Makka

Fayl:Makkah (Mecca) (2).jpg

Makka shahri

Makka (arab. Umm ul-Quro, Umm ulMadoin — shaharlar onasi va boshqalar) — Saudiya Arabistonining gʻarbiy qismidagi shahar, Qizil dengizdan 70 km uzoqdikda joylashgan. Hijoz viloyatining maʼmuriy markazi. Aholisi 1 mln. kishiga yaqin (2001); haj vaqtida (hajga keluvchilar hisobiga) 2 mln.dan oshadi.

M. qad. shahar, asos solingan yili nomaʼlum. Dastlab Zamzam bulogʻi atrofida aholi turar joylari paydo boʻlgan. M. ilk bor Ptolemey asarlarida Makoraba deb qayd etilgan. Miloddan avvalgi 2—1ming yilliklarda M. arab qabilalari uchun muqaddas joy hisoblangan. Islom paydo boʻlishidan avval Sharq bilan Oʻrta dengiz boʻyi davlatlari oʻrtasidagi savdoda muhim oʻrin tutgan. Milodiy 5-asr oʻrtalarida M. quraysh qabilasi qoʻliga oʻtdi. Shu davrda quraysh qabilasining boshligʻi Zayd bin Kilob (Qusay laqabi bilan mashhur) Kaʼba atrofidagi yerlarni oʻz qabiladoshlariga boʻlib berdi. Qusay va uning avlodlari oʻtkazgan islohotlar natijasida M. tez suratlar bilan oʻsdi, bozorlar koʻpayib, ziyoratchilar uchun yangi quduklar qazildi. 6-asr oxiri — 7-asr boshida shahar Arabiston ya.o.ning faqat savdo va diniy emas, balki siyosiy markaziga ham aylandi. Shunday vaziyatda M.da yakkaxudolik (tavhid)ga asoslangan islom dinining targʻiboti boshlandi. M.da Muhammad (sav) tugʻilgan, 7-asrdan musulmonlarning muqaddas shahri va ziyoratgohi.

610 yil Muhammad (sav) M. yaqinidagi Hiro togʻida oʻziga birinchi bor vahiy, yaʼni Qurʼon oyatikarimalari nozil boʻlganini eʼlon qildi. 622 yilda musulmon jamoasi M. bilan raqobatlashib kelgan Yasrib (Madina) shahriga koʻchib oʻtdi (q. Hijra). 630 yilda shahar musulmonlar qoʻl ostiga oʻtdi va M.ga haj qilish islomning 5 arkonidan biriga aylandi. Umaviylar davrida (661—750) shahar qiyofasi keskin oʻzgardi: koʻp qavatli qasr, saroylar paydo boʻldi. Bagʻdod xalifaligi (750—1258) inqirozga uchragandan soʻng M. Fotimiylar, Ayyubiylar va mamluklar qoʻl ostiga, keyinchalik Usmonli turk saltanati to-beligiga (1517) oʻtdi. 1916 yildan M. — Hijoz qirolligi poytaxti. 1924 yil Ibn Saʼud qoʻshinlari M.ni ishgol etdi. 1932 yildan Saudiya Arabistoni tarkibida.

M.dagi Al-Masjid alharom va Baytulloh alharom—Kaʼba musulmonlar uchun muqaddas ziyoratgoh.

M. aholisi, asosan, hajga kelganlarga xizmat koʻrsatish, ibodat qiluvchilar uchun diniy buyumlar (maxsus kiyimlar, yaʼni ihrom, tasbeh, atirlar, Zamzam suvi uchun idishlar) tayyorlash bilan shugʻullanadi. Gilam toʻqish korxonalari, ustaxonalar mavjud. Umm al-Quro unti bor (1981). M. savdo va avtomobil yoʻllari tuguni. Avtomobil yoʻllari shaharni Arriyod, Madina va Jidda shaharlari bilan bogʻlaydi. == Adabiyot ==

• Hasanov A.A., Makka va Madina tarixi, T., 1992; Inogʻomov SR., Saudiya Arabistoni podshohligi, T., 1998; Abbud Gassan Axmad, Sovremennoye korolevstvo Saudovskaya Araviya, T., 2002.

Ahmadjon Hasanov.

Makka (arabcha: مكّة المكرمة‎ Makkah Al-Mukarramah) — musulmonlarning muqaddas shahri. Saudiya Arabistonining gʻarbida, Qizil dengiz sohilidan 80 km uzoqlikda togʻlar orasida joylashgan bu shaharni arablar Umm ul-Qurro, Umm ul-Madoin, yaʼni shaharlar onasi deb yuritadilar. Qurʻonda „Bakka“ nomi bilan kelgan. U Hijozning maʼmuriy va savdo markazi, musulmonlar haj qiladigan — musulmonchilikning beshinchi ahkomi bajariladigan joy. Qurʻoni karim 114 surasining 86 tasi Makkada nozil boʻlgan. M.da Kaʼba bilan bosh masjid — Harom masjidi bor. Makka — islom dinining Muhammad paygʻambari (sav)ning vatanlari, arablarning qadimgi ziyoratgohi. Musulmon rivoyatlariga koʻra, Makkada Odamato va Momohavo hamda Shis, Ibrohim, Ismoil va Hojar yashaganlar. Makka shahrigaga qachon asos solingani maʼlum emas.

