb,
uzn — Shimoliy,
uzs — Janubiy

Õzbek tili (Õzbekcha yoki Õzbek Turkchasi) — Oltoy tillari oilasining turkiy tillar turkumiga kiruvchi tildir. Ushbu til Õzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlat tili hisoblanadi.

Davlat tili haqidagi Qonun 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan. 1995-yil 21-dekabrda takomillashtirildi.

Õzbek adabiy tili tarixi quyidagi davrlarni õz ichiga oladi:

Miloddan oldingi davrlardan to X asrlargacha bõlgan davr. Bu davrdagi til fanda qadimgi turkiy til deb yuritiladi. Qadimgi xalq oģzaki ijodi namunalari, Õrxun-Enasoy yodgorliklari (VI—VII asrlar) shu tilda yaratilgan.

XI—XIV asrlarda amalda bõlgan til eski turkiy til deb ataladi. Mahmud Qoshģariyning „Devonu-luģatit-turk‟ („Turk tillari devoni‟), Yusuf Xos Hojibning „Qutadģu bilig‟ („Saodatga yõllovchi bilim‟), Ahmad Yugnakiyning „Hibatul haqoyiq‟ („Haqiqatlar armuģoni‟), Xorazmiyning „Muhabbatnoma‟, Rabģuziyning „Qissai Rabģuziy‟ asarlari shu tilda yaratilgan.

XV asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha qõllangan til eski õzbek adabiy tili deb nomlangan. Atoyi, Sakkokiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa kõplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan.

XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til hozirgi õzbek adabiy tili deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti‟ nashr qilina boshlagan vaqtdan (1870-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi õzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi.

Õzbek tili XI asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va XIII asrda eski õzbek adabiy tili shakllanib bõldi.

Eski õzbek tilining rivoji buyuk Alisher Navoiyning nomi bilan boģliqdir. U eski õzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-luģatayn‟ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda õzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.[10]

Grammatikasi

Kelishiklar

Õzbek tilida 6 ta kelishik bor.

Kelishiklar Kelishik kõrsatkichlari Kelishik savollari Misollar
1 Bosh kelishik  — Kim? nima? qayer? Dono, kitob, Toshkent
2 Qaratqich kelishigi -ning Kimning? nimaning? qayerning? Dononing, kitobning, Toshkentning
3 Tushum kelishigi -ni Kimni? nimani? qayerni? Dononi, kitobni, Toshkentni
4 Chiqish kelishigi -dan Kimdan? nimadan? qayerdan? Donodan, kitobdan, Toshkentdan
5 Jõnalish kelishigi -ga Kimga? nimaga? qayerga? Donoga, kitobga, Toshkentga
6 Õrin-payt kelishigi -da Kimda? nimada? qayerda? Donoda, kitobda, Toshkentda

…

Leksikasi

Hozirgi õzbek adabiy tilining luģat tarkibi asosan, 5 manba negizida tashkil topgan :

  1. umum turkiy sõzlar.
  2. õzbekcha sõzlar.
  3. fors-tojikcha sõzlar.
  4. arabcha sõzlar.
  5. ruscha sõzlar.

Umumturkiy sõzlar kõpchilik turkiy tillarda hozir ham ishlatiladigan barcha turkiy tillar uchun umumiy bõlgan kõpgina sõzlar borki ular azaldan turkiy qabilalar tilida mavjud edi, ular hozir ham ishlatiladi. Masalan: kishi, ot, qõl, oyoq…

Õzbekcha sõzlar õzbek tili sharoitida, õzbek tili yoki boshqa til elementlari yordamida kõpgina sõzlar yaratilgan. Masalan: ishxona, sõroq, ulfatchilik, boģdorchilik…

Fors tillaridan õzlashgan sõzlar hozirgi õzbek tilida tubandagi kabi sõzlar bor. Ular dasturxon, chiroq, parda, marvarid, marjon…

Arab tilidan õzlashgan sõzlar. Arab sõzlari õzbek tiliga VII—VIII asrlardan boshlab kiradi. Bu hol arablarning shu davrda Õrta Osiyoni jabt etishlari bilan boģliq. Hozirgi õzbek tilida arab tilidan kirgan quyidagi kabi sõzlar mavjud: kasb, mehnat, hayvon, ittifoq, millat… Arab sõzlari birinchidan kitob, madrasa, din, davlat tuzimi orqali kirgan. Ikkinchidan Eroni tillar orqali kirgan. Uni masalan arab sõzlariga tojikcha morfemalar qõshib yasalgan. Masalan: darxaqiqat, mansabdor, mulkdor, baquvvat… kabi sõzlardan bilsa bõladi.

