Qizil kitob

Qizil kitob — yoʻqolib borayotgan yoki yoʻqolish xavfida boʻlgan noyob oʻsimlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda oʻsimlik va hayvon turlari sonining kamayishi, areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.

1948 yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan oʻsimlik va hayvon turlarining roʻyxatini tuzish gʻoyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish boʻyicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966 yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bagʻishlangan nashrlar chop etila boshlandi.

Oʻzbekistonning noyob va kamayib borayotgan oʻsimlik va hayvonlari toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar 1974 yil taʼsis etilgan Qizil kitobda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Qizil kitobi 1978 da taʼsis etildi. Birinchi marta Oʻzbekiston Qizil kitobining faunaga bagʻishlangan qismi 1983 yil nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning 63 turi kiritilgan edi. Oʻsimliklar olamining kamyob, yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan 163 turi haqida ilk bor mukammal maʼlumotlar 1984 yil bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritiladigan oʻsimlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi: 1) yoʻqolgan yoki yoʻqolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar; 2) yoʻqolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar; 3) kamyob, bevosita yoʻqolish xavfi boʻlmasada, kichik maydonlarda kamdankam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar; 4) muayyan vaqg davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga qoʻra yoki inson taʼsirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining oʻzgarishi, maxsus muhofaza choralari tufayli baʼzi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining oʻzgarishi va boshqalar omillar taʼsirida sonining kamayishi natijasida boshqa toifaga oʻtkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini tavsiflaydigan Qizil kitob 1998 yil da qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi maʼlumotlar toʻplanib, yangi Qizil kitob 2003 yilda chop etildi. Qizil kitobning soʻnggi nashriga sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16, baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15, boʻgʻimoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.SHuning uchun ham biz yurtdoshlar aziz do`stlar yo`qolib ketayotgan hayvonlar qushlar hashorolarni bundan tashqari eng noyob o`simliklarni asrab avaylashimiz kerak. O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi tomonidan 2015 yil uchun qabul kilingan hududiy dasturlar doirasida joriy yilning 22 sentyabr kuni Toshkentda markaziy OAV jurnalistlari uchun media-tur bo'lib o'tdi. Tadbir tashkilotchisi- O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi. Mazkur media-turning asosiy maqsadi - Tugan Falconry Club tomonidan Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi ko'magida yovvoyi va noyob qushlar turlarini saqlab qolish va ko'paytirish uchun tashkil etilgan pitomnikga tashrif etishdir. 2015 yil uchun tabiiy va biologik resurslarni, atrof-muhitni muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish va tiklash bo'yicha hududiy dasturlardagi eng muhim tadbirlar doirasida pitomniklarni tashkil etish, ularni hamda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni uslubiy va moddiy-texnik qo'llab-quvvatlashdir. Hozirgi kunda pitomniklar yovvoyi va noyob hayvonlarni saqlab qolish va ko'paytirish ishlarida eng samarali tadbirlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunga respublikamizda ekzotik hayvonlarni 22 ta, yovvoyi hayvonlarni ko'paytirish bo'yicha 19 ta pitomniklar hamda 13 hayvonot bog'lari ro'yxatga olingan. Pitomniklarda - Seversov qo'chqori, Buxoro bug'usi, Buxoro tog'li qo'chqori, jayron, qulon, Prjeval oti hamda noyob sutemizuvchilar turlari ko'paytirib borilmoqda. Pitomniklar brakonyerlardan ushlab qolingan hayvonlar, tabiiy muhitdan noqonuniy olib kelingan turli hayvonlarga yordam berish markazlar sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari ushbu muhofaza etiladigan hudud turi ilmiy- tadqiqot faoliyatlari uchun eng yaxshi maydon hisoblanadi. Tabiatni muhofaza qilish qo'mitasi qoshidagi "Jayron" Ekomarkazi O'zbekistonda dunyoga mashhur bo'lgan eng yirik pitomniklardan biri. Tugan Falconry Club jamiyati tomonidan Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi Davbionazoratiga qarashli hududida barpo etilgan pitomnik mamlakatda noyob qushlar turlarini saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan.Pitomnik rahbari ta’kidlaganidek, ushbu pitomnik xodimlarini kasblari har xil bo'lsa ham ularni tabiatga, ya’ni qushlarga bo'lgan muhabbat birlashtiradi. Afsuski, kam uchraydigan, "Qora bozorlarda" talab bo'lgan noyob turlarga nisbatan noqonuniy ovlar, brakonyerlik holatlari ko'payib bormoqda.Qushlarga yordam berish maqsadida oldingi pitomnik o'rniga yangi, zamonaviy materiallar, volyerlar hamda 24 soatlik videokuzatuv bilan jihozlangan pitomnik tashkil etildi. U davlat ro'yxatiga olingan va rasmiy guvohnomaga ega. Qushlarni davlat nazoratidan o'tkazish, o'simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish bo'yicha inspektorlarga ularni identifikatsiya qilish, almashuvini oldini olish maqsadida maxsus skaner va mikrochiplar taqdim etildi. Pitomnik qushlarga reabilitatsiya markazi sifatida ham xizmat ko'rsatadi: Tugan Falconry Club tomonidan joriy yil avgust oyi holatiga O'zbekiston Respublikasining "Qizil kitob"ga kiritilgan noqonuniy ravishda tutilgan 45ta lochinlar qonunbuzuvchilardan olinib atrof-tabiiy muhitga qo'yib yuborilgan. Hozirgi kunda Toshkent aeroportida huquqbuzarlardan olingan 2 ta lochinlar ushbu pitomnikda parvarish qilinmoqda. Qushlar brakonyerlar tomonidan noqonuniy ov jarayonida qo'lga olindi va sud qarori bo'yicha tabiiy muhitga qo'yib yuboriladi. Ekologlar qushlarning tabiiy populyatsiyalarning ko'payishini zarur deb hisoblaydilar, pitomnikda tug'ilgan qushlar o'stirilib tabiiy muhitga qo'yib yuboriladi. Bu yil tug'ilgan 4 ta baloban lochinlaridan, ikkitasi tabiiy muhitga qo'yib yuboriladi. Hozigi kunda pitomnikda baloban lochinlari va sapsan yirik turlari ko'paytirilmoqda va kelgusida shaxina lochini ko'paytirilishi rejalashtirilgan.