Makka 1850 yil

Makka 1910 yil

Ilk bor Zamzam bulogʻi tevaragida aholi yashash maskanlari paydo boʻlgani haqida maʼlumot bor. Islomga qadar Makka majusiy arab qabilalarining diniy hamda Sharq bilan Oʻrta dengiz boʻyidagi davlatlar oʻrtasidagi muhim savdo markazi boʻlgan. Islom vujudga kelishidan koʻp asrlar ilgari Makkadagi Kaʻba ibodatxonasi arab qabilalarining ziyorat markazi boʻlib, unda qabila xudolarining sanamlari saqlangan. Shahar birinchi marta yunon tarixchisi Ptolemey asarlarida Makoraba nomi bilan tilga olingan va bu yerda milodiy 2-asrda ibodatxona mavjudliga aytib oʻtilgan. Makkada paygʻambar Muhammad (sav) tavallud topganlar va shu yerda islom targʻibotini boshlaganlar. Muhammad (sav) 622 yil oʻz sahobalari bilan Makkadan Yasrib (keyinchalik al-Madina deb ataladigan) shahriga hijrat qilganlar. Rivoyatga koʻra, qadimgi Jurhum, Xuzoʻa qabilalari, 4-asr oxiridan esa, Quraysh qabilasi koʻchib kelib yashay boshlagan. 6-7-asr oʻrtalarida Kaʻbadan 800—900 metr shimoli-sharqqa va taxminan 500 m janubi-gʻarbga choʻzilgan vodiy boʻylab aholi istiqomat qilardi. Markazda, Kaʼbadan janubroqda bozor boʻlgan. Turar-joylar devorlar bilan oʻralgan katta hovlilardan iborat boʻlib, hovli ichida qavmi qarindosh oilalarning imoratlari joylashgan. Oʻsha vaqtda Makkada 6-7 ming aholi yashagan. Makkada sugʻorish uchun suv yoʻqligi, muqaddas hududda dehqonchilik va ov bilan shugʻullanish man qilingani ustiga atrofdaga qabilalar uchun muqaddas hisoblangani tufayli qurayshlarning savdo bilan mashgʻul boʻlishiga toʻgʻri kelgan. Shahar aholisi asosan diniy marosimlar uchun zarur boʻlgan buyumlarni tayyorlagan va hajga kelganlarga xizmat qilgan. Muhammad (sav) Makkadan chiqib ketgach, Madinadagi yangi masjidni Kaʻbaga qarshi qoʻya boshlaganlari yoʻq, aksincha, uni Kaʻba (qibla)ga toʻgʻrilaganlar. 630 yil musulmonlarning Makkani fath etishlari shaharning muqaddas markaz sifatidagi alohida mavqeini tiklabgina qolmay, uni yangi maqomga koʻtardi; haj qilish marosimida Kaʼbani tavof qilish bilan birga Arafot togʻiga koʻtarilish ham qoʻshildi; Makkani ziyorat qilish islomning asosiy ruknlaridan biri hisoblanadi. Umaviylar davrida Makka rivojlandi va qiyofasi butunlay oʻzgardi: bir qavatli imoratlar oʻrnida koʻp qavatli uylar va qasrlar qad koʻtardi. Makka maʼmurlari suv yigʻiladigan inshootlar bunyod etdilar, osma quvurlar oʻtkazdilar, shahar atroflarida bogʻ-rogʻlar paydo boʻddi. Xalifalikning hamma tomonidan kela boshlagan mablagʻlar, shuningdek, ziyoratchilardan tushgan daromad makkaliklarni imtiyozli musulmonlar guruhiga aylantirdi. Kaʼba 624 yil qibla deb eʼlon qilinganidan keyin Kaʼbaga tomon qarab ibodat qilina bopshagan.19-asr boshigacha Makkani Gʻarbiy Arabistonda hokimiyatni amalga oshirgan davlatlarning noiblari boshqarib kelganlar, lekin shaharning ichki hayotida koʻp narsalarni shariflar (Muhammad (sav) avlodlari) hal qilardi. Maʼlumki, Bagʻdod xalifaligi inqirozga uchraganidan soʻng Makka fotimiylar, ayyubiylar va mamluklar qoʻl ostiga, keyinchalik — 1517 yilda Usmonli turk saltanati tobeligiga oʻtdi. 1925 yildan Saudiya Arabistoni tarkibida. Islom dini amal qilayotgan 14 asrdan ortiq vaqt davomida Makka gʻayridinlar uchun yopiq shahar hisoblanadi, ammo 18-asrdan eʼtiboran yevropalik ayrim tadqiqotchilar musulmon ziyoratchilari niqobida unga kira boshlaganlar. 20-asr boshigacha Makka abbosiylar davridagi hududga teng joyni egallab kelgan, doimiy aholisi 50 ming kishidan oshmagan. Hozirgi vaqtda Makkaning tub aholisi salkam 0,5 mln. kishini tashkil etadi, shahar avtomobil yoʻllari orqali tashqi dunyo bilan bogʻlangan.