Rus tilidan õzlashgan sõzlar. Õzbek milliy tilining shakillanishi va rivojlanishida rus millatining tili ģoyat katta rol õynaydi. Rus xalqi bilan õzbek xalqi orasidagi yaqin aloqa, ayniqsa ruslarning iqtisodiy va madaniy taʼsiri rus tilidan ruscha va yevropa tillariga oid sõzlkarning õzbek tiliga kirishiga sabab bõlgan. Rus tilidan õzlashgan sõzlar: fabrika, gimnaziya, doktor, shapka…

Yozuvi

Asosiy maqola: Oʻzbek yozuvi

Tarixda õzbek tilini yozish uchun kõp alifbolardan qõllanilgan. 1928-yilgacha savodli kishilar õzbek tilini arab yozuvida yozishgan. 1928-yildan 1940-yilgacha õzbek tili lotin yozuvida yozilgan. 1940-yil Iosif Stalinning buyruģi bilan majburan kirill yozuviga õtilgan. 1992-yilgacha õzbek tili shu yozuvda yozilgan. 1993-yil Õzbekiston rasman lotin yozuvini yana qaytadan kirgizdi. Hozirda Õzbekistonda taʼlim joylarida lotin yozuvidan qõllaniladi. Shunday bõlsa ham yoshi kattalar va Õzbekiston tashqarisida yashaydigan õzbeklar hali ham kirill yozuvidan qõllanishadi.

Alifbodagi õzaro farqlar
Arabcha (Arabcha) Lotincha (Lotincha) Kirillcha (Kirillcha) Lotincha (Lotincha) Xalqaro Fonetik Alifbosi (Xalqaro Fonetik Alifbosi)
—1929 1936—-1940 1940—-1992 1992—
ﺍ, ه Ə ə А а A a [a], [æ]
ﺏ B b Б б B b [b]
ﺩ D d Д д D d [d]
ﻩ E e Э э E e [ɛ]
ﻑ F f Ф ф F f [f]
گ G g Г г G g [gʻ]
ﺡ,ﻩ H h Ҳ ҳ H h [h]
ی I i И и I i [ɪ]
ﺝ, ژ Ç ç, Ƶ ƶ Ж ж J j [ʤ]
ﻙ K k К к K k [k']
ﻝ L l Л л L l [l]
ﻡ M m М м M m [m]
ﻥ N n Н н N n [n]
ﺍ A a О о O o [ɔ]
پ P p П п P p [p]
ﻕ Q q Қ қ Q q [q]
ﺭ R r Р р R r [r]
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s С с S s [s]
ﺕ,ﻁ T t Т т T t [t]
ﻭ U u У у U u [u]
ﻭ V v В в V v [v], [w]
ﺥ X x Х х X x [x]
ی J j Й й Y y [j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ З з Z z Z z [z]
ﻭ O o Ў ў Oʻ oʻ (Õ õ) [o]
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Gʻ gʻ (Ģ ģ) [ɣ]
ﺵ Ş ş Ш ш Sh sh [ʃ]
چ C c Ч ч Ch ch [ʧ]
ء, ع ' Ъ ’ [ʔ]

Arab yozuvi

Õzbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarning õrtalaridan Õzbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb eʼlon qilindi. 1929—1930 õquv yilidan Õzbekiston lotin yozuviga õtdi va biz õzbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotdan uzilib qoldik.

Yanalif

1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga (yanalif) õtilgan. U 1940-yilgacha ishlatilgan.

A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə F f
G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L l M m
N n Ꞑ ꞑ O o Ө ө P p Q q R r S s
Ş ş T t U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ
'

Kirill yozuvi

1940-yilda Õzbekistonda kirill yozuviga õtildi. Buning natijasida 1929—1940-yillar oraliģida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, õquv adabiyotlardan uzilib qoldik.

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н О о
П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ш ш Ъ ъ Ь ь Э э Ю ю Я я Ў ў
Қ қ Ғ ғ Ҳ ҳ

1940-yildan 1991-yilgacha õrta hisob bilan õzbek tilida 50 ming nomda 50 million nusxada kitoblar chop etilganini (bunga shu yillari nashr etilgan jurnal, gazetalar kirmaydi) hisobga olsak, biz yana lotin yozuviga õtishda qanchadan-qancha adabiyotdan yiroqlashishimiz mumkinligi ayon bõladi.