Ma’lumot uchun: O'zbekiston hududida 460ta turli qushlar uchraydi, ulardan 260ta turlari mamlakatimizda in qo'yib, ko'payadi. Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasining "Qizil kitobi"ga 47ta kamayib ketayotgan qushlar turlari kirtilgan.

Oʻzbekiston faunasi va florasining baʼzi turlari Xalqaro Qizil kitobda ham oʻz aksini topgan. Unda har bir tur uchun alohida sahifa ajratilgan boʻlib, unda mazkur oʻsimlik yoki hayvon turining oʻzbekcha, ruscha, lotincha (ilmiy) nomlari, ularning sistematik oʻrni, qisqacha morfologik tavsifi, tarqalishi, yashash muhiti, tabiatdagi soni, koʻpayishi, areali va sonining oʻzgarishi sabablari, muhofaza qilish choralari va boshqalar bayon etilgan.

Qizil kitobga kiritiladigan hayvon va oʻsimlik turlari boʻyicha taklifni ilmiy tekshirish muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi mumkin. Muhofaza qilinishi natijasida oʻz arealini qaytadan tiklagan va yoʻqolib ketish xavfi tugʻilmaydigan oʻsimlik va hayvon turlari Qizil kitobdan chiqariladi. Qizil kitobga kiritilgan turlar davlat qonuni asosida muhofaza qilinadi; uni buzgan yuridik va jismoniy shaxslar qonunga muvofiq javobgarlikka tortiladi.

Oʻktam Pratov, Elmurod Shernazarov.