Lotin yozuviga kõchish

Lekin, dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari (ularni sanab õtirishning hojati yõq) lotin yozuvidan foydalanadilar. Shuning uchun ham hozirgi eng zamonaviy texnika, tabiiy fanlar yoki ijtimoiy tadqiqotlar haqidagi adabiyotlar shu yozuv asosida yoritiladi. BMT, UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlarning xabar qilishlaricha, yangi texnika, texnologiya va fanga tegishli adabiyotlarning 80 foizi lotin yozuvida chop etilar ekan.

A a B b D d E e F f G g H h I i
J j K k L l M m N n O o P p Q q
R r S s T t U u V v X x Y y Z z
Õ õ (Oʻ oʻ) Ģ ģ (Gʻ gʻ) Sh sh Ch ch ng ʼ '

Demak, Õzbekistonni dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatoriga qõshilishi uchun lotin yozuviga õtish maqsadga muvofiqdir. Õzbekistonda bu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda va 2005-yilda tugallanishi kõzda tutilgan.

Eslatmalar

  1. ↑ The Constitution of Afghanistan. Article 16
  2. ↑ Languages of the World
  3. ↑ ozarb. Özbəkistan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin (qısa ÖRDSK) 1 yanvar 2010-cu il tarixinə verdiyi rəsmi məlumata əsasən bu ölkə əhalisi 28001443 nəfər, etnik özbəklərin sayı isə 22878120 nəfər olmuşdur (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN: 978-5-02-036991-7). ÖRDSK bu rəqəmləri 12 yanvar 1989-cu il siyahıyaalınması əsasında hesablamışdır (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN: 978-5-02-036991-7). 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Özbəkistanda 19810077 nəfər əhali qeydə alınmış, onlardan 14142475 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. Siyahıyaalınma zamanı etnik özbəklərdən 13955712 nəfər özbək dili, 63568 nəfər rus dilini, 123195 nəfər isə öz xalqının dilindən fərqli digər dilləri ana dili olaraq bəyan etmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 186763 nəfər) 43844 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi; etnik özbək olmayanlardan (toplam 5667602 nəfər) 172377 nəfəri özbək dilini ana dili, (qalan 5495225 nəfər qeyr-özbəkdən) 766874 nəfəri isə ikinci sərbəst danışdığı dil olaraq göstərmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində ana dili olaraq 14128089 nəfər, ikinci dil olaraq isə 810718 nəfər danışırdı (iki göstərici üzrə toplam 14938807 nəfər və ya bütün ölkədə yaşayan 19810077 nəfər əhalinin 75.410141%-i); bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 13999556 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 98,989434%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. ÖRDSK 2010-cu ilin əvvəli üçün etnik özbəklərin, həmçinin digər xalqlardan nə qədərinin ana dili və ikinci dil olaraq olaraq özbək dilində danışdığı haqqında təxminini yayımlamamışdır. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (98,989434%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1 yanvar 2010-cu il tarixinə etnik özbəklərdən 22646921 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür və bu bütün ölkədə özbək dilində danışanların minimum sayı hesab edilə bilər.
  4. ↑ Ethnologue report for Afghanistan
  5. ↑ ozarbayjoncha: 21-30 sentyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Tacikistanda etnik özbəklərin sayı 1054726 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 1020820 nəfər (özbəklər 926344 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 903211 nəfər, laqaylar 65555 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 60392 nəfər, qonqratlar 38078 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 37831 nəfər, durmənlər 7608 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7565 nəfər, qataqanlar 7601 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7552 nəfər, barlaslar 5271 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 0 nəfər, yüzlər 3798 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 3798 nəfər, minqlər 268 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 268 nəfər, kesamirlər 156 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 156 nəfər, semizlər 47 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 47 nəfər), tacik dilini ana dili hesab edənlər 22043 nəfər (özbəklərdən 21999 nəfər, laqaylardan 35 nəfər, qonqratlardan 5 nəfər, barlaslardan 4 nəfər), rus dilini ana dili hesab edənlər 867 nəfər (özbəklərdən 866 nəfər, laqaylardan 1 nəfər), digər dilləri ana dili hesab edənlər 10996 nəfər (özbəklərdən 268 nəfər, durmənlərdən 43 nəfər, laqaylardan 5127 nəfər, qonqratlardan 242 nəfər, qataqanlardan 49 nəfər, barlaslardan 5267 nəfər) olmuşdur. Siyahıyaalınmada durmənlərin, laqayların, qonqratların, qataqanların, barlasların etnik və dil baxımdan qeyri-özbək kimi qeydə alındıqlarını nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 10996 nəfə olaraq görünən üçüncü kateqoriyada olanların əksəriyyəti ana dilini özbək dili olaraq göstərmişdir. 2010-cu il siyahıyaalınmasında özbək dilini ana dili hesab edən ancaq digər etnik qruplara daxil olan şəxslərin sayı haqqında məlumatlar yayımlanmamışdır, baxmayaraq ki bu göstərici üzrə tacik və rus dillərinə aid məlumatlar yayımlanmışdır. Beləki, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən ölkədə qeydə alınmış 7564502 nəfərdən 7498938 nəfəri öz xalqının dilini, qalan əhalidən isə 27809 nəfəri öz xalqının dilini yox tacik dilini, 7851 nəfəri rus dilini, 29904 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. Ehtimal etmək olar ki, ikinci ən çox danışılan dil olan özbəkcəni digər etnik qrupların nümayəndlərindən olan insanlar (əslində özbəklərin sub-etnik qurupları olan ancaq siyahıyaalınmada ayrı göstərilmiş, 29904 nəfərin içərisnində hesablanılmış və ümumi sayları 10728 nəfər olan durmənlərdən, laqaylardan, qonqratlardan, qataqanlardan və barlaslardan başqa geridə qalan 19176 nəfər nəzərdə tutulmalıdır) da ana dili olaraq siyahıyaalınma zamanı göstərmişdirlər və bu say 29904 nəfərin içərisinə daxil edilmişdir. Bütün qeyd edilmiş məlumatlar üçün istinad olaraq bax: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16
  6. ↑ ozarb. 24 mart 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 4822938 nəfər idi, əhalinin 664950 nəfəri öz etnik mənsubiyyətini özbək olaraq göstərmişdir. Yenə həmin siyahıyaalınmaya əsasən etnik özbəklərin 654527 nəfəri (və ya 98.4 32514%-i) ana dili olaraq özbək dilini göstərmişdir. Bütün ölkədə isə müxtəlif etnoslardan (yalnız 4657496 nəfər ana dilinin hansı dil olduğunu qeyd etmişdir) toplam 673967 nəfər (və ya ana dilini göstərənlərin 14.47587%-i) ana dilinin özbək dili olduğunu göstərmişdir.; 24 mart-2 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 5362793 nəfər olmuşdur, bütün etnik qruplardan ana dilinin hansı dil olduğunu bildirmiş 3830556 nəfər qırğız dilini, 772.6 min nəfər isə özbək dilini ana dili kimi göstərmişdir (və ya digər mənbə: П.И. Дятленко. Русский язык в Кыргызстане: современное положение, тренды и перспективы (PDF)). İstinad olaraq bax: Перепись населения и жилищного фонда Киргизской Республики 2009 г. Книга 1. Основные социально-демографические характеристики населения и количество жилищных единиц: 2009, Бишкек: ОАО Учкун.
  7. ↑ ozarb. 25 fevral-6 mart 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qazaxıstan əhalisi 16009597 nəfər, onlardan etnik özbəklər 456997 nəfər, etnik özbəklərdən öz xalqının dilini ana dili hesab edənlər isə 435833 nəfərdir. İstinad olaraq bax: Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан. Итоги Национальной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан. Статистический сборник /Под ред. А.Смаилова/ Астана, 2010, стр. 251
  8. ↑ ozarb. 12 ynavar 1989-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Türkmənistan əhalisi 3522717 nəfər, onlardan 317333 nəfəri isə etnik özbəklər idi; etnik özbəklərdən 302189 nəfəri öz xalqının dilini, 10417 nəfəri türkmən dilini, 4555 nəfəri rus dilini, 172 nəfəri isə öz xalqının dilindən fəqli digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 15144 nəfər) 1403 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 303592 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 95.669848%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. 10-21 yanvar 1995-ci il siyahıyaalnmasına əsasən Türkmənistanın de-yuri əhalisi 4437570 nəfər, onlardan etnik özbəklər isə 407109 nəfər olmuşdur; onlardan 2423 nəfər rus dilini ana dili hesab edirdi, ana dili olaraq rus dilindən qeyri dillərdə danışan etnik özbəklərin sayı haqqında məlumatlar verilməmişdir. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (95.669848%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1995-ci ildə siyahıyaalınma tarixində etnik özbəklərdən 389481 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür.
  9. ↑ ozarb. 14-25 oktyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Rusiyanın de-yuri əhalisi 142856536 nəfər idi, onlardan 137227107 nəfər siyahıyaalınma zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmişdir ki, onlardan da 289862 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində danışa bilənlərin sayı 273451 nəfər idi.
  10. ↑ Oʻzbek tili haqida sayt

Havolalar




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻzbek_tili&oldid=1972108" dan olindi